“Se volvese nacer, sería mariñeiro”. É Antonio, o protagonista de Mariñeiro, de Juan Galiñanes, quen di isto. Encarnado polo actor Celso Bugallo. Mais, en realidade, non é so el. Porque o discurso deste personaxe representa as voces de todas as persoas que Galiñanes entrevistou para facer este documental. Nun principio, pensara en realizar unha reportaxe máis convencional. Pero despois decidiuse por xuntar todas os testemuños –ás veces confluentes, ás veces diverxentes- nun: o de Antonio. Que non agocha a dureza da vida no mar. Nin aforra, por veces, en críticas ao propio sector. Somos demasiado avariciosos, di. Pedímoslle ao mar máis do que pode darnos. E o mar fala. Protesta, avisa, malia que finxamos non escoitalo.
Somos demasiado avariciosos, di. Pedímoslle ao mar máis do que pode darnos. E o mar fala. Protesta, avisa, malia que finxamos non escoitalo
Galiñanes gañou, con este filme, o premio ao mellor documental galego no Curtas Film Fest de Vilagarcía, -Festival Internacional de Cine e Banda Deseñada-, un dos festivais galegos que serven para pulsar a actualidade da creación audiovisual do país. E do mundo. A semente de Mariñeiro foi, en realidade, unha proposta da mariscadora María Xosé Cacabelos, da confraría de Cambados, que quixo recoller as testemuñas dos oficios do mar. Facer un exercicio de memoria, a proxectar cara o futuro. Galiñanes, cambadés e de familia de mariñeiros, non o dubidou. Mais decidiu, para ampliar o público potencial e pensando nos festivais de cinema, darlle unha volta á idea inicial de facer entrevistas para un formato máis xornalístico.
“Ademais, é un sector que foi moi machista. Eran os homes os que estaban rexistrados legalmente: as mulleres estaban no seguro do home"
Por iso a dramatización realizada con Celso Bugallo, que completan algúns outros personaxes de ficción e a propia María Xosé Cacabelos, que introduce o tema do papel da muller no mundo do mar. O seu non recoñecemento. A súa secundarización. “Falar diso é algo obrigado ao falar do mundo laboral. É normal”, explica Galiñanes. “Ademais, é un sector que foi moi machista. Eran os homes os que estaban rexistrados legalmente: as mulleres estaban no seguro do home… Pero as cousas foron cambiando. E o que conta María Xosé é unha mostra disto, un síntoma de avance”, engade. Para el, ademais, facer este documental foi coma “un regreso á infancia”. Á orixe. Cunha amálgama de sensacións. De lembranzas. E cunha idea clara por diante: transmitir a necesidade de coidar o mar, de non esquilmalo.
A preocupación pola biodiversidade atópase tamén no miolo da peza que gañou o premio á mellor curtametraxe galega, El último adiós, de Rubén Cruz. Achégase o Nadal e unha parella decide comezar a organizar as cousas para adornar a casa. Coma a última vez. Mais, desta volta, non poderá ser igual. “Queriamos facer algo sobre o Nadal. Nós non somos profesionais: somos afeccionados, e facemos só unhas dúas curtas ao ano. Nese momento estaba moi recentes os lumes en Vigo: o lume na cidade, ao lado das casas… Viviramos momentos moi tensos. Entón quixemos facer algo cun dobre sentido: por un lado a esperanza, porque o Nadal é tempo de esperanza e hai que mirar cara adiante. E por outro a necesidade de valorar e coidar o que temos”, explica Cruz.
El último adiós parece xogar, así, á narrativa dos anuncios de Nadal, cos que comparte unha linguaxe e unha posta en escena que apelan ás emocións
El último adiós parece xogar, así, á narrativa dos anuncios de Nadal, cos que comparte unha linguaxe e unha posta en escena que apelan ás emocións. Mais tenta canalizar os sentimentos de pena, a raiba ante o perdido, cara á creación dunha maior conciencia da necesidade de preservar o monte. Pois todo o medio natural -e non só o rural- perde cando se producen. A curta conta con actores non profesionais que desenvolven a historia a través dunha estrutura non de todo lineal que introduce en parte do relato a linguaxe da actual mensaxería móbil. As localizacións exteriores son reais -o monte de Valadares arrasado-. “Era desolador velo”, recoñece Cruz.
