O escritor angolano Ondjaki despois de viaxar a Portugal visitou por cuarta vez Galicia. Con el falamos da literatura angolana e da brasileira, tamén da súa infancia en Luanda: o universo referencial da súa escrita. Ondjaki vive no Brasil e pertence a unha xeración nova que pensa e escribe o presente múltiple da realidade africana.

Luanda é o universo dos seus libros. A Luanda dos oitenta e tamén a actual; as súas historias, a fala viva da rúa, os recordos dos cheiros e as cores. Interésalle contar o positivo desa realidade para dignificala. É unha forma de loitar contra os implícitos negativos que deforman a visión da realidade africana e en concreto a de Angola?

Hai moita xente en Europa e en América a falar mal do continente africano. Penso que temos unha responsabilidade de amosar o positivo. A grande riqueza do pobo angolano, -e dun modo xeral do continente africano- é a forza e a creatividade que proveñen da súa cultura. Unha cultura moi forte que non integra só a tradición oral. África é un continente de historias, un continente dunha sabedoría milenaria que pasa pola tradición oral. Mais eu son unha persoa urbana, crezo nun ambiente urbano en Luanda e apaño esta tradición oral dunha forma máis ou menos secundaria. Non oín historias na fogueira nunha aldea rural, oínlle historias á miña avoa vendo televisión, na cidade, vendo compulsivamente unha telenovela brasileira, e iso é tamén tradición oral. As cidades tamén teñen tradición oral: Luanda, Lagos, Iojanesbúrgo, Dakar; son grandes centros urbanos con moita tradición oral. Penso, non é unha afirmación ideolóxica ou política, que traballo cos aspectos positivos da cultura africana. Non critico quen traballa cos aspectos negativos, mentres sexa dunha maneira creativa e literaria.

Luanda, Lagos, Iojanesbúrgo, Dakar; son grandes centros urbanos con moita tradición oral

Dende o punto de vista dos libros, escribo daquelo que me impulsa a escribir. Aquilo que me fai escribir é Luanda, ese universo dos anos oitenta está asociado a unha linguaxe, a un universo creativo que me fai contar historias. É o caso do meu libro Os da minha rua, ou de Bom dia camaradas, e tamén dun libro que saíu agora que se chama A bicicleta que tinha bigodes. Escribo sobre aquilo que me grita por dentro, que ten moita cousa aquí dentro a falar. As cousas gritan e saen, saen en formato de prosa ou de poesía. Hai parte da miña prosa que pasa por Luanda, que pasa polos anos oitenta. Hai un libro que se chama Quantas madrugadas tem a noite que é sobre unha Luanda máis avanzada e un romance que non está publicado aínda, que rematei de escribir, que pasa por unha Luanda absolutamente recente e que por tanto aborda outros temas: a corrupción, a pobreza, o petróleo, mais non coma axenda política. A miña literatura non é moi política, ela xira entorno de afectos, de tenruras, de persoas. Mais eu acepto iso con moita tranquilidade. Non teño un plano literario, hoxe non son un escritor altamente politizado.

Son unha persoa que ten saudades crónicas da infancia. Fiquei preso nese mundo

Viaxa e vive fora de Angola. Recuperar a infancia é un tema recorrente nas súas propostas de ficción que por outra banda están moi pegadas á realidade, ó pasado inmediato e á memoria dun tempo que xa sucedeu. Cre nas palabras como a mellor forma de reter un tempo, de buscarse nel para atoparse e recoñecerse?

Penso que si. Acostumo a dicir que son unha persoa que ten saudades crónicas da infancia. Fiquei preso nese mundo. Despois ás veces as persoas pregúntanme: Saudades de Luanda, da infancia, ou dos anos oitenta? Si, tamén. Máis gústame calquera infancia. Gústanme ver filmes co espírito da infancia como Cinema Paradiso. Gústame ese filme porque, ademais do vello, é aquel pequeno. Os nenos teñen un modo de ver o mundo, aínda pouco sucio, aínda son inocentes. Encántanme, hai unha pureza nas crianzas absolutamente viva, verdadeira e irrecuperábel. Aos doce, trece ou catorce anos comezamos a comprender que o mundo non é un conto de fadas. O mundo real non ten moita broma. O mundo ten máis chiste dos cero aos doce. É a ese universo ó que me quero aproximar, non só como escritor tamén como persoa. Gústame visitar escolas, non só para falar cos nenos, tamén para escoitalos.

