"Na novela vemos como unha especie de cronoloxía na que a familia máis próxima é a primeira que chega tras o falecemento e logo hai que avisar a veciñanza... E como todo iso se vai despregando nunha especie de coreografía"

“Un dó ten tanto de particular como de colectivo”, avanza Cecilia F. Santomé (San Simón, Vilalba, 1984) na dedicatoria que escribiu da súa terceira novela, As despedidas (Xerais), para esta xornalista que escribe. Así se confirma ao ler esta historia, que transcorre de maneira lixeira e áxil polas horas seguintes a un falecemento por todos os cuartos da casa na que se vela ao morto.

Tras un destacado debut na literatura con Quérote. Eu tampouco e Unha rapaza de provincias, ambas novelas publicadas tamén en Xerais en 2019 e 2021, a escritora vilalbesa adéntrase aquí nunha familia que podería ser a de moitas persoas que vaian ler a historia. Cecilia F. Santomé reivindica a liberdade das creadoras para explorar cara a onde levar o seu estilo e as súas obras e, nesa carreira de fondo que é a escrita, xa está inmersa nun novo proxecto de novela que volverá poñela a proba.

A novela mostra como é o inicio de todo o ritual que rodea á morte en Galicia, visto desde os ollos de hoxe e sen xulgar.

Pois unha cousa é a idea que tes cando inicias un proxecto e outra a forma que vai cobrando e como saes dese proceso. Inicialmente a miña intención era facer literatura dun proceso de dó porque supoño que cando imos chegando a determinada idade a vida sitúanos ante sucesos bonitos e luminosos, pero tamén momentos moito máis cruentos e duros, aínda que sexan naturais. E para min a novela vén dese impulso de xestionar unha conversa interna arredor da morte, e sobre todo das súas consecuencias nos que quedan atrás. Pouco a pouco foi evolucionando, sen eu pretendelo, cara a unha especie de tratado de antropoloxía cultural arredor do tema. Máis que nada, a novela contén todo ese legado que eu recibín, indirecta e involuntariamente, arredor do que significan a vida e a morte, o coidar e, sobre todo, de como funcionan as cousas dentro dunha visión moi concreta do que significa a familia.

Precisamente, esa visión da familia que está tan estendida en Galicia, ou polo menos o estaba aínda nos anos noventa do século pasado, está mudando na actualidade. Fallan en ocasións esas concesións a favor da convivencia nas familias, sobre todo nas máis numerosas.

É incrible reflexionar sobre o propio significado da familia e a súa evolución simplemente en cuestión de dúas ou tres décadas porque a imaxe que hoxe temos é moito máis urbana, e dalgún xeito moito máis desapegada. Creo que esta novela causa sorpresa porque devolve ese gusto a un núcleo máis forte, tecido dunha maneira máis incondicional, que pon no centro a extensión dos rituais. Penso que na propia dinámica familiar é moi imporante que estea presente a conciencia do valor e, mesmo, a necesidade de que existan eses rituais. Rituais ás veces ridículos, ilóxicos, ninguén dixo que teñan que ser nada racional ou intelectualizado. Pero da mesma maneira que no día a día existen determinadas articulacións da relación dentro da familia, exponse o que existe arredor da morte. Na novela vemos como unha especie de cronoloxía na que a familia máis próxima é a primeira que chega tras o falecemento e logo hai que avisar a veciñanza... E como todo iso se vai despregando nunha especie de coreografía. Todo ten o seu ritmo e o seu momento, e hai unha conciencia chave do que significa que iso se respecte, como se houbese medo a que descarrilase o tren.

"Só quere integrarse, de feito, sente decepción cando a xente pasa diante dela e non a identifican como parte da masa familiar porque a senten allea", di sobre a narradora protagonista de 'As despedidas'

De feito, na novela escribe: "Soamos coma unha pequena comunidade de monxes tibetanos recitando mantras".

