Xeila, adolescente intelixente e esperta, comeza a comportarse de forma estraña, pasando da submisión á rebeldía contra os adultos. A súa afiada lingua devolve aos demais un espello de si mesmos que non quixeran ver. Disto vai ‘A casa xunto ao volcán’, o novo libro de Xosé Ricardo Losada

Xeila, unha adolescente intelixente e esperta, comeza a comportarse de forma moi estraña, pasando nunhas semanas da total submisión á máis aberta rebeldía contra os adultos. A súa afiada lingua devólvelles ademais aos pais ou aos profesores un espello de si mesmos que non quixeran ver. Disto vai ‘A casa xunto ao volcán’, (Galaxia), o novo libro de Xosé Ricardo Losada. Unha novela de aprendizaxe na que a protagonista decide perderse para, despois, encontrarse. Asumindo que parte da vida é o risco, a incerteza, o valor para saír do camiño familiar e socialmente trazado. Antes de descubrirnos a nós mesmos en vidas atrapadas no que de nós se agardaba, e sentidas como, en boa medida, perdidas.

A novela está dedicada, entre outras persoas, a Andrea M. de Jesús e Ainara Calo, ex-alumnas súas, que lle deron a idea para esta historia. Pode contar un pouco máis de como nace un personaxe tan peculiar como o de Xeila?

“Na miña experiencia de profesor de Filosofía decateime de que Nietzsche é un autor que entusiasma os alumnos”

Sempre crin necesario acercar a filosofía a un público cada vez máis amplo. E creo que a mellor (aínda que non única) forma é darlle un carácter narrativo. Na miña experiencia de profesor de Filosofía decateime de que Nietzsche é un autor que entusiasma os alumnos. Cando esas dúas ex-alumnas, que fracasaran no sistema educativo, me mandaron un correo contándome todo o que lle axudaran aquelas clases sobre Nietzsche a levar os malos momentos e a fortalecerse e a acabar superándoos, ocorréuseme a idea de Xeila.

É unha novela de aprendizaxe -de transición á vida adulta- non pensada, seguramente, para adolescentes, mais que podería ser adecuada para eles. Pensou no posible lector/a deste libro, cando o escribía, desta maneira?

Se o obxectivo que te marcas é acercar a filosofía á realidade cotiá, non queda outra que pensar no lector. Ese foi un dos grandes retos e a fonte das maiores dificultades na escrita. Quería un libro (e polo que me están comentando, conseguino) que puidese chegar aos adultos, pero tamén aos adolescentes. De aí que me agrade tanto iso que comentas na túa pregunta.

Aínda que a protagonista é unha adolescente que se move nun mundo de adolescentes, case pode dicirse que a novela do que realmente trata é do mundo dos adultos, pais e profesores, fundamentalmente. É nesa interpelación onde se move a novela. Tratándose de Nietzsche non podía ser doutra forma. O adolescente é máis pasado e futuro que presente. E esa é a razón, creo eu, de que a novela poida funcionar cuns e con outros.

A narración adopta unha perspectiva multifocal: basicamente, moitos personaxes que contan a mesma historia, en primeira persoa, cadaquén tal como a ve, ademais dun narrador en terceira. Algún motivo especial para contar os feitos dese xeito?

“Hai moitas chiscadelas á Filosofía que a moitos lectores lles pasarán desapercibidas” 

Aínda que a novela é clara e diáfana e pode ser entendida por un público moi amplo, ou quizais debido a iso, hai moitas chiscadelas á Filosofía que a moitos lectores lles pasarán desapercibidas. Unha delas é a multiplicidade (sete en concreto) de narradores. Como se sabe, Nietzsche defende unha postura perspectivista da realidade. Non hai feitos, hai interpretacións, e a realidade só pode ser, e só é, o conxunto desas interpretacións. É o caso desta novela. Non é un mesmo feito contado por varios narradores. É o propio feito o que é construído por varios narradores.