Gústame ver o modo en como eles interpretan o mundo. A través das palabras eu viaxo. Cando escribo sobre os anos oitenta hai persoas que pensan que foi unha cousa que inventei literariamente, que me da xeito, que os libros circulan ben. Si, pode ser, mais eu estou alá, no momento da escrita estou alá; a cabeza, o corpo, as sensacións están alá. É bo estar con crianzas cando un escribe. Divírtome pouco escribindo os meus libros. Mais cando escribín Avó Dezanove, cando escribín A bicicleta, vivín intres de plena felicidade.

Medrar nun país socialista non me afectou negativamente. Gustoume, foi bo, transmitiume un sentido de responsabilidade colectiva que gardo

“En Luanda só houbo catro días de guerra”. Mais si houbo restricións e algúns ecos do conflito. A caída do Muro e a desaparición da URSS, a educación revolucionaria internacional, a literatura de resistencia das xeracións anteriores. Como influíron estes feitos nas xeracións angolanas que non sufriron directamente a guerra da independencia?

Hai persoas que naceron, creceron e viviron en Luanda e falan sempre da guerra para dar show. Non a viviron porque a guerra non era alí. Mais cando me din que faltaba luz e auga concordo, mais iso para nós era normal. Eu dinme conta diso cando viaxei a Portugal. A falla de luz incluso orixinaba intres de grande creatividade entre os nenos de Luanda. A educación con ese espírito revolucionario dos profesores cubanos é necesario contextualizalo. Das grandes ensinanzas que eu reteño dos profesores cubanos non é a cuestión ideolóxica, si a cuestión pedagóxica e humana. Eran pedagogos moi ben formados. Eles melloraron as nosas aulas con novos métodos e maneiras máis interesantes de dar clase. Medrar nun país socialista non me afectou negativamente. Isto é unha declaración adulta, non dunha crianza manipulada, senón dun adulto hoxe. Gustoume, foi bo, transmitiume un sentido de responsabilidade colectiva que gardo. Teño moito agarimo polos meus profesores cubanos. Son unha persoa de esquerdas, e asumo isto lucidamente, non coma un convencido ou manipulado.

Penso que esas vivencias de Luanda con algunhas carencias, ese ensino cubano, ese sistema de esquerdas - non digo que fose bo para a maioría-, mais a min fíxome medrar e creoume lazos ideolóxicos, afectivos que son aqueles cos que me identifico aínda hoxe. Preocuparme polo outro, querer saber do outro, tentar observar esas situacións máis inxustas aínda hoxe. Todos os gobernos do mundo, incluído o de Angola, teñen coma grande obriga tentar resolver os problemas das persoas que teñen máis problemas. A clase media e a clase media alta a pesares de teren problemas teñen diñeiro. As clases máis baixas só teñen problemas e non teñen diñeiro, polo que a responsabilidade do goberno e tentar crear condicións para resolver os problemas desas persoas. Se isto é unha crenza ideolóxica ou unha crenza humana non me interesa, o que si me interesa é o feito.

Escribe historias cando xorde a necesidade de contalas. Emprega a ficción e a non ficción e diferentes xéneros e linguaxes. Como decide cal é a forma que empregará para contar cada unha desas historias necesarias?

Penso que non decido, non sei explicalo, traballo con moitos xéneros. Non é un fenómeno científico que poida dividir en A+B=C. Supoño que depende do tipo de historia que quero contar a escolla clarifícase: se é unha historia longa ela vai ser unha novela, se é unha historia curta posiblemente dea un conto, e se é unha historia máis abstracta, posiblemente dea un poema, que é o mellor algunhas veces para dicir algunhas cousas. Iso tamén xustifica a linguaxe. Si eu vou falar das cousas duns pequenos dos anos oitenta empregarei unha linguaxe máis coloquial, non vou a escribir un libro lírico e coidadoso como O Assobiador que era máis distante da realidade luandesa. Penso que a propia historia que dita o formato, o ritmo e ata a linguaxe.

