Máis de 100 historias extraordinarias escolmadas de 120 anos de prensa galega, de entre 1848 e 1968. Este é o contido de Crónica da Galiza Bizarra o segundo volume do “gabinete de curiosidades” que Calros Solla está a publicar da man de Morgante. Un libro non só para abraiarse, tal como sinala o autor, senón tamén para pensar sobre o cambio de mentalidades ou sobre a transformación da prensa de sucesos. Falamos co seu autor. 

Citas ao principio do libro unha frase de Hume sobre a propensión humana ao marabilloso. Foi o primeiro motor deste libro o teu interese nese aspecto?

Pois penso que vén máis de Atahualpa Yupanqui, ao que cito no limiar. Preciso, desde a infancia, que a vida me abraie. E sobre todo nesta vida contemporánea e aínda máis no confinamento: sinto necesidade de seguir abraiándome, de seguir abraiándonos, pois formo parte do colectivo Capitán Gosende. E Galiza é unha terra de abraio. A pouco que descubras, que contemples a realidade desde as atalaias privilexiadas que temos, non deixarás de abraiarte. 

“Preciso, desde a infancia, que a vida me abraie”

Repasaches 100 anos de historia da prensa galega desde 1848 a 1968. Iso son horas e horas de hemeroteca. Como foi o proceso?

Agradezo que comentes iso porque moitas veces dá a sensación de que todo cae do ceo. O proceso foi, en realidade, indirecto. Eu consulto moito a hemeroteca, tanto a Galiciana como en formato físico, os xornais. Teño esta vertente de pequeno historiador. Trato de refutar ou ratificar as miñas intuicións a través da historia contada no día a día da prensa. Cando estaba escribindo O ano que chimpamos o cacique. Crónica do agrarismo en Cerdedo (1916-1923) consultei innúmeros exemplares de prensa e, de cando en cando, aparecían estas perlas: historias anómalas, extravagantes. Fun gardándoas por se máis adiante podía poñerme a ordenalas e escolmalas, que foi o máis difícil. Penso que ese traballo de escolma non se me deu mal porque á xente gústanlle as historias que recolle o libro. Quixen escribir, así, un libro para abraiarse, para manter esperta a capacidade de asombro. 

Xa que citas ese libro, de feito tes publicado bastante ensaio, mais doutro tipo; histórico, antropolóxico.... Apetecíache publicar algo diferente, escrito desde outro código?

Este ano de feito saíron o número 21 e o 22 de Cerdedo in the voyager, que son 22 volumes sobre o patrimonio material e inmaterial de Cerdedo e da Terra de Montes. Ensaio etnográfico, histórico, antropolóxico, lingüístico…, feito, por suposto, desde a humildade. Pero non son obras que vaian ter o visto e prace dun público amplo, que seguramente non as coñecerá. Eu non me queixo en absoluto porque os libros tiveron boa acollida pero o editor, Moisés Barcia (Morgante), deume outra canle de expresión a través da colección Solea Scripsit, un gabinete de curiosidades por entregas do que saíron xa dous volumes e axiña sairá o terceiro. 

O primeiro foi A vaga dos pratiños voantes. O fenómeno ovni na prensa galega (1947-1950). Ninguén antes se atrevera ou tivera vontade de xuntar materiais arredor deste tema, deste xeito de mitoloxía popular que eu recollín tanto no ámbito urbano como no rural. Este primeiro libro tivo moito éxito. Foi un punto de inflexión para min en canto a recepción, no sentido da cantidade de correos que me chegaron… Crónica da Galiza Bizarra é o segundo volume. Unha sorte de homenaxe ao Libro dos condenados de Charles Fort, que recolle unha cantidade inmensa de feitos inexplicables. Eu quixen dotar a Galiza dun libro semellante. 

A maioría das historias que recolles non pertencen á mitoloxía galega. Son historias nas que a realidade supera a ficción, é dicir, non son historias, en principio, fantásticas.

“En calquera aldea podes escoitar historias incribles”

A min fascíname seguir comprobando que a realidade supera a ficción. A pouco que reparemos, decatarémonos de que o que pasou e o que pasa é extraordinario. Hai que saber separar o grao da palla mais este tipo de historias estiveron sempre entre nós, contadas polos nosos maiores. O que teñen en común as que eu recollo é que saltaron á prensa. En calquera aldea podes escoitar historias incribles. Por exemplo, a que eu chamei do Gagarín da Coenllosa. Un veciño que deseña unha cápsula espacial para ir á lúa e un día desaparece. Segundo o debuxo que puiden facer polo que me contaron os informantes a cápsula era semellante á que despois deseñaron os norteamericanos. Esta historia non saltou á prensa, pero as que recollo no libro si. Tentei que fosen variadas. Hai algunha que, como dis, relaciónase directamente coa mitoloxía popular (trasnos, aparicións, xaxunadoras coma unha muller que estivo trinta anos sen comer), pero moitas outras non. 

Algo curioso desde a perspectiva dun xornalista de hoxe é o literarias que son as historias. Agora quizais non o son menos, pero todo se reviste dunha linguaxe que pretende parecer “obxectiva”. 

Moitos colegas teus din o mesmo. Jaureguízar, por exemplo, díxome que quedara encandilado por esta prosa xornalística. Estes textos non tratan as historias desde a distancia. Tampouco toman partido. Mais non é unha neutralidade fría, senón que hai unha identificación do reporteiro coas historias. E tampouco hai normalmente unha conclusión, senón finais abertos. Son relatos ou o que podería ser o inicio dunha novela, faíscas que poderían inspirar literatura. 