O comportamento de Xeila, incomprensible para a súa contorna, relaciónase precisamente co pensamento de Nietzsche. O título do libro procede dunha frase deste filósofo. Por que Nietzsche? Por que a figura do profesor de Filosofía como motivador da transformación da personaxe principal? (Digo porque, sendo vostede profesor desta materia, pode acabar sendo algo autorreferencial…)

“Eu son dos que pensan que todo é autobiografía, e por iso, todo o que escribo ten un forte compoñente psicolóxico. Implica iso un certo narcisismo? Quen sabe”

Hai varias razóns para escoller a figura de Nietzsche. A primeira, que é un autor que me gusta moito pois é deses filósofos que, desde a primeira lectura, me romperon os esquemas, e do que, a pesar de cabrearme moitas veces e non coincidir con el en moitos aspectos, sempre aprendo algo e, sobre todo, faime vibrar interiormente. A segunda, xa dixen, que chega con moita facilidade aos adolescentes porque el mesmo tiña unha certa maneira adolescente de vivir e ofrecerse ao mundo.

E a terceira, porque, desde o meu punto de vista, ofrece algo fundamental para un adolescente (e para un adulto). Estimula a posibilidade de vivir na ambigüidade, na dúbida, na incerteza, na fronteira, e iso é moi importante porque a maioría de nós pasamos a vida buscando e, o máis triste, atopando, certezas absolutas que non existen. Respecto á segunda cuestión, non teñas ningunha dúbida de que nesta novela hai unha parte autobiográfica. Eu son dos que pensan que todo é autobiografía, e por iso, todo o que escribo ten un forte compoñente psicolóxico. Implica iso un certo narcisismo? Quen sabe.

O que si é certo é que a min gústame falar de cousas que coñezo e domino, e falar de clases de filosofía facilítame moito as cousas. De todos xeitos, quero aclarar que, tanto nesta novela como nas miñas clases, intento deixar claro que o importante non é o profesor, senón as ideas, e como as aborda, que transmite. Non creo nos profesores que se impoñen máis polo seu carisma que pola súa profesionalidade. E por iso Fedei, o profesor de Filosofía, ten tan pouca presenza física nesta novela.

A vida de Xeila sufriu cambios importantes que lle afectan: basicamente, a mudanza a Rianxo desde Ourense e o divorcio dos pais. Mais estas mudanzas acaban sendo máis o contexto que o fondo dos seus cambios de actitude. Quero dicir, que sería máis doado atribuír todo o que acontece a esas dúas circunstancias, -caendo quizais nalgúns tópicos sobre os “traumas” que poden afectar máis “nesa idade”- mais a novela parece querer ir máis alá...

“Estou convencido de que non son as circunstancias as que rompen a inercia cotiá senón a forma que nós temos de afrontar esas circunstancias”

Totalmente. Estou convencido de que non son as circunstancias as que rompen a inercia cotiá senón a forma que nós temos de afrontar esas circunstancias. Ese é un dos eixos da novela, e a razón de que se estruture ao redor das tres metamorfoses que propón Nietzsche: camela, leoa e nena.

E por iso, e isto é moi importante, non debe tomarse como unha novela realista, no sentido de que eu propoña que os adolescentes pasen por esas tres fases. Como pasa cos aforismos de Nietzsche, unha cousa é o que di a novela, e outra ben distinta o que quere dicir. E o que quere dicir xa non depende do autor, senón de cada lector. É cada lector o que debe adaptar a temporalización, a forma e o contido desas fases á súa vida. Nin eu nin Xeila nin Nietzsche.

“Comecei a sentirme atrapada nunha vida que non escollera”, explica Xeila no escrito -unha especie de carta- co que comeza a novela. En realidade, diso, entre outros temas, trata: de vidas atrapadas no que se agardaba delas, no camiño familiar e socialmente trazado. De vidas ás que os seus donos/as senten como perdidas. Cales son para vostede os temas principais deste libro?

“Vive a túa vida con certo risco, con incertezas, pois iso manterate máis vivo e esperto, e máis intenso”

O principal tema da novela vén dado por unha frase que aparece na propia novela: para atoparte, antes tes que perderte. Unha frase que Andrea, a ex-alumna da que antes falabamos, non comprendeu cando lla expliquei en clase, pero si cando tivo que ir traballar en moi duras condicións de camareira, antes de retomar con éxito os estudos.

