Ismael Ramos publicou este ano o seu terceiro poemario, 'Lixeiro', editado por Xerais, no que a incerteza envolve todos os versos. Uns poemas que falan das preguntas da súa xeración, sen pretender ser un relato xeracional dos que naceron nos 90

Preguntades constantemente que faremos despois. Pero nós non sabemos responder con palabras. Non sabemos. Comezan así os versos de O futuro, uns dos poemas de Lixeiro (Xerais, 2021), o terceiro poemario de Ismael Ramos (Mazaricos, 1994). Atopámonos nun café para a conversa. Estamos en Compostela e –como di o poema O regreso– a uns cincuenta quilómetros o mar. 

Ismael, un faise poeta?

Un faise poeta. Penso que é como con calquera outra profesión. Un faise poeta, carpinteiro, camareiro... un faise porque aprende, e a ser poeta tamén se aprende. A estas alturas a ninguén lle sorprende dicir que escribir é un traballo, entón, como en todo oficio, un vai desenvolvendo técnicas, aprendendo que fai ben e que fai mal... Entón si, un poeta faise.

E cando dirías que te fixeches poeta?

O que ten o oficio de escribir, que teñen tamén os oficios artesanais, é que máis alá da profesionalización hai un ser poeta ou un ser ebanista –sempre me vén o da madeira á cabeza porque penso que é o máis parecido– que chega nun punto de inflexión no que descobres que iso é o que queres facer. Escribir, neste caso, pasa a ser unha parte moi importante da túa vida. Non tanto polo tempo que lle dediques profesionalmente, senón polo tempo que dedicas a pensar niso. Non sei exactamente en que momento eu empecei a tomalo así, pero si que creo que existe ese punto de inflexión. Esta pregunta sería un pouco como ′en que momento un se fai adulto?′, son todos estes cambios que non teñen unha data concreta, que son como máis grises...

"Á hora de pensar se un é poeta ou non, tampouco lle dou tanta importancia ao libro publicado"

Non che vou preguntar en que momento te fixeches adulto.

Non me fixen adulto aínda. Nin me interesa.

Cres que aínda segue a ser decisivo publicar un libro para ser considerado poeta? Aínda que no teu caso tes libro publicado desde ben novo.

Si, pero á hora de pensar se un é poeta ou non, tampouco lle dou tanta importancia ao libro publicado. Penso que un libro publicado é un fito na carreira de alguén, pero que se poden construír carreiras de moitas outras maneiras. Un exemplo bo é o de Lucía Aldao, que tardou moito en publicar un libro, pero era unha poeta moi recoñecida, tiña influencia nas demais poetas e se non era lida, era escoitada. Isto pasa en todas as disciplinas do mundo da arte. É certo que eu perseguín publicar porque o mundo che di que iso é o que tes que facer: publicar un libro. E unha vez que entras nesa roda segues publicando e entendes que esa é a maneira de comunicarte cos lectores. 

Pero hoxe en día existen centos de maneiras de facelo, esa é a máis institucional. E como pasa con todas as institucións, as editoriais teñen vantaxes e desvantaxes. Se sigo publicando supoño que é porque me parece que ten máis vantaxes, como que outros fagan grande parte do traballo por ti: dende maquetar ata facer que o libro exista, que chegue ás librarías e, polo tanto, chegue a un número de descoñecidos maior. Pero non só iso, unha editorial dáche tamén un primeiro lector –que en principio é obxectivo– que é o teu editor ou editora, con quen é moi agradable traballar normalmente e de quen se aprende moito. Para min esas son as vantaxes de publicar un libro, pero non penso en absoluto que publicar sexa –hoxe en día– nada máis relevante que decidir facer unha páxina web magnífica con todos os teus poemas ou decidir ter un perfil de Instagram marabilloso onde colgues un montón de contidos escritos, recitados ou visuais... Hoxe o respecto polo libro, e a idea de que che fai escritor, é unha idea en absoluto obsoleta porque segue aí, pero que non fai tanto sentido como hai ao mellor trinta anos.

