María Marco Covelo vén de gañar o XXXVII Premio Xerais de Novela con 'Coidadora' e falamos con ela do que define como "un xuízo ético invisible a fillas, esposas ou irmás"

Unha imposición social non escrita. Un xuízo ético constante para esposas, irmás, fillas. Unha condena, moitas veces, á pobreza e o illamento. Unha voráxine de privacións persoais e emocións contraditorias, acompañada dunha capacidade de resiliencia, afecto e empatía “realmente heroicas”. Mais, sobre todo, un xeito de disidencia e militancia. Un acto político, revolucionario, antiprodutivista. Así define os coidados María Marco Covelo, gañadora da XXXVIIª edición do Premio Xerais de Novela con Coidadora. Falamos con ela.

Coidadora conta a experiencia dunha muller que coida da súa nai con demencia. Pero fala, en realidade, dos coidados como xeito de disidencia, como expresión anticapitalista, como acto revolucionario non reductible a un suposto instinto feminino polo coidado, nin ao amor. Como xorde esta historia? Por que este enfoque?

“As mulleres dedican 12.500 millóns de horas diarias ao traballo de coidados non remunerado, o cal equivale a que 1500 millóns de persoas traballen oito horas ao día sen recibir ningunha prestación”

Si, así é. A experiencia da personaxe principal, a coidadora, en realidade é un Macguffin, unha escusa argumental sobre a que se conectan outras ideas, conceptos, metahistorias, intrahistorias. Non me gusta, aínda que entendo que a priori é o máis fácil, describir a novela dese modo, que se simplifique a historia a unha moza que coida da súa nai enferma, senón que a partir desa experiencia nos reformulemos todo o noso sistema económico, científico e antropolóxico e que lle deamos a volta aos tópicos, a esa condescendencia coa que se trata a vellez e a enfermidade e que poidamos entender os coidados como a expresión máis radical de disidencia, como ti ben dis, como un modo de dislocar o sistema produtivo, o capitalismo, tamén como militancia e implicación política. 

As mulleres dedican 12.500 millóns de horas diarias ao traballo de coidados non remunerado, o cal equivale a que 1500 millóns de persoas traballen oito horas ao día sen recibir ningunha prestación e estas cifras seguen e seguen aumentado. Probablemente se non che toca coidar a algún familiar agora che toque en trinta ou corenta anos ser coidado ou coidada; serás, case seguro —ao alongarse tanto a esperanza de vida—, dependente en maior ou menor grao. As enfermidades neurodexenerativas van cambiar a nosa sociedade, sobre todo a galega, xa que nas sociedades máis envellecidas terán un impacto moito maior. Nos países da OCDE está previsto que a proporción de persoas por enriba dos 80 anos pase do 4% sobre o total da poboación en 2010 ao 10% en 2050. 

“Coidar dun ancián parece unha actividade de segunda na que non se cotiza para ter unha xubilación, non se cobra, no se teñen vacacións, o que impón a súa espiral de pobreza e illamento na meirande parte dos casos”

É un tema do que urxe falar e lexislar. Evidentemente quería tamén darlle visibilidade ás coidadoras que son persoas arrastradas por unha voráxine de emocións e privacións involuntarias e que fan gala dunha xenerosidade..., a palabra xenerosidade queda pequena. Non falo das profesionais, enfermeiras ou auxiliares que coidan anciáns oito horas e logo van para a súa casa. Falo de convivir cos coidados. Falo dunha imposición non escrita, un xuízo ético invisible a fillas, esposas ou irmás, principalmente. Ese é outro dos motivos polos que escribín este libro, para romper o tabú. Coidar dun ancián parece unha actividade de segunda na que non se cotiza para ter unha xubilación, non se cobra, no se teñen vacacións, o que impón a súa espiral de pobreza e illamento na meirande parte dos casos, pero que por outra parte esixe unha capacidade de resiliencia, afecto e empatía realmente heroicas. 

A novela non agocha o sufrimento, o renuncia e o illamento, as contradicións -a relación de amor-odio coa persoa coidada- das coidadoras. A protagonista busca buracos na terra como un xeito de loitar contra a angustia e así descobre unha cidade pouco coñecida… Como comezas a interesarte polo tema dos túneles? Que función cumpren na novela?

“En Teis (Vigo), onde vivo, hai varios que actualmente están pechados que foron usados para o almacenamento militar, pero investigando sobre o tema resulta que ao longo de toda a cidade de Vigo hai moitos máis”

Este tema dos túneles interésame moitísimo. Mentres o escribía lin Viaxe ao centro da Terra e desfruteino moito porque non lera nada de Verne até ese momento. Por unha parte interesábame formular este relato como unha baixada aos infernos. Hai moitísimos exemplos na historia da arte e da literatura. Dante, Cristo,... pintores como Mantegna ou Giotto representaron esta baixada ao inframundo. É un xénero artístico en si mesmo e chámase catábasis. Moitos heroes antigos baixan ao inframundo nas súas travesías: a Innana suméria, o Marduk babilónico, o Osiris exipcio, o Megistos Kouros cretense, a Perséfone grega, Teseo, Orfeo, Odiseo,... e o que teñen en común todos eles é que esa baixada ao inferno supón, ao saíres, unha resurrección, unha catarse, un renacemento; ese era exactamente o que quería transmitir. 