É tamén o que intenta reflectir o título, baseado nunha frase de Nietzsche: Constrúe a túa casa ao lado dun volcán. É dicir, vive a túa vida con certo risco, con incertezas, pois iso manterate máis vivo e esperto, e máis intenso. Pero un risco máis psicolóxico, enténdase ben, que físico. Conseguir falar en clase se che custa, por exemplo, ou presentarte voluntario a unha actividade que fas mal, é moito máis difícil, para moitos adolescentes, que facer ponting ou escalar o Everest.

Xeila é presentada como unha rapaza moi intelixente e, sobre todo, desconcertante -e desafiante- para uns adultos aos que tende a deixar sen palabras. A novela parece querer fuxir do estereotipo do adolescente como rebelde deslinguado sen causa, mais a personaxe é tan cambiante e acaba sendo tan influente que pode que acabe resultando unha “rebelde” demasiado perfecta… -refírome a crible como personaxe-. Pensou nese risco ou tampouco lle importaba, quizais, que puidese resultar así? Refírome ao debate sobre a verosimilitude na novela….

“A novela ten un sutil, pero moi forte (e isto pode que non o conseguise transmitir) compoñente paródico, que leva a verosimilitude a outra dimensión”

Un dos problemas que tiña basear a estrutura da novela nas tres metamorfoses de Nietzsche, era a verosimilitude, sobre todo nas dúas primeiras fases. Tiven que tomar varias decisións importantes. Por exemplo, o conflito entre o profesor que son e que me pedía explicar desde o principio todo o proceso, e o narrador, que me pedía non adiantalo. Ao final, impúxose o narrador co argumento de que o lector sería o suficientemente intelixente, e decataríase de que estaba lendo algo máis próximo a unha parábola que a unha historia realista.

Nese sentido, Xeila tiña que ser unha persoa intelixente e cunha excelente competencia verbal, porque do que se trataba era, non de amosar a súa fortaleza, senón de amosar a debilidade profunda dos adultos. En canto nos sacan dos canles aos que estamos habituados, perdémonos e mostramos unha profunda debilidade.

De aí que a novela teña tamén un sutil, pero moi forte (e isto pode que non o conseguise transmitir) compoñente paródico, que leva a verosimilitude a outra dimensión. Para un lector de Nietzsche debería estar claro (non son a camela, a leoa e a nena caricaturas?), pero quizais non chegue con tanta claridade a un lector común. Pero tampouco importa moito. A min gústame, como lector e como escritor, que as novelas estean no límite da verosimilitude. 

Xeila tamén é unha “friki”, unha rara, unha inadaptada. E a novela tamén parece ter un fondo como de reivindicación do papel transformador que a xente “rara” pode ter na súa contorna. Era parte da idea? Por que?

“Iso que eu chamo cariñosamente os monstros, os “non normais”, foron os que cambiaron o mundo. Esa inmensa minoría, que dicía o poeta”

É outra das miñas obsesións como profesor e como persoa. A reivindicación do diferente, do minoritario, do que atenta contra o sentido común, contra as convencións establecidas. Desde o mundo biolóxico -a evolución baséase na supervivencia do que nun momento determinado é distinto- ata o mundo social, pasando pola historia da ciencia ou da cultura, iso que eu chamo cariñosamente os monstros, os “non normais”, foron os que cambiaron o mundo. Esa inmensa minoría, que dicía o poeta.

O libro tamén contén unha crítica ao sistema educativo, relacionada coa tendencia á súa burocratización e economicización (todo ten que rexerse segundo criterios “obxectivos”) e cun profesorado no fondo pouco implicado cos rapaces. Ao respecto, que é o que falla no sistema educativo e en que sentido pode faltarlles autocrítica aos profesores?

“A min gústame pensar que os meus alumnos/as e os meus lectores/as son maduros e intelixentes”

A crítica, sobre todo a crítica irónica, non é crible, desde o meu punto de vista, senón é tamén autocrítica e autoirónica. Sería moi doado para min escribir un libro criticando o sistema educativo (aos políticos) e mitificando o profesorado para aumentar as posibilidades de que recomendasen o meu libro nos institutos. Pero a min gústame pensar que os meus alumnos/as e os meus lectores/as son maduros e intelixentes.