Nunca sei como vai funcionar cando comezo a escribir. Teño que comezar para entendelo e moitas veces vou polo camiño errado. Cando comecei a escribir Quantas madrugadas tem a noite inicieino nunha linguaxe que non era apropiada para aquela historia ata que vin a personaxe a falar e pensei: Ah, esta historia ten que ser contada pola propia personaxe, non por min, non por esa linguaxe literaria en terceira persoa. Aí tornouse claro e a historia fluíu no bo camiño.

Non teño a pretensión de falar a dez mil persoas, teño a pretensión de falar a cincuenta

O seu derradeiro libro de poemas Dentro de min faz sul inclúe ó primeiro libro que escribiu Acto Sanguíneo, ambos os dous “do mesmo universo de poesía”. Cal foi a motivación que uniu estes poemarios? Busca pechar un universo poético para abrir un novo?

Para min é unha cuestión de sinceridade co público. Este libro, o primeiro Acto Sanguíneo está practicamente esgotado en Angola e nunca foi editado en Portugal. Como sei que é moi difícil publicar poesía díxenlle o editor: “Vouche dar dous libros nun”. Teño catro libros de poesía i estes dous dialogan. Os outros teñen máis bichos, están relacionados coa natureza, cunha cousa máis leve. Estes dous forman parte do mesmo universo interno, duro e máis intimista, máis sobre as miñas dores; é un eu que as persoas non están acostumadas a ver. As persoas prefiren o escritor discreto de Bom día camaradas, de libros divertidos, fáciles, manexables.

Dentro de min penso que Dentro de min faz sul non é un libro fácil nin divertido. Implica unha cuestión de sinceridade cos lectores e tamén unha celebración dos dez anos de carreira. Decidín xuntar o meu último do 2010 co meu primeiro libro do 2000, aínda que os poemas escribinos moito antes. Penso que dialogan ben un co outro, que forman parte do mesmo universo lingüístico intimista. Tamén quixen amosar que non teño nada que esconder. Son esta persoa que escrebe estes libros e non é preciso investigar cal foi o primeiro libro; é este, está aquí, este é o primeiro e este escribino dez anos despois. Si a persoa quere lelo como un todo ou dende unha perspectiva comparativista xa é cuestión do lector. Penso que os libros son unha forma de diálogo humano. Un non fai libros para gañar diñeiro, non gaño diñeiro cos libros. Fago libros para dicir unha ou outra cousa a algunhas persoas. Non teño a pretensión de falar a dez mil persoas, teño a pretensión de falar a cincuenta. Como hai persoas ás que non lles podo enviar un mail, unha carta - a persoas que non coñezo -, mais o libro está na librería. Hai persoas que van alí, encontran o libro e din: este home estaba a falar comigo. E eu estaba, aínda que non coñeza á persoa. A xente fala con que a escoita, falamos con quen nos sabe escoitar. Por iso os políticos non falan con case ninguén.

Sucedeu un diálogo moito maior entre Portugal, Angola, Brasil, Mozambique, Cabo Verde. Ttamén é preciso non esquecer e incluír a Galicia nese diálogo

Agora vive en Río de Janeiro. Pode trazar un mapa urxente con algúns dos nomes da actual literatura brasileira que máis lle sorprendan?

O Brasil, coma Portugal e ó contrario de Angola, ten novos autores, digo novos no senso de que apareceron agora, non de idade, e que son moi bos. Portugal ten autores que apareceron a finais dos anos noventa, principios do 2000, como é o caso de Valter Hugo Mãe, Patricia Portela, e no Brasil temos o caso de Daniel Galera, Joao Paulo Cuenca, Ana Paula Maia, Tatiana Salem Levy, Adriana Lisboa, Luís Rufatto. Son autores moi bos. De aquí á vinte, vintecinco anos imos ver que fan estas persoas que están a pensar a realidade brasileira. Penso que é importante non só xogar escribindo senón tamén pensando, aínda que non de forma moi grave. Penso que estamos un momento moi interesante.