Logo o tema dos túneles chegou naturalmente. En Teis (Vigo), onde vivo, hai varios que actualmente están pechados que foron usados para o almacenamento militar, pero investigando sobre o tema resulta que ao longo de toda a cidade de Vigo hai moitos máis, debaixo do Castro onde a fortaleza, na rúa Rosalía de Castro... en fin que non tiven que imaxinar moito máis, o tema veu só. A miña cidade, como moitas outras no mundo ―as catacumbas de París, por exemplo― está furada y tunelada por diferentes motivos, aínda que a min interésame o túnel como conector de mundos, como tránsito, como lugar de protección e de escape...

O libro conta non unha, senón varias historias. Varias delas están relacionadas coa ciencia e algunha coa mitoloxía ou coa historia. Estas distintas historias vanse alternando, ofrecendo diferentes planos de lectura. Por que esa coralidade? De que xeito se complementan entre si estas historias? 

“Tres tempos: presente, pasado, futuro. Tres personaxes: Nai, filla e neta. Tres estilos narrativos: ficción, ciencia-ficción, realidade. Tres escenarios: o laboratorio, a casa e a natureza, etc”

Coidadora en realidade é un relato poliédrico; unha vivencia froito de diferentes ángulos e planos que é como é a vida realmente. Na vida superpóñense simultaneamente diferentes experiencias, recordos, estados vitais, afectos que nos fan ser o que somos e actuar como actuamos. Non é unha historia lineal, unha novela clásica, no sentido estrito. A estrutura está pensada en triadas. Isto non é importante, non importa en absoluto, nin para entender a obra nin nada, pero cóntocho por se a alguén lle pode interesar. 

Tres tempos: presente, pasado, futuro. Tres personaxes: Nai, filla e neta. Tres estilos narrativos: ficción, ciencia-ficción, realidade. Tres escenarios: o laboratorio, a casa e a natureza, etc. Interesábame non quedar no agora senón ir máis aló. Que pasaría se descubrisen a cura do Alzheimer? E do Parkinson? Volveriámonos definitivamente cyborgs? Sobrarían os nosos corpos? Que pasaría con todas esas coidadoras? A que se dedicarían? Desencadearíase a Quinta Revolución Industrial cunha economía baseada definitivamente na tecnoloxía e a robótica? A literatura sempre foi un terreo fértil para a utopía.

Unha desas historias, por exemplo, fala dos coidados no ano 2050: unha sociedade con ⅔ partes da poboación adicada aos coidados ou coidada, mais coas coidadoras sen dereitos. É a historia, tamén, dunha parella de científicos. Como xorden estas personaxes? En que medida tiraches da realidade os experimentos dos que falas? 

“Todos os datos científicos que aparecen saqueinos de papers oficiais, de publicacións de neuroloxía ou de artigos ou entrevistas de xornais”

Todos os datos científicos que aparecen saqueinos de papers oficiais, de publicacións de neuroloxía ou de artigos ou entrevistas de xornais aos que me refiro ao final da novela nas notas ao pé. Evidentemente eu non son médica e linos do mesmo modo que leo unha novela de Ursula K. LeGuin, como ler ciencia ficción. A proteína Beta-amiloide para min é case un personaxe porque fáltame toda a bagaxe científica, todo ese contexto. 

Os experimentos de biotecnoloxía DIY, todo este movemento existe, de biohackers que experimentan nos seus garaxes. Por que non imaxinar solucións fóra das estruturas? A personaxe da científica ao que te refires é, neste caso, a filla da protagonista. Son relacións sutís que quizá pasen desapercibidas nunha primeira lectura. Non me importa que así sexa porque interésame máis a experiencia do lector, como constrúe o relato e o completa coas súas experiencias persoais; aínda que ás veces poida parecer abstracto, na súa mente todo cobra sentido dun modo ou outro. 

Estas distintas historias vanse intercalando, facendo a lectura áxil e entretida, que tamén é favorecida por un estilo por veces bastante lírico. Como foi o proceso de escrita, neste sentido? (É a túa primeira novela). Pensaches estrutura e estilo de xeito que resultasen atractivos para o lector?

“Para min o importante neste momento é o texto, o que está escrito, que estea ben escrito, saber desde onde o escribo, que sexa honesto, que estea escrito desde as entrañas, desde as vísceras”

Uff si, claro. Ao principio comezou coma un diario e cada día recollía os pensamentos e as aventuras da protagonista pero esta estrutura implicaba a morte da nai dun modo implícito para pechar a historia. Malia que non tería que ser necesariamente así non me acababa de convencer. De feito quedou algunha data desa primeira intención que decidín conservar só na parte do futuro porque o futuro está por escribir. 

