'Formigas nos pés', de Nazaret López, é a historia dun proceso de recuperación tras unha ruptura, a volta á individualidade plena tras un enganche tóxico

Podería ser un relato sobre como unha muller maior supera a dó dunha ruptura e “reconstrúe” a súa vida, como manda o tópico, volvendo namorar. Mais non. A novela Formigas nos pés (Xerais), de Nazaret López, é a historia de como unha artista, compañeira, amiga e nai volve a si mesma, á individualidade plena e consciente á que renunciara “por amor”, aos seus propios soños e inquedanzas tras deixar atrás un enganche tóxico a unha xa, na práctica, ex-parella. Falamos coa súa autora. 

Formigas nos pés fala dun proceso de recuperación tras unha ruptura. Algún motivo especial para contar a historia desde a perspectiva dunha muller de 50 anos?

“É distinto dicir “adeus” cando se ten toda a vida por diante que cando asoman as derradeiras etapas”

Eu abeiraba esa idade cando comecei a escribir o libro e polo tanto, de entrada, xa me resultaba doado poñer a protagonista nesa etapa da vida. Decidín facelo así tamén porque cría que a partir desa idade as cousas xa non se ven do mesmo xeito e os renacementos requiren doutras ferramentas para facelos realidade. Cando es nova, as propias urxencias da vida lévante a que todo, incluso a dor, sexa máis efémera, manque por menos tempo. Eu durante moitos anos crin que os dós tiñan un tempo medido -un ano, ano e medio- e lembro o día no que unha muller, que máis tarde se convertería nunha das miñas amigas da alma, me dixo que había un par de anos que se separara. Lembro que con toda a frivolidade do mundo lle dixen: “Ah, xenial, entón xa estás renacendo” e lembro que me contestou: “E que levabamos trinta anos xuntos”.

A perspectiva de que o xeito de recuperarse dunha relación curta e dunha longa non é o mesmo, de que as cousas non son iguais aos vinte que aos cincuenta, de que é distinto dicir “adeus” cando se ten toda a vida por diante que cando asoman as derradeiras etapas, era na que quería traballar. Logo, no proceso da escrita, descubrín tamén a cantidade de cuestións que conflúen independentemente da idade e que teñen que ver máis co “baúl” emocional e cultural de cadaquén e cos xeitos propios de encarar a vida. De feito, tiven contacto con lectoras xoves que me dicían que no proceso de lectura esqueceran a idade da protagonista. E sobre todo, quería tratar a idea de que sempre se está a tempo de virar de rumbo, de cambiar, de acadar logros, aínda que xa teñas unha idade e pareza que todo xa está feito. 

A novela está escrita cun estilo bastante lírico e con capítulos moi curtos. Por que? Quizais poida ser a mellor maneira de afondar nas emocións da personaxe. 

“Un dó, sexa da natureza que sexa, propicia todo un carrusel de emocións que te levan cara adiante nun momento e volven situarte no mesmo lugar no que estabas, ou mesmo máis atrás, ao minuto seguinte”

O da brevidade pode ter que ver un pouco co oficio de xornalista e cos meus gustos literarios propios. Pero creo que tes razón no que dis de que quizais sexa a mellor maneira de reflectir as emocións dispares e cambiantes que provoca un estado de dó. Porque un dó, sexa da natureza que sexa, propicia todo un carrusel de emocións que te levan cara adiante nun momento e volven situarte no mesmo lugar no que estabas, ou mesmo máis atrás, ao minuto seguinte. Traballar dese xeito, a pinceladas breves, con frases curtas, capítulos curtos, instantes fugaces, coido que lle conferiu unha certa liberdade, incluso á épica do relato. Xosé Antón López Silva, que me acompañou na presentación do libro na vila onde vivo, falaba de “mosaico” e apuntaba o beneficio que esa forma de estruturación lle achegaba á novela.