De aí que critique o sistema educativo por iso que ti moi ben sinalas, que só está preocupado por preparar profesionais e non o que debería ser o seu principal obxectivo: preparar cidadáns críticos; e que tamén critique o comportamento do profesorado, sobre todo en dous aspectos, que son os mesmos que atribúo aos demais adultos: o amor polo principio de inercia e a tendencia a confundir o mundo privado co público. Era unha necesidade da superestrutura da novela. Para ter credibilidade, debía amosar unha visión máis crítica que compracente cun profesorado que, como eu comprobo día a día, ten un compromiso moi alto co ensino público

Unha das dimensións da (auto)transformación de Xeila é a de xénero. Quere ser unha supermuller, superando o machismo de Nietzsche. E acaba enfrontándose con imposicións sociais como o amor romántico. Nada estraño nunha rapaza de hoxe mais, dalgún xeito, quixeches salientar esta dimensión? (Nese sentido, resulta curioso o contraste co personaxe de Lois, cunha lesbofobia, entre outros defectos, que non parece tanto de hoxe).

“Non temos que aceptar os filósofos en bloque. Todos ofrecen ideas xeniais e ideas estúpidas”

A elección de Nietzsche como filósofo de referencia tiña moitos problemas. Recordemos que foi filósofo de cabeceira do nazismo. Recordemos que dixo frases realmente terribles sobre a guerra, as minorías, a igualdade e outros valores que hoxe consideramos básicos. Recordemos que moitos aínda cren que a súa filosofía é unha patoloxía.

Recordemos que exhibiu un machismo radical (aínda que sempre escolleu como interlocutoras mulleres intelixentes e con forte personalidade). É evidente que este aspecto tiña que quedar explicitamente superado na novela por Xeila. Pero non só por cuestións de xénero, senón tamén para transmitir a mensaxe de que non temos que aceptar os filósofos en bloque. Todos ofrecen ideas xeniais e ideas estúpidas.

Nun mundo como o actual, no que volven proliferar as persoas que cren que só a súa forma de ver e sentir e vivir o mundo é a correcta, condenando a millóns de persoas á infelicidade en nome dun Deus imaxinario, é obrigado reivindicar, cada vez que se poida, o dereito de todas as persoas maduras a buscar a felicidade e o pracer como lles pete, sempre, por suposto, en consonancia cos desexos, tamén maduros, dos seus interlocutores. Nesta novela non podía faltar, xa que é un fenómeno, como ti dis, moi actual, pero, precisamente por iso, é tamén moi actual o contrario, como comprobamos con frecuencia nos institutos. 

Outra idea que se repite no libro é que en realidade as persoas non queremos saber quen somos, senón ser admiradas, que nos fagan sentir poderosas e importantes. Parece unha reflexión non da(s) personaxe(s) -que precisamente renuncia constantemente á aprobación dos demais, malia que non deixe de desexar, ás veces, ser a líder- senón túa. Podes afondar nela?

“A ninguén, por moito que diga, lle chega o seu propio recoñecemento. Como dicía Simone Weil, hai un inferno habitado por persoas que cren atoparse no paraíso”

Non hai novela que non trate o tema da identidade, e esta non podía ser unha excepción, máis aínda tendo unha protagonista adolescente, e unha protagonista adolescente en combate co mundo que a rodea. En combate, tanto cando acepta todo o que lle din, como cando se rebela contra todo o que lle din, como cando se ofrece ao mundo co que cre ser o seu criterio propio, pois ese combate cos demais é inevitable.

Non sei se debido a causas biolóxicas, históricas ou sociais, pero ese combate, esa loita pola identidade, é, sen dúbida, unha loita polo recoñecemento. A algúns chégalles o recoñecemento da familia ou dos amigos e outros necesitan o recoñecemento do seu pobo ou de toda a humanidade. Pero a ninguén, por moito que diga, lle chega o seu propio recoñecemento. Como dicía Simone Weil, hai un inferno habitado por persoas que cren atoparse no paraíso. Xeila decátase diso, e quere evitalo. Como? Sendo consciente de que vive nun inferno.

Nun momento do seu proceso, Xeila decide emanciparse a traballar de camareira para ter experiencia de traballo e de vida. Nunha conversa coa nai, esta dille que o que fai non deixa de ter unha dimensión de clase, no sentido de que pode abandonar os estudos sabendo que, se cae, ten a rede familiar para recollela. É un tema latente, pero importante na novela. Quero dicir, non deixan de ser quizais os problemas da chamada clase “media”: profesorado e alumnado. 

