Escritor, xornalista ou editor. Esas son algunhas das caras de Xosé Antonio Perozo (Llerena, Badaxoz, 1951) que, neste mesmo mes de marzo, se converte tamén en poeta. O autor presentará no Ámbito Cultural de El Corte Inglés de Vigo o vindeiro 20 de marzo (20h) o seu primeiro libro de poesía: Transversos de amor y desamor (Cuadernos del Laberinto, 2019). A estrea non chega soa, xa que Perozo tamén presenta na Fundación Torrente Ballester de Santiago o mércores 13 de marzo (19:30h) o seu libro Rumores de Compostela (Auga Editoira-Consorcio de Santiago de Compostela, 2019), volume no que inventa e recrear lendas “veridicamente falsas” sobre a capital galega. Praza.gal conversa co autor sobre os seus libros, sobre a edición ou a literatura infantil xuvenil. 

Rumores de Compostela preséntase como un libro que reúne unha serie de lendas “veridicamente falsas”. Coa cantidade de lendas que xa hai nesta cidade, por que a trastada de crear máis?

"Todas esas historias son totalmente inventadas por min, pero como coñezo ben a historia da cidade, podo situalas en contextos históricos reais"

Si, a verdade é que unha trastada que vén de lonxe. Aló no ano 93 ou 94, había unha revista en Santiago de Compostela que saía cada dúas semanas. Pedíranme que escribise unhas serie de historias sobre Santiago, sobre as rúas e sobre os barrios. Entón, ocorréuseme darlle unha volta á idea e decidín, directamente, crear unha serie de lendas novas. Tomaba como referencia lendas reais para recrealas dun xeito diferente. Noutros casos, collía elementos que estaban na cidade, pero que carecían dun transfundo mítico. Por exemplo, as estatuas da baralla que están penduradas da fachada de San Frutuoso ou o anxo con gafas da igrexa de Salomé. Na cidade, todos coñecen que existen, pero non hai nin unha soa lenda que tentase explicar a súa orixe. Aí entraba eu e creaba unha historia. De feito, con algúns deses relatos pasoume algo ben curioso: algunhas lendas que inventei e que son lendas absolutamente falsas, agora son contadas como verdadeiras polos guías turísticas. Non é a primeira vez que escoito a guías turísticos que as contan! Aconteceume cunha historia que escribín sobre a Casa da Balconada, sobre unha rúa que supostamente pasaba por detrás e que ordenaron cegar despois dun crime. A miña sorpresa foi, anos despois, escoitar os guías contando esa historia sobre a rúa e os amantes. E era absolutamente falsa, inventada por min. Relatos como ese debín facer como trinta ou corenta naquela época. E fai un tempo, Juan Conde Roa [director de publicacións do Consorcio de Santiago] preguntoume por esas lendas, xa que se podía facer unha edición para recuperalas. Busqueinas, escollín once lendas falsas e reecreinas con máis forza. Por exemplo, creei de novas a historia que lle dei á Corticela con Dona Urraca polo medio. En definitiva, todas esas historias son totalmente inventadas por min, o único é que, como coñezo ben a historia da cidade, podo situalas en contextos históricos reais.

Éntrame unha dúbida agora, porque eu escoitei mil veces o da rúa da Casa da Balconada: que se o asasinato do bispo, que se o peche da rúa...

"O curioso, a gran 'gamberrada', é que houbo guías que acabaron asimilando como unha lenda real para contar aos turistas"

A ver, non. Refíreste ao do asasinato dos Moscoso. Esa lenda non a toquei, que tamén ten varias variantes, porque hai quen di que o crime foi no castelo da Rocha. O caso é que eu situei outra historia nesa rúa que, realmente, nunca existiu como tal. Como moito, era un camiño traseiro entre as hortas das casas. O que conto en Rumores de Compostela é totalmente falso sobre esa rúa inventada, como igual de falso era o que contei naquela revista fai vinte anos. O curioso, a gran gamberrada, é que houbo guías que acabaron asimilando como unha lenda real para contar os turistas.

Santiago conta xa con centos de lendas e tamén con moitos recantos para inventar outras tantas. Como escolleu eses once lugares para a trastada dos Rumores?