Porén, todas estas cousas eu seinas agora, logo de reflexionar para contestar aos compañeiros e compañeiras que me entrevistades e de ler as xenerosas recensións que se fixeron do libro, e a través das que fun descubrindo moitas cousas, coma esta que agora ti apuntas, nas que eu a priori nin reparara. No canto da lírica... Non sei, supoño que ten que ver tamén cos meus construtos culturais e co xeito que teño de mirar e de deixar que o mundo entre en min. Lembro que hai moitos anos un amigo me dixo que eu lle botaba poesía até o xeito de facer un guiso. Creo que dun xeito ou outro a lírica me acompaña desde moito antes de escribir literatura. Se me poño a pensar, sinto que lle botei lírica ás reportaxes, ás crónicas, ás entrevistas, ás personaxes que creei para o teatro e até aos catálogos de viaxes ou aos folletos para empresas que algunha vez escribín.

“A historia vulgar dun home que abandona a muller sen que esta o acabe de crer totalmente”, di ela mesma. Unha historia na que os dous, e sobre todo ela, se aferran a algo que saben que xa non funciona. En que sentido é esta novela tamén unha reflexión sobre o que pode custar dicir adeus e, en relación con iso, sobre a dependencia emocional?

“Quería falar da dependencia, do amor romántico, das relacións tóxicas e dos estragos que estas provocan na realización dos desexos máis certos e máis íntimos”

Isto si que o tiña claro desde que comecei a escribir co norte de construír unha novela. Quería falar da dependencia, do amor romántico, das relacións tóxicas e dos estragos que estas provocan na realización dos desexos máis certos e máis íntimos, e mesmo, ás veces, nas posibilidades de soñalos. Quería reflexionar sobre a castración, sobre os límites que nos impoñen eses mandatos atávicos. E quería facelo a través da voz dunha muller. 

Non porque pense que os homes están liberados desas leis que dita a tradición, nin moito menos, que se a nós, por exemplo, nos prohiben berrar e cando o facemos nos nomean histéricas, a eles non lles permiten chorar e cualifícanos de mexericas. Creo que calquera das dúas cousas é terrible. Pero a min, como muller, e como muller “padecente” interesábame o punto de vista feminino porque culturalmente aos homes creo que poucas veces os ameazan con “quedar para vestir santos” e, sorprendentemente, ás mulleres de xeracións moito máis novas ca min, aínda, en moitos contextos, lles din iso hoxe. Con todo o que iso implica.

Unha amiga advertíraa, precisamente, de que non debía deixalo todo por amor. Que non debía abandonar o propio polos intereses do outro, deixarse a si mesma de lado. O libro fala, desde esta perspectiva, do amor romántico e do rol subordinado no que coloca as mulleres...

“Agora as armas de control -o teléfono, as redes sociais- están presentes sempre e, cando unha e un se enlean nunha relación tóxica, é máis difícil saír”

Si, e no proceso de escrita decateime de que ese rol de subordinación non era patrimonio exclusivo das mulleres dunha xeración. Que as nais de hoxe seguiamos, consciente ou inconscientemente, transmitíndolle eses “mandatos” aos nosos fillos e ás nosas fillas. Porque se te paras a pensar, as rapazas seguen facendo máis camas e pasando máis a fregona que os rapaces, algunhas nais aínda lle quitan ferro ás condutas de acoso dos mozos das súas fillas con sentencias do tipo “é que a quere tanto!” e aínda hoxe se ameaza ás rapazas coa “condena de quedar solteira”. 

Decateime tamén de que incluso o teñen máis complicado na actualidade, no sentido de que agora as armas de control -o teléfono, as redes sociais- están presentes sempre, en todos e cada un dos minutos do día, e cando unha e un se enlean nunha relación tóxica, é máis difícil saír por esa presión continua que impón o estar sempre conectados. E nas aulas, a educación en igualdade segue sendo algo anecdótico que depende da vontade do profesorado...

En relación co anterior, sae varias veces a imaxe da muller “máis triste do supermercado”. A asociación, socialmente aprendida, entre soa e triste ou desamparada. “A puta de ninguén”, pensa ela mesma. E de feito o libro é máis ben un relato da súa aprendizaxe, de aprender a vivir soa e estar ben. Era o teu obxectivo?

“Creo que todo o libro baséase nesa busca do punto de fuga a través do que poder respirar, reconstruírse, volver ao celme do que parte todo, a esa individualidade plena e consciente”

Claro. Eu quería darlle unha saída á protagonista. E de feito creo que todo o libro baséase nesa busca do punto de fuga a través do que poder respirar, reconstruírse, volver ao celme do que parte todo, a esa individualidade plena e consciente, a ese territorio do eu libre onde agroman as decisións acertadas. 