“Farto estou de ver nos institutos como a orixe socioeconómica converte a igualdade de oportunidades en pura retórica. E, algunhas veces, o discurso dos profesores, case sempre con boas intencións, non ten en conta esa consideración”

Outra vez volves demostrar que fixeches unha lectura moi atenta e intelixente da novela, que agradezo moi sinceramente. Hai moitos temas latentes na novela, que non quixen desenvolver, recoñézoo, porque me impuxen unha novela de máis ou menos 200 páxinas. Un deles é, en linguaxe marxista, o da loita de clases. E quería, cando menos, sinalar esa circunstancia, puntualmente, é certo, pero co obxectivo de que, nese momento tan avanzado da novela, levantase unha atmosfera de conflito de clase sobre a toda a historia. Farto estou de ver nos institutos como a orixe socioeconómica converte a igualdade de oportunidades en pura retórica. E, algunhas veces, o discurso dos profesores, case sempre con boas intencións, non ten en conta esa consideración.

A novela contén tamén unha reflexión sobre a maternidade/paternidade (e sobre todo a primeira). Hai un desencontro xeralizado entre Xeila e a nai, ata que nun momento mudan as tornas e relación entre elas deixa de estar como condenada a ser “biolóxica e protocolaria”, como di ela. Que quixeches salientar aí da maternidade na actualidade e dos conflitos e contradicións que entraña?

A maternidade e a paternidade son relacións entre seres humanos. É certo que son unhas relacións moi peculiares, pero o obxectivo da novela, non era tratar esas particularidades, senón enfocar esas relacións desde a perspectiva de calquera relación humana. Nese sentido, o que latexa no fondo é o principio kantiano de que ningún ser humano debe ser tratado como un medio, senón coma un fin en si mesmo. Xeila ten a impresión que tivemos todos os fillos de clase media algunha vez. Que os pais compran o noso cariño con regalos, que queren converternos no que eles non conseguiron ser ou no que eles conseguiron ser, que queren que repliquemos as súas ideas políticas ou futbolísticas, que os deixemos quedar ben diante das amizades e familiares, que lles agradezamos a boa vida que levamos cun comportamento exemplar... Por iso Xeila fala de esquecer o pasado, sabendo que é un imposible. E por iso é un tema tan actual. Nun momento como o actual, onde se están a producir cambios tan revolucionarios en moitos ámbitos, e cun futuro tan incerto e apaixonante por diante, creo que vai haber que reflexionar, e moito, sobre o papel da familia. Como dicía o outro, cando xa tiñamos as respostas, cambiáronnos as preguntas. Iso é o que fai Xeila. Enfrontarse a algunhas das novas preguntas que nos trae este século. 

Algo máis que queiras salientar?

Fíxome moita ilusión, cando me comunicaron que gañara con esta novela o Premio Viadutos, que o xurado salientara que, antes de abrir a plica, as cinco mulleres que o formaban pensaran que fóra escrita por unha muller. Non só polo feito de que parecía que superara a dificultade de pórme, desde a miña avanzada idade, no papel dunha moza, senón polo feito de que ese querer e poder situarse no punto de vista psicolóxico doutra persoa está tamén moi en consonancia coa filosofía e a psicoloxía de Nietzsche. 

Outra idea que se repite no libro é que en realidade as persoas non queremos saber quen somos, senón ser admiradas, que nos fagan sentir poderosas e importantes. Parece unha reflexión non da(s) personaxe(s) -que precisamente renuncia constantemente á aprobación dos demais, malia que non deixe de desexar, ás veces, ser a líder- senón túa. Podes afondar nela?

“A ninguén, por moito que diga, lle chega o seu propio recoñecemento. Como dicía Simone Weil, hai un inferno habitado por persoas que cren atoparse no paraíso”

Non hai novela que non trate o tema da identidade, e esta non podía ser unha excepción, máis aínda tendo unha protagonista adolescente, e unha protagonista adolescente en combate co mundo que a rodea. En combate, tanto cando acepta todo o que lle din, como cando se rebela contra todo o que lle din, como cando se ofrece ao mundo co que cre ser o seu criterio propio, pois ese combate cos demais é inevitable.

