O xornalista brasileiro Wagner G. Barreira descubriu por casualidade que o seu avó, que emigrara de Vigo en 1918, chegara no barco que levou a gripe española ata América do Sur e converteuno no protagonista da ficción 'Demerara'

Dei as costas á oliveira e baixamos cara ao porto. De lonxe xa se via o barco, ancorado no medio da ría, diante da estación de pasaxeiros, cunha única cheminea, a gran cuberta cadrada orientada cara á parte dianteria e o nome en letras maiúsculas na proa, pintado sobre o casco negro: Demerara. O xornalista Wagner G. Barreira (São Paulo, 1962) constrúe na novela Demerara (Editorial Galaxia) unha historia que podería ser a do seu avó, mais é unha ficción porque non chegou a coñecelo. O que si sabe é que emigrou de Vigo ao Brasil no barco que levou a chamada gripe española no 1918. 

Cando soubo da historia do seu avó que emprega na súa ficción?

A miña avoa quedou viúva moi nova, casou de novo e tivo tres fillos máis. Por iso, a historia do meu avó perdeuse completamente na familia. Hai dez anos, encontrei un documento do meu pai que tiña escrito ″Bernardo Gutierrez Barreira Filho″ –el non empregaba o Filho–. Foi aí cando souben o nome do meu avó. Despois, busquei no Museu da Imigração de São Paulo pero descubrín moi pouco, só que chegara ao Brasil a bordo do vapor Demerara.

Cando busquei información sobre o navío abundaban as referencias sobre saúde pública: o barco foi o responsable de diseminar a chamada gripe española de 1918 en América do Sur. O navío pasou polos portos de Recife, Río de Janeiro, Santos (en São Paulo), Montevideo e Bos Aires. As historias familiares contaban que o meu avó morrera no día do bautizo do meu pai. Tamén conseguín saber o barrio no que vivíu no seu tempo no Brasil. E nada máis. Basándome nesas poucas informacións decidín reconstruír a vida do meu avó co único recurso que quedaba: a ficción.

Na súa familia falábase de por que emigrara o seu avó?

Falábase da inmigración española en xeral, da moita pobreza que había en España e das duras condicións de vida en Europa. A miña avoa é andaluza, naceu preto de Granada. Foi con ela con quen tiven máis contacto, mais cando ela morreu eu era aínda moi novo. O que ela legou á familia foi o castelán (xamais aprendeu portugués) e un certo orgullo do pasado español. Cando eu era pequeno, os amigos do meu pai chamábanme ″galeguinho″.

Que aprendeu sobre as migracións escribindo este libro?

En primeiro lugar, aprendín que os máis pobres non eran os emigrantes preferidos. O prezo dos billetes impedía a emigración para os desfavorecidos. E descubrín a historia dos indianos. Para os descendentes de inmigrantes coma min, soa estraño que teña existido ese movemento de retorno. Para os inmigrantes que se estableceran en São Paulo e estaban preto, Europa era un lugar para visitar, non para retornar. Ninguén se fixo millonario, a vida era dura e estaban establecidos no Brasil. España era unha imaxe distante.

"O libro trata sobre unha pandemia devastadora"

Que pensa vostede que lle tería parecido ao seu avó que contase unha historia no seu nome?

Nunca pensei niso, creei unha narrativa de ficción baseándome nos pouquísimos datos reais que coñecía. É unha historia posible e verosímil, mais para min, como autor, é unha maneira de dar forma a unha persoa real que non coñecín. O libro debe ser entendido polo que é: unha obra de ficción.

Que lle pareceu ao seu pai a novela?

Meu pai morreu cando eu tiña dezasete anos. Non teño máis tíos paternos tampouco. Mais a repercusión entre os parentes foi moi boa, eloxiaron o libro.

Por que se decidiu por empregar a primeira persoa na narración?