El último adiós favorece, ademais, unha dobre lectura en favor da urxencia de aprender a apreciar máis o que temos: tamén as persoas. O cal remite, tamén, á ética dos coidados, que podería dicirse que é a cerna da historia de Sanfelices, de Roberto Lázaro, filme gañador do premio á mellor longametraxe no festival de Vilagarcía. Sanfelices foi concibida coma un proxecto didáctico, levado a termo por ex-alumnos de Formación Profesional de Imaxe e Son dun instituto madrileño. “O proxecto Sanfelices xorde como necesidade para fortalecer entre o noso alumnado o respecto pola obra audiovisual. Cada vez é máis frecuente oírlles como van enfrontarse a unha rodaxe: sen case guión, sen analizar orzamentos, planes de financiamento, mercados posibles, sen plans de prevención de riscos laborais, sen apenas unhas notas sobre que dias rodar o que, sen actores contratados, sen seguros, sen permisos de rodaxe…”, pode lerse na web de ‘Sanfelices’.
Mais a película, -un drama de feitura sinxela cosido en boa medida, coma El último adiós, coa procura da emoción-, é máis ca iso. Nela, un mozo deixa os seus estudos de Veterinaria e ponse a traballar nunha granxa para poder axudar a súa nai, enferma tras sufrir unha embolia. A situación: a dependencia da nai -unha mestra que xa non é quen nin de ler - respecto do fillo, chega a superar a ambos, converténdose nunha fonte de permanente conflito. Mais o paso do tempo e a intervención doutras persoas -a amiga da nai, un ancián que coñece no seu centro de día e que lle axudará a ollar o futuro doutra maneira, ou a nai dunha alumna dela- alíanse para facer que vaian mudando as tornas.
Sanfelices é, dalgunha maneira, o relato dunha aprendizaxe: a da nai, que vai aceptando a súa propia realidade, e a do fillo, que vai comprendendo que amar tamén é coidar, con todo o que iso implica
Sanfelices é, dalgunha maneira, o relato dunha aprendizaxe: a da nai, que vai aceptando a súa propia realidade, e a do fillo, que vai comprendendo que amar tamén é coidar, con todo o que iso implica. “Porque hai que devolver aos pais todo o cariño que nos deron. Porque os pobos non deberían estar abandonados. Porque a educación e a sanidade pública deben ser iso, públicas. Porque parece que os nosos maiores perderon o sitio na nosa sociedade”. Son algunhas das razóns que, segundo o dosier de ‘Sanfelices’, levaron aos seus responsables a facer esta película, na que o pobo de Sanfelices actúa como espazo simbólico da volta á orixe e, tamén, da reconciliación con nós mesmos cando a vida nos puxo a proba e non a demos superado de todo.
Os lazos familiares son alicerce de Sanfelices, como o son, aínda que doutro xeito, de Mariñeiro -Antonio sabe que pobre del se lle faltase a muller-, ou de El último adiós
Os lazos familiares son alicerce de Sanfelices, como o son, aínda que doutro xeito, de Mariñeiro -Antonio sabe que pobre del se lle faltase a muller-, ou de El último adiós. Tamén están presentes en Areka, de Begoña Vicario, a curta gañadora do premio á mellor videocreación. Mais para falar de como pode rompelos non a falta de ferramentas para xestionar os conflitos, como en Sanfelices, senón a intervención de quen non dubida, desde fóra, en destruílos para lograr os seus propios fins, políticos neste caso.