Eu escribín ao longo dos anos moitísimo sobre Santiago. Sobre a súa historia, refírome agora á real. Fixen moitos folletos turísticos e de difusión sobre a cidade e coido que podo dicir que coñezo ben a súa historia. Polo menos, a historia oficial. Agora ben, se me preguntas por que escollín unhas e non outras... Pois a verdade, non o sei. A creación, polo menos para min, funciona así. Nunca sei por que se me ocorre unha historia ou outra. Salta a chispa e só sei que quero contar esa historia. Con estas lendas, aconteceu exactamente o mesmo. A verdade, é que Santiago é unha cidade chea de rumores históricos, políticos, pasados e presentes. Se ti vives en Santiago e exercitas a vida compostelá, pero non participas dos seus rumores... Pois realmente non vives en Santiago de verdade.

As lendas veñen acompañadas por ilustracións asinadas por nomes como Ana Costas, Suso Cubeiro, Antonio Seijas... Falamos dunha edición coidada.

Practicamente todos, agás Anxo Fariña, son ilustradores que teñen colaborado comigo ou eu, con eles. Foi, así porque eu quería ter un libro no que estivesen todos eles. Era unha débeda de afectos e amizades. Con Fariña nunca cheguei a traballar, pero únenos a amizade. E si, é un libro cunha edición moi coidada. Se non fose pola colaboración do Consorcio, non sería fácil desenvolver unha edición desta calidade.

Vostede fundou hai dez unha editorial, Auga Editora. Como ve a situación do mundo editorial hoxe por hoxe?

"Lectores hai moitos, pero houbo un momento que se chegou a dar unha superprodución que resultaba insostible"

Vai comezando a respirar. É dicir, todos os mecanismos tradicionais da edición por mor dos recortes e da falta de axudas das institucións sufriron moito. De feito, en Galicia, pecharon moitas editoriais; aínda que tamén é certo que outras moitas apareceron. A industria editorial estase adaptando e reinventando. Cando naceu Auga, falamos de xa case once anos atrás, formulamos un proxecto de publicar libros en grande formato. Tivemos que frear esa liña, porque nos iamos arruinar se seguíamos por ese camiño. Entón, creamos un novo método de traballar que non só nos salvou a editora, senón que tamén nos permitiu mesmo medrar. É dicir, o mundo tradicional da edición está a pasalo mal, tanto as grandes casas coma as pequenas. A crise pechou moitos círculos de mantemento tradicional. Lectores hai moitos, pero houbo un momento que se chegou a dar unha superprodución que resultaba insostible. Quen se sostén? Os grandes, porque os pequenos que non entrar en circuítos de venda máis alá das librarías andan a morrer. Os grandes teñen máis posibilidades, máis territorio, máis mercado. Os pequenos sempre o teñen máis difícil. Aquí estamos nun territorio máis pequeno, con edicións reducidas... En fin, non quedou máis que readaptarnos. Nesas andamos todos.

E en Galicia non podemos falar de editoras grandes, non?

Non, en Galicia, grandes desde a perspectiva da industria cultural non hai. Podía habelas, pero non.

Podía habelas logo?

"Se os libros deixan de estar no circuíto escolar, todo vai ao tacho. Esa é a realidade"

A ver, temos dúas grandes en prestixio e en galego: Galaxia e Xerais. Falo, sobre todo, no mundo da edición para librarías. Outras editoriais abrimos outros camiños: producimos libros e materiais para ler. En calquera caso, selos de grandeza temos Xerais e Galaxia. E non o pasaron nada ben tampouco, sobre todo coa parada que hai co libro de textos. Agora as administracións potencian as pantallas, as novas tecnoloxías e as tablets no mundo escolar mentres lle dan as costas ao libro. Estamos nese punto, pero ao mesmo tempo vemos como as grandes universidades europeas e americanas comezan a darlle as costas ás novas tecnoloxías e apostan por recuperar o libro para a ensinanza. Por que? Decátanse dos estragos que fan na capacidade lectora, na aprendizaxe, na atención. Imos ver, temos a todos os especialistas dicindo que os rapaces non poden estar máis de dúas horas diante dunha pantalla e nós, na escola, metémoslles seis? Andamos a potenciar un problema que noutros lugares do mundo xa andan a atallar. Chegamos tarde, coma sempre. E isto é terrible para o mundo editorial galego. É un pau. Se os libros deixan de estar no circuíto escolar, todo vai ao tacho. Esa é a realidade.