Intentei escribir en terceira persoa, mais soaba distante e como de profesor. A idea de pegar un narrador en terceira persoa ao personaxe tampouco funcionou. O libro trata sobre unha pandemia devastadora. O uso da primeira persoa axudoume a situar a narración dentro do evento, sen que o protagonista tivera que explicar a devastación causada pola enfermidade. Demerara trata de descubertas: a pandemia, un país novo e novas formas de relacionarse. Pareceume máis real presentar todo isto a través dos ollos do protagonista. Os maiores desafíos no proceso de escrita foron non soar anacrónico e darlle a voz exacta ao personaxe, sen deixar que o escritor tome as rendas da narración das mans do protagonista.

"A sensación de illamento que se reflicte na parte final do libro é froito das condicións da escrita"

Agora mesmo a gripe española está moi presente nas nosas vidas por causa da COVID-19, pero non era así cando escribiu o libro, como se documentou?

Comecei escribir Demerara en 2016, mais parei para rematar outro proxecto, a biografía de Lampião e Maria Bonita, unha parella de foraxidos do interior do noroeste do Brasil de comezos do século XX (Lampião e Maria Bonita: Uma História de Amor e Balas, Editorial Planeta, 2018). Retomei a novela en 2019 e no comezo de 2020 chegou a pandemia da COVID. A sensación de illamento que se reflicte na parte final do libro, e creo que unha certa melancolía que impregna a segunda metade da obra, son froito das condicións da escrita. Hai excelentes libros sobre a pandemia de 1918. En Vigo publicouse E o outono tinguiuse de loito, de Abad Gallego; na miña cidade, A gripe espanhola em São Paulo, 1918. Tamén hai dous grandes libros americanos sobre o tema: Flu, de Gina Kolata, e The Great Influenza, de John Barry.

Como xornalista, entendo que lle resultou máis fácil apoiar a ficción en feitos reais para coñecer ben o contexto.

Empreguei un recurso que chamo de piares históricos para asentar a ficción. A descrición de Vigo no comezo do século XX, as condicións da viaxe, a paisaxe de Santos e São Paulo e principalmente a pandemia e a industrialización incipiente en São Paulo. Para a descrición do barrio onde vive o protagonista utilicei mapas e novas da época. E hai coincidencias curiosas: en Santos hai un Cemitério da Filosofia. A estación de tren que deu nome ao barrio onde vive o personaxe (e a miña familia) homenaxeaba ao político que reprimiu a primeira gran folga de traballadores do Brasil. Intentei fuxir do modelo ″Forrest Gump″, cun protagonista que se atopa con personaxes históricos e participa da gran historia. Ao contrario, Bernardo sente o efecto da historia na súa vida cotiá.

"Como autor e neto do galego, esta publicación pecha o círculo: é, á súa maneira, o retorno do avó á súa terra natal, un século despois"

Visitou Vigo antes de escribir o libro?

Si, estiven en Vigo para indagar sobre a cidade e tiven axuda da Autoridade Portuaria, do Instituto de Estudos Vigueses e de persoas queridas como Luis Bará e José Luis Mateo. Varias cousas chamaron a miña atención: a incrible documentación sobre a cidade, como a da Fundación Penzol, por exemplo. A atención e orgullo das persoas en relación á cidade, os contrastes entre a cidade antiga e a nova –que explorei na novela. E, principalmente, a exuberancia da ría.

O libro publicouse no Brasil xa coa pandemia da COVID, que tal foi a acollida?

Si, sen noite de autógrafos [presentación], unha tradición no Brasil. A acollida foi óptima, con textos nas principais publicacións literarias. A novela resultou finalista na categoría Romance de Estreia, no Prêmio São Paulo, un dos máis recoñecidos no Brasil.

Como xurdiu a oportunidade de publicar en galego coa Editorial Galaxia?

Antes mesmo de que o libro fora publicado contactou comigo a axencia literaria Villas-Boas & Moss, a maior do Brasil. Por medio da axencia o libro chegou a Galaxia.

Que supón para vostede que a súa historia se lea agora no país de orixe da súa familia e na súa lingua?

Na primeira entrevista sobre o libro publicada no Faro de Vigo dixen que tiña grandes esperanzas de velo publicado en galego. É a lingua materna do protagonista e, en certo modo, para min, é como escoitar a voz do meu avó. Como autor e neto do galego, esta publicación pecha o círculo: é, á súa maneira, o retorno do avó á súa terra natal, un século despois.