Moita xente dirá, como se pode ser tan novo e ter tres libros de poesía publicados?

A típica resposta que daría unha persoa con máis éxito ca min sería ′con moita sorte e con moito traballo′. E é certo, con moita sorte e con moito traballo. Ambas son importantes.

Hai cuestións que están moi presentes en Lixeiro que resumo en catro palabras: xuventude, liberdade, incertezas, futuro. E podería engadir unha quinta: amizade.

Para min esas algunhas das claves do libro. A que as engloba un pouco a todas porque ten que ver co futuro, coa liberdade, a xuventude e a amizade é a de incerteza. Ese é o concepto que move o libro e que, dalgunha maneira, tamén o aglutina. Dálle sentido a todas as cousas tan distintas que se contan en Lixeiro, é esta idea de que hai momentos na vida nos que é moi difícil ter certezas. E agora mesmo xa nin teño claro que sexan momentos na vida. Creo que hai un momento no que todo comeza a ser incerto e temos que asumir esa incerteza, que hai cousas coas que temos que convivir que non teñen resposta, pasan porque si e non temos que buscarlles explicación. Iso é a incerteza.

"É un libro que plasmaba o meu momento vital, que ao mellor nese momento era moi representativo do que lle tocou vivir á xeración dos nacidos nos noventa"

Entendo que cando escribes os poemas de Lixeiro non estás a pensar nun relato xeracional nin moito menos, pero si que hai moitas preguntas que son compartidas, sobre todo agora mesmo.

Dende logo, cando escribía a idea non era facer un libro pretendidamente xeracional. É un libro que plasmaba o meu momento vital, que ao mellor nese momento era moi representativo do que lle tocou vivir á xeración dos nacidos nos noventa: tiña un traballo no que non era feliz, erguíame moi cedo todas as mañás, tiña moi pouco tempo de ocio, tiña moita exposición en redes sociais e todo ao meu redor nacía xa como precario –era como imposible concibir algo que non fora precario nesa vida que eu estaba levando–. Entón, todo iso fai que mentres escribo xurdan preguntas que poidan parecer preguntas dunha xeración. En calquera caso, eu non perseguía iso. E penso que unha das claves polas que o libro é percibido como xeracional é pola presenza da amizade, porque o que si pensaba era ′eu estou así de mal′, pois agora quero mirar ao meu redor e ver quen está tan mal coma min ou por que estamos tan mal. Por que estamos tan mal? Que está pasando? Desde o principio, quería reivindicar a posibilidade de facernos preguntas sen resposta e a liberdade de non ter as cousas claras e que non pase nada, que iso non nos impida seguir adiante e celebrar o que haxa que celebrar, e chorar o que haxa que chorar. Para min esa era a idea: imos deixar de perseguir algo que non vai chegar.

De todas maneiras, é moi curiosa a recepción do libro porque moita xente pensa que está escrito durante a pandemia porque se publicou despois, pero estaba rematado xusto antes. Esta idea da incerteza vén de antes.

Agora, simplemente, magnificouse.

Xusto. É que me fai gracia que a xente pense que todo isto da incerteza é unha reflexión a partir desta crise, cando en realidade toda esta incerteza estaba moi antes da pandemia. Este é un libro que se escribiu entre 2016 e 2020. De feito, durante a pandemia nin o abrín.

"Este libro permitiume facer algo que levaba facendo moito tempo: pensar que escribir é parte da vida"

Os teus amigos e amigas funcionan case coma un espello no libro.

É un proceso dobre. Cando escribes sobre xente á que coñeces, neste caso os meus amigos, buscas recoñecerte neles e ver como están enfrontando cousas que che pasan a ti tamén; nese sentido, pode ser un exercicio de contraste. Pero despois hai outra cousa da que se fala un pouco menos, e que a min cada vez me parece máis interesante, e é que cando eu escribo os arrastro a eles a un espello no que non necesariamente teñen por que querer verse. Aí é cando me asalta a idea de que Lixeiro é un libro escrito colectivamente. Non fala só de min, pero tampouco fala só dos outros; senón que as voces dos outros tamén están presentes. Esa era a premisa inconsciente, porque as voces deles se foron coando. Por iso hai moitos fragmentos de diálogos e de cousas que anotei nalgún momento, e nas que xa non me recoñezo, coas que o poema intenta dialogar. Interésame cada vez máis que teñen que dicir os outros e moito menos que teño que dicir eu sobre os outros.