En Angola os autores grandes continúan a facer moita cousa; mais temos poucos autores novos. Hai que entender que Angola é un país que saíu da guerra fai pouco tempo, no 2002. Un país que nace no ano 1975, ano da independencia; un país que renace en 2002 coa paz, despois de tantos anos de guerra calquera país renace coa paz. De aquí a vinte vintecinco anos imos ver grandes nomes angolanos aparecer na literatura. Penso que foi bo este tránsito. Sucedeu un diálogo moito maior entre Portugal, Angola, Brasil, Mozambique, Cabo Verde; outros foron esquecidos, mais sería preciso non esquecer, como tamén é preciso non esquecer e incluír a Galicia nese diálogo. Moito máis que a Guinea Ecuatorial, con tentativas de incluílo no mundo da lingua portuguesa.

É preciso convidar ó dialogo a unha comunidade que, primeiro, está na orixe da nosa lingua; segundo, unha comunidade que dende o punto de vista cultural e cívico, quérese aproximar á lingua portuguesa. Por iso non me gusta moito a palabra lusofonía. Son máis dos termo comunidade de lingua portuguesa, na que calquera persoa de calquera lugar do mundo, sexa nixeriano, galego ou chinés, que se interese, que traballe pola lingua portuguesa pertence a esa comunidade. Isto é moi bonito: una comunidade unida por unha lingua que non ten que ver con fronteiras xeográficas ou políticas, ten que ver con intereses asociados ó afecto. Vexo en Galicia un desexo de proximidade á lingua portuguesa pola vía do afecto.

A lingua portuguesa é múltiple e é bo que así sexa. Non vamos a forzar a todo mundo a falar e a escribir da mesma maneira

Como cree que impactará o novo Acordo Ortográfico en vigor dende o 2009 na literatura de creación en lingua portuguesa?

Hai dous camiños. Se hai moita máis insistencia política sucederá como cos anteriores acordos ortográficos. Pasan unha, dúas xeracións e o acordo entra en vigor e rematou. A xente comeza a traballar coas novas regras e esquece o tema. Senón houbera unha insistencia política máis forte, penso que cada un escrebe como sempre escribiu. O problema deste Acordo é que no debería ter nome de acordo, xa que non ten acordo ningún. Un acordo de oito países que só asinaron tres non se lle pode chamar acordo. Segundo, o grande obxectivo do Acordo era chegar a unha grafía común á que non se chegou polas diferenzas entre Portugal e Brasil. Senón é pola grafía común é mellor deixalo como estaba. A lingua portuguesa é múltiple e é bo que así sexa. Non vamos a forzar a todo mundo a falar e a escribir da mesma maneira. Por outra banda, como o Acordo era dende o punto de vista gráfico, para unificar a grafía, paréceme estraño que só tres países o firmen. Tamén estráñame a gran inversión de diñeiro nun acordo que era para unificar e polo que se mantiveron tantas diferenzas.

A ciberpublicación creou unha cousa interesante: acabou con esa mediación que controlaba moito o que era ou non publicado

Que espazos da ciberliteratura lle interesan para un futuro inmediato?

Penso que están a xurdir ferramentas moi interesantes, mais eu non son un grande adepto. Non teño blog, emprego moito twitter e facebook coma canais de comunicación. Penso que a ciberpublicación creou unha cousa interesante: acabou con esa mediación que controlaba moito o que era ou non publicado. Xa moitos escritores foron coñecidos pola vía do blog, agora que tamén hai moita merda, a gran discusión é si é ou non é literatura. Hai literatura cibernética porque o que fai á literatura é a forza e a intensidade dun texto. Non precisa estar publicado en papel ou nun libro para ser un texto literario. Agora hai unha grande confusión arredor da calidade, mais vivimos nun mundo cada vez máis aberto, cada vez máis democrático ou aparentemente democrático. As propostas cibernéticas trouxeron unha democracia para os medios e para a literatura. Penso que é bo e interesante. Agora hai mais canais de comunicación e mais denuncia, isto é bo, que a denuncia sexa inmediata hoxe en día.