Non pretendía elaborar un discurso crítico arredor das escenas que se retratan na novela porque a pesar da óptica da narradora, e do feito de que ela teña unha orixe máis urbanita que o resto das persoas que a rodean nesas horas de loito, ela quere pertencer e sente que pertence a esa comunidade. Desprega certa lucidez e analiza determinadas condutas que son, ao mellor, máis estéticas que sentidas, ou non acaba de entender porque se actúa de determinada maneira; pero no fondo ela mamouno igual ca os demais e non o cuestiona. Só quere integrarse, de feito, sente decepción cando a xente pasa diante dela e non a identifican como parte da masa familiar porque a senten allea.

A narradora que vén da cidade tamén ten ese afán por preservar, de aí a súa preocupación polas lembranzas que terán os seus curmáns pequenos da infancia na aldea e cos avós?

É que o poder da memoria como artellador do legado de vida que recibimos das xeracións anteriores crea unha correa de transmisión e dálle un sentido á nosa existencia, como se deixásemos de ser simples globos flotando para adquirir certa solidez. De aí vén esa cuestión de volver ao pasado e entregarse a esas escenas infantís, a ese fundamento do cariño. Porque para querer hai que establecer un contacto, hai que tocar, hai que vivir: ten que existir unha convivencia. Desa convivencia é da que ela [a narradora] extrae moitas leccións. Por iso teme que os seus curmáns carezan desa especie de lévedo que lles axude a ser ‘máis persoas’, en definitiva, máis ricos.

No ramo do libro explica que o resultado de As despedidas provén de que logrou separarse dos personaxes. Como foi isto?

Na miña cabeza a novela debera ser unha comedia, e é curioso porque non é algo que a priori encaixe moito dentro da miña traxectoria, pero apetecíame simplemente experimentar e xogar. Son plenamente consciente de que cando se trata un tema tan grave e tan transcendental como a morte e o seu impacto dentro da vida familiar, o feito de introducir un chisco de comedia pode axudar a rebaixar a intensidade e a manexar mellor os tempos, para non resultar abafante. Concibir desta maneira a novela inicialmente, que se foi diluíndo, provocou a introdución de personaxes que permitisen respirar á trama. De aí eses arquetipos do cuñado e os nenos, que son a parte máis luminosa dentro da estrutura. Cando digo que me distancio dos personaxes refírome a un exercicio de ver a novela dende arriba, sen ser prisioneira de min mesma. Permitir que os personaxes vaian pedindo paso e ir vendo ata onde chegan, este foi o proceso que asocio á novela.

"Hai unha especie de pedagoxía do recollemento, hai que saber vivir a morte da mesma maneira que hai que saber vivir a vida, e para min é unha novela moi apegada a esa ensinanza"

Non perde a ironía, a pesar de centrarse no dó.

Houbo quen me dixo que a novela é un chisco cínica. Non sei porque a fronteira entre o cinismo e a ironía, ás veces, confúndese.

Pode chegar a interpretarse á narradora como un tanto cínica, si, pero falaría antes de supervivencia que de cinismo.

É que non quero vela como unha novela cínica porque hai –creo– tanto realismo neses actos, nesa mímese, nese pasar polo aro, que creo que a cuestión do cinismo cae polo seu propio peso. O que si hai é unha contención permanente, tanto no retrato do inevitable drama que hai arredor da morte como na análise; e penso que é unha contención propia da ética da morte que era común no lugar do que eu veño. O pranto non se libera, non se chora a mares diante dos demais... Hai unha especie de pedagoxía do recollemento, hai que saber vivir a morte da mesma maneira que hai que saber vivir a vida, e para min é unha novela moi apegada a esa ensinanza.

Unha maneira de enfrontar a emoción que provoca a morte que difire moito da tendencia actual a exteriorizar os estados de ánimo en público.

É que na novela só está o inicio do proceso de xestión do dó, son esas horas iniciais froito do shock. Atópaste nunha burbulla na que todo é irreal, dende o setting ata a xente que bule por alí, non hai nada natural. A vida comeza no momento en que se despiden da avoa e a ven polo retrovisor mentres marchan no coche. Entón, non estou segura de que esta cousa que se facía antes de chamar ás pranteiras e levar ese artificio a cada un de nós fose positivo á hora de xestionar nada. Pode resultar catártico, pero creo que o feito de conter, de obrigarte a aprazar esa apertura en canle e facer ese esforzo emocional xoga un papel a nivel mental. Vale para algo ese non deixarte ir e entregarte á recreación da dor, se non termar de ti para termar dos que tes a pé. No fondo, a vida segue. Ás veces, penso que este discurso de deixar as emocións libres e da autoconciencia non sempre ten un impacto positivo, hai que sospeitar un pouco de receitas tan absolutas.