Dicías que durante a pandemia non abriches o libro, segues recoñecéndote nel?

Si... A ver, é un libro que pensei non publicar. Aí tivo moito que ver Elena Medel –a miña editora en español– que me dixo dende o principio que este libro tiña que saír e que era un paso adiante na miña maneira de concibir a escrita. Visto dende hoxe, alégrome moitísimo de telo publicado e si que me recoñezo. Creo que Lixeiro o que fixo para min foi permitirme cambiar de rexistro –a respecto dos meus dous libros anteriores– e abrirme á posibilidade de escribir sobre outras cousas. Ata entón eu escribía sobre a familia, a identidade... e este libro permitiume facer algo que levaba facendo moito tempo: pensar que escribir é parte da vida, e que cando escribimos estamos vivindo, así que a escrita ten que ser algo flutuante, máis aberto e máis ruidoso. Ademais, é un libro que está vivo e ten moita vida aparte de min. É un libro que trouxo moitas preguntas e, nese sentido é luminoso. E mira que a min me custa moito dicir isto porque normalmente son a típica persoa que fala moi mal de todo o que escribiu, e cando digo refírome a cousas que escribín a semana pasada. Co cal, si, estou contento de telo escrito e publicado.

"Non me gusta facer balance pero si que son revisionista, gústame saber por que chegue aquí"

Estás presente dunha maneira diferente neste libro, iso dá pudor?

O libro ten a vantaxe marabillosa de que é un dispositivo en diferido. Ti íspeste un día na túa casa e os lectores van tardar en velo tantos meses que o teu corpo xa non é o mesmo. Entón, nese sentido, non sinto pudor. Ás veces sinto sorpresa porque non me recoñezo en como a xente me recoñece, pero simplemente o que teño que facer é parar e recordarme a min mesmo que ese xa non son eu. Non ten máis... E isto pasa cada vez que escribes e publicas, e tamén cando posteas unha foto en Instagram. Agora que está todo o mundo facendo o dos mellores momentos do ano, o outro día miraba a miña galería e pensaba ′que guapo estou nesta foto, por que non a subín?′. Bueno, pois porque en realidade o día que saquei esa foto víame terriblemente mal, ou non suficientemente ben como para subila.

Vai todo tan rápido que semella que temos unha obriga permanente de reciclarnos a nós mesmas.

Eu tampouco son un grande aficionado a facer balance. Recoñezo que é bo para resituarnos e pensar onde estabamos e onde estamos, e pensar por que. Non me gusta facer balance pero si que son revisionista, gústame saber por que chegue aquí. Iso si, non me gusta sopesar que foi o mellor ou o peor, porque iso pode variar en minutos.

É o que dicía Joan Didion de que sentamos cear e nosa vida cambia.

Si, eu creo moito niso. E un pouco diso fala Lixeiro en canto á incerteza. Sempre están a punto de pasar cousas.

Estás a traballar como profesor, como é o contraste entre os tempos do mestre e do poeta?

Todo o mundo di que ser profe deixa moito tempo para escribir. Efectivamente, é un oficio fácil de compatibilizar con outras actividades, pero tamén creo –e iso é algo que me demostrou escribir Lixeiro– que un pode escribir en calquera circunstancia. Outra cousa é que vai escribir e cal vai ser o resultado. No meu caso, ser profe e ser escritor son dúas cousas separadas que conviven ben. Sempre digo que escribo sendo profe igual que escribía sendo libreiro, traballando en comunicación ou sendo estudante precario. Para min, a profesión que me dá de comer é algo accesorio, teño que intentar levalo o mellor posible.

Agora estás escribindo?