Non sei se debido a causas biolóxicas, históricas ou sociais, pero ese combate, esa loita pola identidade, é, sen dúbida, unha loita polo recoñecemento. A algúns chégalles o recoñecemento da familia ou dos amigos e outros necesitan o recoñecemento do seu pobo ou de toda a humanidade. Pero a ninguén, por moito que diga, lle chega o seu propio recoñecemento. Como dicía Simone Weil, hai un inferno habitado por persoas que cren atoparse no paraíso. Xeila decátase diso, e quere evitalo. Como? Sendo consciente de que vive nun inferno.

Nun momento do seu proceso, Xeila decide emanciparse a traballar de camareira para ter experiencia de traballo e de vida. Nunha conversa coa nai, esta dille que o que fai non deixa de ter unha dimensión de clase, no sentido de que pode abandonar os estudos sabendo que, se cae, ten a rede familiar para recollela. É un tema latente, pero importante na novela. Quero dicir, non deixan de ser quizais os problemas da chamada clase “media”: profesorado e alumnado. 

“Farto estou de ver nos institutos como a orixe socioeconómica converte a igualdade de oportunidades en pura retórica. E, algunhas veces, o discurso dos profesores, case sempre con boas intencións, non ten en conta esa consideración”

Outra vez volves demostrar que fixeches unha lectura moi atenta e intelixente da novela, que agradezo moi sinceramente. Hai moitos temas latentes na novela, que non quixen desenvolver, recoñézoo, porque me impuxen unha novela de máis ou menos 200 páxinas. Un deles é, en linguaxe marxista, o da loita de clases. E quería, cando menos, sinalar esa circunstancia, puntualmente, é certo, pero co obxectivo de que, nese momento tan avanzado da novela, levantase unha atmosfera de conflito de clase sobre a toda a historia. Farto estou de ver nos institutos como a orixe socioeconómica converte a igualdade de oportunidades en pura retórica. E, algunhas veces, o discurso dos profesores, case sempre con boas intencións, non ten en conta esa consideración.

A novela contén tamén unha reflexión sobre a maternidade/paternidade (e sobre todo a primeira). Hai un desencontro xeralizado entre Xeila e a nai, ata que nun momento mudan as tornas e relación entre elas deixa de estar como condenada a ser “biolóxica e protocolaria”, como di ela. Que quixeches salientar aí da maternidade na actualidade e dos conflitos e contradicións que entraña?

A maternidade e a paternidade son relacións entre seres humanos. É certo que son unhas relacións moi peculiares, pero o obxectivo da novela, non era tratar esas particularidades, senón enfocar esas relacións desde a perspectiva de calquera relación humana. Nese sentido, o que latexa no fondo é o principio kantiano de que ningún ser humano debe ser tratado como un medio, senón coma un fin en si mesmo. Xeila ten a impresión que tivemos todos os fillos de clase media algunha vez. Que os pais compran o noso cariño con regalos, que queren converternos no que eles non conseguiron ser ou no que eles conseguiron ser, que queren que repliquemos as súas ideas políticas ou futbolísticas, que os deixemos quedar ben diante das amizades e familiares, que lles agradezamos a boa vida que levamos cun comportamento exemplar... Por iso Xeila fala de esquecer o pasado, sabendo que é un imposible. E por iso é un tema tan actual. Nun momento como o actual, onde se están a producir cambios tan revolucionarios en moitos ámbitos, e cun futuro tan incerto e apaixonante por diante, creo que vai haber que reflexionar, e moito, sobre o papel da familia. Como dicía o outro, cando xa tiñamos as respostas, cambiáronnos as preguntas. Iso é o que fai Xeila. Enfrontarse a algunhas das novas preguntas que nos trae este século. 

Algo máis que queiras salientar?

Fíxome moita ilusión, cando me comunicaron que gañara con esta novela o Premio Viadutos, que o xurado salientara que, antes de abrir a plica, as cinco mulleres que o formaban pensaran que fóra escrita por unha muller. Non só polo feito de que parecía que superara a dificultade de pórme, desde a miña avanzada idade, no papel dunha moza, senón polo feito de que ese querer e poder situarse no punto de vista psicolóxico doutra persoa está tamén moi en consonancia coa filosofía e a psicoloxía de Nietzsche.