Cando pensaba en escribir unha comedia, tivo que aceptar a realidade e ser sincera consigo mesma para virar o rumbo?

Digamos que non fun quen de soster a comedia ata o final. Podería dicir que foi por defecto da escritora, pero prefiro velo como que non remataba de encaixar na miña sensibilidade. No fondo, como explico nesa coda final, non deixaba de reproducir os estadios do dó na forma na que a novela ía evolucionando. Ao principio era algo case absurdo, despois xa ía apousando, con algún detalle de luminosidade, e logo xa se encamiñaba cara a esa especie de val que supoñía o final declarado e o principio desa nova era. Entregueime á evidencia de que estaba facendo unha especie de drama costumista, cun drama moi controlado.

"A lectura ten tantas dimensións e tantas potencialidades que é difícil imaxinar o que a persoa lectora pode ver no que eu escribo, pero sempre que haxa alguén do outro lado, e dáme a impresión de que si hai un público aí, eu seguirei coa mesma ilusión"

Nese inicio do dó entra o loito, e en As despedidas aparece aí a ‘muller corvo’, que resignifica a cor negra.

A cuestión da cor non ten nada de banal. Adoptar o negro no momento no que se produce a morte de maneira automática constitúe tamén un golpe de realidade: a partir de agora a cor, non é que non estea permitida, pero hai algo dentro da persoa que a rexeita. Unha vaise cubrindo de capas, e esas capas coinciden tamén con eses niveis de profundidade que vai ter o proceso de traballo arredor desa morte. Non existe tal cousa no ámbito masculino, polo menos non lembro ver a homes vestidos de diario con roupa negra. Pero as mulleres tiñan un roupeiro propio co loito. Quizá, se nos poñemos en ton antropoloxista poderiamos ver unha conexión nisto con esa función da muller de dadora de vida, e despois de responsable do tránsito final. A muller como presenza indispensable no cabeceiro do defunto e despois na xestión familiar desa ausencia, como se fose ela a bandeira encargada de amosar que nesa casa falta alguén.

Esta é a súa terceira novela e está conseguindo publicar sen axuda de premios literarios, como está a ser a experiencia no sistema literario galego? Pois vivir de escribir, neste momento, non é unha opción.

Hai tempo un crítico comentoume que a miña posición é un tanto anómala por isto, porque teño certa visibilidade, pero obtida non a base de conseguir recoñecementos como premios ou outras distincións. Esta é xa a terceira novela e unha pensaría que iso xa significa algo porque hai carreiras que se sustentaron en moito menos, pero non é algo sobre o que eu reflexione nin é unha teima miña que chegue un recoñecemento formal da miña calidade literaria. 

Sempre procuro que os meus textos sexan o máis lúcidos posible. Se sigo escribindo é fundamentalmente porque para min existe a escritura como necesidade, tamén. Supoño que é algo común noutros eidos creativos, non é tanto a repercusión social que o traballo de cada unha teña, senón a necesidade íntima que unha sente de facer iso. Teño textos metidos nun caixón, cousas que non ven a luz, pero que para min son un material fermoso e que están en conexión coa persoa que eu son. Eses impulsos, esa ollada, esa sensibilidade canalízase mediante a escritura, da mesma maneira que outra xente tece, fai esculturas ou simplemente vive dentro da súa cabeza. Eu, ese cuarto na miña cabeza énchoo de historias que conto. Sempre hai unha aproximación un tanto poética, no sentido de que sempre hai un traballo sobre a realidade e sobre a linguaxe coa que proceso. Por iso, continúo escribindo coa esperanza de que a miña proposta chegue á xente e que atopen nela algo valioso, o que sexa. A lectura ten tantas dimensións e tantas potencialidades que é difícil imaxinar o que a persoa lectora pode ver no que eu escribo, pero sempre que haxa alguén do outro lado, e dáme a impresión de que si hai un público aí, eu seguirei coa mesma ilusión.