Estamos a falar do mundo editorial e xa falamos da administración e da escola. Hai unha dependencia excesiva?

Eu non falaría de dependencia, falaría dun vehículo normal e natural. O ensino precisa de libros e materiais de lectura, esa é unha realidade. Non se xera unha dependencia de nada, o que hai é un estado natural. Non se pode ver nesa relación unha dependencia ou unha anomalía. O mundo editorial non está creado para o ensino como unha industria dependente. O libro é vehículo de cultura. Foi así tradicionalmente, dende a primeira letra. Se sabemos algo de nós é porque quedou escrito. O problema é falar diso de dependencia editorial coma se o negocio fose o motor principal. E non o é, o motor principal é a transmisión de cultura.

Vostede é o autor d'O enigma de Embívicus, un dos libros de literatura infantil máis vendidos da literatura galega. Publicouse hai xa máis de 25 anos e, dende aquela, o mundo cambiou moito. A infancia e a crianza, tamén. Resultáballe máis fácil chegar á rapaza daquela?

"Cando comecei a escribir literatura infantil practicamente non había en galego. Eramos cinco ou seis: Casares, María Victoria Moreno ou Paco Martín, por poñer exemplos"

Mira, cando comecei a escribir literatura infantil practicamente non había en galego. Eramos cinco ou seis: Casares, María Victoria Moreno ou Paco Martín, por poñer exemplos. De feito, eu convencín a Carlos Casares para lanzar aquela colección Tartaruga en Galaxia e a Luís Mariño, para crear Fóra de Xogo en Xerais. Tamén, a Xunta implicouse para crear e xerar literatura infantil. A primeira Xunta de Galicia mesmo convocou bolsas para escritores e escritoras. Dábanche unhas 300.000 pesetas e tiñas tres meses para inscribir. Que pasou coa literatura infantil? Pois que deu penetrado no mundo escolar porque comezou a haber libros de texto en galego. Foi unha loita grande e conseguiuse moitísimo. No caso d'O enigma de Embívicus, do cal vendemos nestes anos máis de 120.000, funcionou moi ben co boca a boca no profesorado. De feito, hoxe hai profesores que me din que o primeiro libro que leron en galego foi O enigma de Embívicus. Co paso dos anos, creáronse moitas canles de enriquecemento da Literatura infantil e xuvenil. É moi rica e, ademais, converteuse no gran escaparate da cultura galega cara ao exterior. Porque a realidade é que traducir unha novela para adultos ao castelán resulta dificilísimo, pero hai libros de literatura infantil que chegan con frecuencia non só ao castelán, senón tamén ao inglés, ao italiano, ao ruso...

Fan falla máis poetas no mundo? Dígoo porque vai presentar o día 20 de marzo en Vigo o seu primeiro libro de poemas, Transversos de amor y desamor coa editorial Cuadernos del Laberinto?

"Nunca abandonei a escrita de poesía, pero non a escribía coa intención de publicala"

[Risos] Sempre escribín poesía. A verdade, o primeiro que publiquei, cando tiña doce anos, foi un poema nunha revista. Logo, continuei coa prosa e o xornalismo. Malia todo, nunca abandonei a escrita de poesía. Pero non a escribía coa intención de publicala, aínda que tampouco para gardala. Eu son un lector compulsivo de poesía e gústame escribila, precísoo. Dalgunha maneira, sérveme de desafogo ou de diario persoal. E moi pouca xente sabía que eu escribía poesía. Talvez só as miñas compañeiras María Xosé [Porteiro] primeiro e Mercedes [Pacheco] despois. A elas gustáballes a poesía que escribía. Pero a min... A ver, eu na prosa son moi traballador. Un artesán que traballa co material, igual que o zapateiro ao fabricar zapatos. A prosa, xa sexa teatro, guións ou novelas, é un medio de comunicación e eu teño historias que quero contar. Considérome un amanuense da prosa. Na poesía, non son así de traballador. É máis desafogo. Se este libro de poemas se publica foi porque María Xosé no pasado e, sobre todo, Mercedes no presente insistiron en que debía publicar poesía. Ao final, xuntamos uns cantos poemas e mandéillelos a poetas amigos meus de Madrid, para coñecer a súa opinión. Un deles envioullos á súa editora. E ela, aos poucos días de recibir o exemplar, chamoume para publicarme o libro. Todo sucedeu no termo de dos meses, ler o orixinal, asinar o contrato e saír o poemario da imprenta. Velaí, o día 11 de marzo chega as librarías de toda España.