Hai historias da prensa galega de Galicia e da prensa galega da emigración. Cal é a relación entre elas?
As historias que acontecían aquí tiñan o seu duplicado na prensa de América. E iso tamén é extraordinario. Eu contémploo con nostalxia porque fomos unha potencia alén mar. Cando Bos Aires era a quinta provincia. As noticias de aquí eran publicadas alá porque interesaban. A maioría dos lectores eran emigrantes pero tamén había outra xente que se sentía atraída por estas historias. E iso é fantástico. 

“As historias que acontecían aquí tiñan o seu duplicado na prensa de América. E iso tamén é extraordinario”

Falabamos antes da actitude dos xornalistas. Ás veces si que adoptan unha actitude de superioridade tentando distanciarse da “superstición” da xente do común. Hai algo aí, como agora en certa prensa, de uso de estereotipos sobre os galegos como primitivos e atrasados.

Si, do que dis podemos poñer exemplos curiosos. Por exemplo, o manuscrito da monxa de Filgueira. O xornalista dedica un espazo extraordinario a transcribir un manual, un caderno que chegou a el. E parece que non sabe a transcendencia do que está a transcribir: as malas fadas, a epidemia do lino, o ovo de San Xoán, a paletilla, os nenos quebrados… Pois despois de dedicarlle todo ese espazo escribe que son paparruchas e que dan vergoña. Seguramente é o prurito de xornalista pero non o que realmente pensa. El publica un manuscrito polo que sente atraído, pero sente a necesidade de distanciarse publicamente. E seguramente el mesmo é cliente da monxa. Cantos non fomos clientes de monxas extraordinarias! Algunhas axudaron a moita xente e outras eran unhas falsarias. 

Algo interesante que teñen tamén os relatos é como deixan entrever como mudaron as mentalidades. Fálase, por exemplo, das deformidades con moita frialdade e cun ton que hoxe nos resultaría insoportable. O mesmo cos crimes. Moita crueldade.

“Parece que había menos autocensura. Os xornalistas medíanse menos á hora de contar a dureza dos feitos que viran cos seus propios ollos”

No caso das deformidades non existía a posibilidade de agochalas na intimidade do fogar porque se formaban auténticas peregrinaxes para contemplar o “fenómeno”. Convertíaste no foco de atracción de toda a contorna porque a veciñanza quería velo cos seus propios ollos. E se saía en prensa multiplicábanse as visitas. De crimes falo de algún tamén, si. A reacción é bastante crúa. Parece que había menos autocensura. Os xornalistas medíanse menos á hora de contar a dureza dos feitos que viran cos seus propios ollos. Ademais, se o crime non se resolvía, sempre había vagabundos, menesterosos ou xitanos aos que darlles a culpa. Estas minorías estaban moito no punto de mira. 

Que conclusións tiraches sobre como mudou o xeito de ver estes feitos extraordinarios?

Se me permites responder cunha pregunta, lembras aquel caso que saíra en La Voz de Galicia sobre un home que estaba practicando zoofilia cunha galiña ao que lle caeu un penedo enriba e o matou? Foi por finais dos 80 ou primeiros dos 90. Eu penso que non volveu publicarse nada semellante. Porque nesta noticia saía a foto do paisano morto debaixo da pedra. Hoxe non chegaría ás rotativas. Agora todo leva advertencias de que pode ferir sensibilidades. Trátannos como se fósemos meniños. Tamén é certo que en internet non hai filtros e que calquera persoa, de calquera idade, pode ver as imaxes. Antes o xornal estaba na casa pero só o lían os adultos. 

O equivalente de todo iso agora serán os programas de sucesos e tamén parte dos sucesos da prensa, sobre todo, local. 

Si, pero non son nada orixinais: o xabaril atropelado por un autobús, o cabalo atropelado por un camión, a pataca máis grande da temporada… Creo que fora o Diario de Pontevedra, a finais dos anos 90, que publicara unha noticia sobre un accidente no que un dous cabalos atropela un cabalo que dá un pinchacarneiro e acaba sentado no asento do copiloto. O animal quedou moi mal ferido e foi sacrificado. Pero ese tipo de noticias xa non aparecen. 

“Agora todo leva advertencias de que pode ferir sensibilidades. Trátannos como se fósemos meniños”

Tamén, moitas veces, tras eses aparentes “só sucesos” poden albiscarse problemas sociais serios: pobreza, illamento, desatención cando non abandono por parte do Estado, etc. 

Si, por exemplo, a historia sobre a Fórmula 606. Unha muller enferma de sífile é ingresada no hospital da Caridade da Coruña porque se pon moi mal co medicamento que lle dan, a Fórmula 606. As mulleres non tiñan como protexerse das enfermidades de transmisión sexual… 

Seguramente contaxiadas polos seus maridos puteiros. 

Seguramente. E a Fórmula 606 prescribíase sen saber demasiado e axudou a moita xente pero a outra produciulle uns efectos secundarios terribles. Detrás destas historias está, si, moitas veces o máis duro e escuro de cada época. 

Outro aspecto curioso é como escriben en castelán usando palabras en galego. Esa cousa “enxebre” e algo folclorizante. 

É que, quen eran os redactores? Xente que sabía xuntar unhas cantas letras e que tiña a ousadía de ir facer preguntas. O galego era a súa primeira lingua pero escribían en castelán. Nun castelán inzado de galeguismos no léxico e na sintaxe.