Ao ser a miña primeira novela dábame medo perderme na estrutura, que tivese máis peso que os textos, ou que os textos estivesen subordinados á estrutura, o que me parece un proceso de escritor clásico, de oficio, poderiamos dicir. Para min o importante neste momento é o texto, o que está escrito, que estea ben escrito, saber desde onde o escribo, que sexa honesto, que estea escrito desde as entrañas, desde as vísceras,... se non é así non quero escribir. Quizais por iso apareza o poético aínda que eu non o tivese planeado. Se cadra non podía escribir esta historia desde ningún outro lugar. 

O xeito no que se relata a realidade cotiá dos coidados resulta bastante realista. Independentemente de que poida basearse en experiencias persoais ou próximas, parece bastante documentado. Como preparaches ese aspecto?

Pois ao igual que coa parte científica documenteime o máximo posible con artigos e papers de xerontología, enfermería, ética, filosofía, etc.

É, tamén, unha novela que incorpora historias tiradas da prensa, de facebook… Algo normal dado que a personaxe é unha muller actual duns 40 anos mais, de que xeito pensaches que estas historias podían enriquecer a principal?

“Entendo así a posmodernidade, coma un caixón onde cabe a alta cultura e a baixa, a ciencia e a ciencia-ficción xunto coa poesía ou a lista da compra rompendo a ortodoxia e as estruturas propias doutros momentos históricos”

Eu entendo a literatura ou a práctica artística en xeral coma o reflexo do momento histórico que vivimos. Non podes esquecer o que está ocorrendo con internet, coas redes sociais,... como todos os inputs de información están a suceder na nosa vida cotiá. Para min incluír retallos de internet ou das redes é algo absolutamente normal e non podía ser de ningunha outra maneira. 

Entendo así a posmodernidade, coma un caixón onde cabe a alta cultura e a baixa, a ciencia e a ciencia-ficción xunto coa poesía ou a lista da compra rompendo a ortodoxia e as estruturas propias doutros momentos históricos. Nesta novela en concreto, que foi pensada como unha paisaxe, como unha fotografía onde encontras un fondo, un plano medio e un primeiro plano ou un primeirísimo primeiro plano, todos os planos xuntos compoñen a imaxe final. 

A novela tira diversas reflexións sobre os coidados: o empoderamento como especie e a anulación como individuos, por exemplo. Ademais de pensamentos das testemuñas do coidado baséanse en lecturas. Sobre os coidados empezou a teorizarse, ou polo menos a popularizarse a teoría, hai bastante pouco. Que papel poden xogar nese proceso de reflexión novelas como a túa? 

“Gustaríame que se falase dun cambio de modelo asistencial, que puideramos envellecer nas nosas casas ou en residencias máis pequenas e interconectadas que permitisen un coidado e un envellecemento digno”

Xa é hora, é o momento de falar alto e claro do que está ocorrendo. Moitas teóricas teñen falado e escrito disto desde os anos setenta pero a súas voces non tiveron a suficiente repercusión. A min gustaríame participar da revolución dos coidados desde a miña pequena atalaia. Silvia Federici, por exemplo, leva mais de trinta anos falando sobre o tema. 

Ela bautizou os xeriátricos coma “os novos campos de concentración” onde levamos a xente a morrer e con esta pandemia do coronavirus convértense en institucións arrepiantes onde morrer en soidade. Gustaríame que se falase dun cambio de modelo asistencial, que puideramos envellecer nas nosas casas ou en residencias máis pequenas e interconectadas que permitisen un coidado e un envellecemento digno porque ese será o noso futuro, o da nosa xeración, e iso temos que cambialo xa, polos anciáns, polas coidadoras e por nós mesmos. 

A pandemia do coronavirus aparece como tema secundario, e non sei se só por coincidencia temporal co proceso de escrita. Que papel xoga na novela? 

Este tema provocoume varios conflitos. Mentres a escribía estoupou a pandemia e non podía ser mellor escenario distópico para a novela; a min encaixábame perfectamente pero tiña medo de que o lector pensase que era unha especie de oportunismo pola miña parte, pero era algo tan potente que non podía deixalo pasar. Ao final optei por resolver así dun modo secundario, que saudase na foto. Gústame porque actualiza e contextualiza a historia. Estamos falando do agora.

No fondo hai unha reflexión sobre os afectos, nun sentido amplo, e a súa relación co relativo coidado/dependencia do que todas as persoas formamos parte como aquilo que nos fai humanos. Que querías salientar respecto diso?

“Mead respondeu que coidar é o punto onde comeza a civilización e engadiu: “Somos o mellor de nós mesmos cando servimos a outros. Sede civilizados”

Hai anos un estudante preguntoulle á antropóloga Margaret Mead cal era o primeiro signo de civilización e ela respondeu que o primeiro signo de civilización nunha cultura antiga era un fémur que se rompera e curara. Mead explicou que no reino animal se rompes unha perna morres. 

Un fémur roto curado é a evidencia de que alguén se tomou o tempo necesario para quedar co enfermo, que lle vendou a ferida, o levou a un lugar seguro e lle axudou a recuperarse. Mead respondeu que coidar é o punto onde comeza a civilización e engadiu: “Somos o mellor de nós mesmos cando servimos a outros. Sede civilizados”. Se ninguén tivese coidado ese fémur roto teriámonos extinguido, tería sido o noso fracaso como especie.