Volvendo a Santiago e aos rumores, hai un que estivo soando moito tempo pola cidade adiante e que finalmente chegou a se materializar: volve Bugallo para ser candidato a alcalde. Vostede traballou moitos anos como xefe de comunicación no Concello, sete anos con Xerardo Estévez e outros oito con Bugallo. A política local soaralle de verdade, non só por rumores. Como ve esa política local a día de hoxe?

Pois véxoa parada. Primeiro foron catro anos do PP cunha hecatombe absoluta: tres alcaldes en catro anos! Iso é terrible, un parón para a cidade. Un parón que Martiño Noriega e o seu equipo non puideron reverter. Foron incapaces de cambiar a situación en catro anos. Nin os uns nin os outros ofreceron un proxecto de cidade. O último proxecto que houbo en Santiago foi do partido socialista, que gobernou durante 28 anos a capital. Nese tempo, Santiago converteuse en referente de urbanismo, de organización, de festas, de cultura... O PP estragouno todo, incluído o funcionamento interno do propio Concello, e non achegou nada. Non se fixeron nada nestes últimos anos, nada que non estivese planificado previamente no último goberno socialista de Bugallo. Foron oito anos cunha cidade parada. Cando unha cidade está parada, vívese un retroceso.

"[Bugallo] non é pasado. Pasaron oito anos dende que a cidadanía lle deu as costas a un proxecto de cidade por 17 votos"

E se a cidade retrocede, a solución é que volva o pasado?

Non é pasado. Son as ideas novas e a experiencia.

Bugallo deixou de ser alcalde hai oito anos.

Non é pasado. Pasaron oito anos dende o momento en que a cidadanía lle deu as costas a un proxecto de cidade por mor dos 17 votos que perdeu o candidato do BNG. Os dous experimentos que viñeron despois provocaron que a cidade non funcionase. Entón, temos que retomar no punto exacto onde paramos o reloxo para poder mirar ao futuro.

E xa non falamos de rumores, senón dun balbordo cada vez máis notorio: o turismo. Rebentounos na cara en Santiago?

"O problema do turismo é de planificación, non de masificación"

Non, eu creo que o problema é non saber que é o turismo e descoñecer unha regra fundamental sobre o mesmo: a necesaria planificación. O PSdeG tiña unha planificación do turismo ben clara. Por exemplo, evitar que a cidade vella se enchese de tendas de souvernis ou fomentar un turismo de calidade como o que achegan os congresos. Que pasou? Marcharon os socialistas e todo son tendas de souvernis. E o Palacio de Congresos está morto. E despois, dende a Xunta, foméntase unicamente un turismo de mochila. É un problema de planificación, non de masificación.

Que non hai masificación? Dá a impresión contraria. Eu son de Santiago e dende 2010, ano con Bugallo aínda na alcaldía, até hoxe... Pois a verdade, paréceme que se foi incrementando dunha maneira descontrolada.

Mira, unha obsesión compartida tanto por Xerardo Estévez como por Bugallo na planificación do turismo era evitar que fose unicamente un turismo de verán. Precisabamos un turismo de calidade espallado ao longo do ano enriquece económica e socialmente. Iso foi o que se abandonou, só se fomentou a mochila, a gastronomía barata e a venda de recordos... O problema real é a falta absoluta de planificación e de criterios solventes que padeceu a cidade nos últimos anos.