Si. Aínda que me gusta moito recordar ese verso de Elena Medel que di si me preguntan si escribo respondo que ya no. Eu escribo sempre, pero non sempre teño un proxecto. Agora mesmo si, estou traballando en algo. Dende hai uns anos o de estar traballando nun proxecto ou ter algo en mente ou non telo non é algo que me preocupe. Esa presión xa pasou. Para iso é bo publicar un libro, polo menos no meu caso foi catártico nese sentido.

Lixeiro é o segundo poemario que publicas en castelán despois de Lumes, que che aportan Fuegos e Ligero e entrar noutro sistema literario da man de La Bella Varsovia?

O primeiro que aporta sempre unha tradución é chegar a máis lectores e recibir un feedback diferente. Por moito que pareza que non, o mundo en español é outro; aínda que aquí convivamos. A min aportoume ser un autor estranxeiro, esa si que é unha experiencia distinta. Vivimos baixo o mesmo Estado e o mesmo paraugas legal, pero eu estoume traducindo e ocupo un lugar distinto. E esa liberdade é marabillosa, porque fai que a xente che perciba de maneira distinta. Aparte, publicar en La Bella Varsovia é un soño, porque é unha editorial onde están publicando autoras que me parecen das grandes renovadoras.

"Admírannos, perfecto. Que van facer os poderes públicos para que ademais de admirarnos se nos vexa?"

E aínda contando con eses compartimentos estancos, tedes relación entre os poetas novos dos distintos sistemas literarios do Estado?

Calquera poeta que vivise a democracia española dirache que non existen case canles de comunicación entre as distintas literaturas do Estado. Si que é certo que, excepcionalmente, a poesía galega esperta interese nalgúns círculos da poesía española. Hai autores que saben que aquí existen grandes voces e hai unha calidade literaria alta, polo que sempre miraron un pouco cara a nós. E algún deses vínculos axuda a que se nos promocione... pero é algo raro. Se me preguntas a cantos poetas que escriben en euskera ou catalá leo, sóbranme os dedos dunha man; en cambio, se me preguntas a cantos poetas novos leo que escriben en castelán, son moitísimos máis. Pero é polo que dicía antes, nós aquí convivimos co español. A proba é cantos libros se traducen e onde se publican. Porque a maioría estamos publicando en selos pequenos e independentes. Todo iso hai que valoralo e pensar por que é así, e non só quedarnos co ′ai, que ben que nos admiran′... Admírannos, perfecto. Que van facer os poderes públicos para que ademais de admirarnos se nos vexa? Esa é a diferenza.

Vas publicar Lumes en portugués, polo que accedes a outro sistema literario.

Si, ademais ao castelán tradúzome eu, pero neste caso hai un tradutor, que é Daniel Ferreira, e estiven traballando con el. Foi un proceso diferente e moi emocionante. Apetéceme moito ver o que pasa con ese libro en portugués, edítao unha editora de Coímbra que se chama Do lado esquerdo. Estou moi contento, oxalá fose máis común... e, en realidade, si que o é.

Non está exento de polémica isto de traducir do galego ao portugués, e viceversa...

Eu aí quédome cunha cousa que dicía Valter Hugo Mãe, que en primeiro lugar é algo educativo porque os lectores portugueses, se teñen diante unha edición bilingüe galego-portugués, van poder ver o semellante que é e o fácil que lles resultaría ler en galego. Entón, eu quero pensar que estamos iniciando ese proceso de aprender que nos podemos ler sen mediadores. A maiores diso, non hai que esquecer que eles teñen unha lingua con Estado e que, polo tanto, non nos perciben igual do que nós os percibimos a eles.

Xa que nas redes compartes o que vas lendo, queres compartir algunha lectura?

Pois como acabamos de falar de traducións, vou recomendar dúas. Receitas de inverno desde a comunidade, de Louise Glück en Chan da pólvora, traducido por Samuel Solleiro. E A poesía como arte insurxente, de Lawrence Ferlinghetti, traducido por Daniel Salgado en Rodolfo e Priscila.