Un dos eventos do festival / © Curtas
Cunha moi destacable estética de cinema de animación baseada, en boa medida, no collage, Areka é un relato das consecuencias da represión franquista. Ao pai de Euxebi matárono na guerra. Na súa mocidade, Euxebi sufriu tamén a represión franquista. E, malia que a ditadura tiña acabado hai moito, ata a actualidade, cando os restos do pai foron encontrados, non tivera a oportunidade de recuperar publicamente a súa memoria. Areka foi realizada cunha metodoloxía de traballo colaborativo. Unha vintena de artistas, coordinados por Begoña Vicario, intercambian técnicas e experiencias para recrear a historia dun home fusilado durante a guerra o mesmo día que nace a súa filla Euxebi. Un de tantos “desaparecidos” da guerra civil española, cuxa familia non soubo durante décadas onde repousaba o seu corpo. O filme mestura a tradición vasca do bertsolarismo -apóiase nun verso creado por Andoni Egaña para este proxecto- coa experimentación coa combinación de diferentes técnicas de animación.
Mais Ainhoa adopta, coma Areka, un claro ton de denuncia. Unha nena de nove anos sae cedo da casa, soa e con pouco máis que a súa mochila da escola e un playmobil
E, de novo, a familia é protagonista doutro filme recoñecido no Curtas Film Fest: Ainhoa, de Iván Sáinz-Pardo, gañador do premio ao mellor director de curtametraxes. Mais Ainhoa adopta, coma Areka, un claro ton de denuncia. Unha nena de nove anos sae cedo da casa, soa e con pouco máis que a súa mochila da escola e un playmobil. Ten un obxectivo moi concreto, que o espectador comprenderá só tras ir desentrañando, a través dunha estrutura de elipses e flashbacks, os fíos da historia da familia da nena. Unha de tantas parellas de clase obreira afectadas polas máis terribles consecuencias da chamada “crise” económica, que se sitúa tamén no fondo de El atraco, de Alfonso Díaz, gañadora do premio á mellor curtametraxe.
Que pasará cando a crise chegue ao seu apoxeo e haxa máis atracadores ca tabernas?, pregunta este filme, que xoga coa sorpresa coma Ainhoa, mais nun ton diferente, abaneando entre o cómico e o dramático. Un home de mediana idade mándalle, discretamente, ao camareiro dun bar, que lle dea o diñeiro da caixa. Mais algo acontece que complica as cousas. E, coma en Ainhoa, a solidariedade xorde onde, quizais, non era agardada. Entre persoas que viviron, nas súas entrañas, o que é a perda. A violencia imposta por un sistema depredador e alucinado.
As paredes berran peticións de axuda na estación de tren abandonada de Belgrado onde moreas de migrantes agardan
E de perda, e de violencia, mais levadas ao extremo e creadas, tamén, polo Estado, fala tamén Invierno en Europa, de Polo Menárguez, gañadora do premio ao mellor documental. Un cru retrato da máis feroz intemperie. Do absoluto desamparo. E da vergonzante insolidariedade. As paredes berran peticións de axuda na estación de tren abandonada de Belgrado onde moreas de migrantes agardan, sen nada e con temperaturas baixo cero, a oportunidade de seguir o seu camiño para Europa, entrando no espazo Schenguen por Hungría. Semella o escenario tras a deflagración. A apocalipse tras unha guerra arrasadora. Mais non é o máis que o resultado da inacción e a hipocrisía dos países europeos. Son refuxiados afganos, sirios, paquistanís… Persoas que agardan e que, advirten, volverán tentalo unha e outra vez. Porque non os parará a violencia, a represión, a mentira e a privación.
Unha estación de tren estartelada, co tellado semiderruído, chea de residuos e con fogueiras insalubres como precario sistema de calefacción. Unha antiga fábrica abandonada. Ou o mesmo bosque, en tendas de campaña dispostas entre as árbores peladas. Para só algúns -mulleres e nenos sobre todo-, unhas instalacións un pouco máis dignas. Son o escenario da eterna espera, da incesante promesa. E da crecente miseria. A cámara achégase, en especial, ás miradas dos migrantes. Nas filas nas que agardan pola súa ración de comida. Nos corros arredor das fogueiras. Miradas cansas. Retrato da dignidade de quen as porta. Malia todo. Entre a miseria, e a inhumanidade de quen os ignora. As escenas da vida cotiá fan sangrar os ollos. Lavarse nu cunha botella de auga a varios graos baixo cero. Afeitarse ao toque, ou axudado por alguén. Compartir a escasa comida. Chegar tras ser salvaxemente maltratado. E seguir sendo maltratado, por omisión. Esperando sempre. Tornando do medo a morrer. A non volver ver os teus. Sabendo que regresar ao teu país é unha opción que non existe.
Lavarse nu cunha botella de auga a varios graos baixo cero. Compartir a escasa comida. Chegar tras ser salvaxemente maltratado. E seguir sendo maltratado, por omisión
Un ton máis existencial -e máis lixeiro, sen deixar de ser fondo- adopta Uma vida sublime, do portugués Luis Diogo, premio á mellor dirección de longametraxe. O Doutor Ivan encontrou dúas curas radicais para a infelicidade: o diagnóstico de cancros terminais falsos e a eliminación temporal de algún dos cinco sentidos. Cales serán os resultados que poidan dar tan aloucadas terapias? Así se presenta este filme, unha reflexión sobre a felicidade como construto e discurso social. Porque, como é posible que non sexa feliz unha persoa que ten, teoricamente, a vida perfecta? O Doutor non poder ser feliz tendo arredor a persoas que sofren, polo que procura a maneira de arrincarlles a felicidade.
Da parte galega, Carlos A. Quirós completa a achega aos premios do Curtas Film Fest de Juan Galiñanes e Rubén Cruz. Quirós gañou o galardón á mellor dirección galega por A ponte é a ponte, un relato sobre a ponte vella de Ourense como espazo simbólico de separación de dous mundos: o barrio da Ponte e o centro da cidade. Ata non hai tanto, -e agora tamén-, os vellos da Ponte dicían, cando a cruzaban, que ían para Ourense. Partindo deste feito, Quirós debulla unha pequena historia de identidade. Un mozo chega a Ourense para traballar. Vive no barrio, pero traballa no centro. E non acaba de entender, como foráneo, a separación -mental- dos dous mundos.
Ata non hai tanto, -e agora tamén-, os vellos da Ponte dicían, cando a cruzaban, que ían para Ourense
A ponte é a ponte naceu dun obradoiro impartido por Víctor Erice, segundo conta Quirós. Nun principio, só tiña o que agora é a introdución da película. Unha voz en off que introduce o tema da ponte e o seu significado. Para completala, teceu unha historia de ficción -a do mozo recén chegado a Ourense- cuxas transicións narra a través de escenas de animación. Mestura, así, a imaxe real coa animación, feita cunha maqueta con elementos de distintos materiais, entre eles a plastilina. “Eu non son de Ourense, son de Ferrol, do barrio de Caranza. E podo entender facilmente o que pasa en Ourense porque no meu barrio é parecido”, asegura. A “barreira psicolóxica” que poden supoñer uns poucos metros. Porque a ponte é a ponte. E a identidade é a identidade.
O premio á mellor curtametraxe de animación foi, porén, para The box, do esloveno Dusan Kastelic. Un filme sobre unha caixa habitada por unhas raras criaturas. As súas vidas son aburridas e miserables. Mais un día nace un rapaz que comeza a medrar no medio da caixa. Un ser diferente dos demais. Esperto, feliz e curioso. E canto máis grande é el, mais furiosos se poñen os seus veciños. Mais el comeza a medrar por enriba das súas cabezas… Un filme sobre a diferenza e, tamén, a procura da felicidade. Que debe procurar, coma ‘Ainhoa’, non durmir os nenos, senón espertar os adultos.