María Reimóndez escribiu en A Sega que o valor das Formigas era situar a muller no centro e darlle unha saída distinta á “busca dun novo amor, o ingreso nun convento, a tolemia ou a desgraza de por vida” que ofrece tradicionalmente a narrativa patriarcal. A verdade é que cando escribía eu non pensaba moito nestas cuestións, pero é certo que todo o tempo pairaba ese afogo e esa necesidade de saír da cadea aprendida e aceptada da dependencia coa que se nos educa ás mulleres.

É, ademais, unha relación que demora moito en deixarse de todo, o cal a sitúa a ela nunha desacougante situación de espera, prendida á esperanza. Detrás está, penso, algunha forma de maltrato por descoido ou covardía. Quixeches tamén reflexionar sobre iso?

“Unha permanece porque o outro é covarde ou ponlle trampas continuamente e o outro pon trampas porque no fondo tamén depende, porque tampouco ten azos para se desprender de todo”

En ningún momento quixen escribir unha historia de bos e malos, de inocentes e de culpables. Creo que nesta roda todos e todas somos responsables, inconscientes moitas veces, pero responsables ao fin. Unha permanece porque o outro é covarde ou ponlle trampas continuamente e o outro pon trampas porque no fondo tamén depende, porque tampouco ten azos para se desprender de todo. Pero non somos parvos e no fondo sabemos que eses anzois que lanzamos e nos que caemos non son máis que espellismos, mentiras, xeitos de entreter o tempo, de adiar o sufrimento. Porque é máis cómodo habitar o coñecido que saír da zona de confort, botarse ao baleiro, experimentar. 

“Ogallá algún día saibamos todos e todas dicir “si” e “non” con máis claridade, con máis verdade e con máis respecto” 

Tiven moitas dúbidas á hora de prolongar esa situación de si pero non, de esperanza vacua, de recaída tras recaída da protagonista. Ao final decidín que á historia acaíanlle eses inicios de atmosfera abafante que case sempre pairan sobre o final alongado dunha relación. Decidino tamén porque constatei que era algo que se repetía en moitos casos de ruptura: recaer, ir para adiante e para atrás, prolongar o inevitable. E si, tes toda a razón, hai maltrato, hai violencia nese xeito de engaiolar que ten o home con algo no que xa non cre, neses silencios que calan o que deberían falar, nese desprezo altivo co que por veces encara o final, pero tamén a hai nela, e contra ela, en aceptalo. Ogallá algún día saibamos todos e todas dicir “si” e “non” con máis claridade, con máis verdade e con máis respecto. 

Desde o principio aparece a figura das amigas, nas que ela se apoia sen decatarse, probablemente, da sorte que ten de telas, da súa importancia na súa vida. E probablemente esa é outra das súas aprendizaxes máis importantes. É así?

“Tiña claro que quería crear un universo fundamentalmente feminino, onde o home aparecese só como secundario, como simple motor que axudase a avanzar a trama”
 

Tiña claro que quería crear un universo fundamentalmente feminino, onde o home aparecese só como secundario, como simple motor que axudase a avanzar a trama. No proceso de escrita facía coas miñas amigas a brincadeira clásica de que había moito que escribir, cantar e rodar até que a balanza se equilibrase e situase as protagonistas femininas nunha escala paritaria cos homes. Pero a realidade é que quería falar da importancia que teñen esas redes que desde sempre tecemos entre nós, as mulleres. 

E quería universalizar conceptos de aí que, do mesmo xeito que só se cita unha vez o nome verdadeiro da protagonista, no entanto que sempre se alude a ela como “ela”, as amigas tampouco teñen nome e a súa definición responde a esas cualidades que, no fondo, o que están é reflectindo os propios estados de ánimo polos que atravesa ou que nun momento dado necesita alcanzar a protagonista: a amiga entusiasta, a amiga triste, a amiga combativa, a amiga da infancia, a amiga melodramática, a amiga cómplice, a amiga artista... 

“Quería asemade facer unha chiscadela, unha homenaxe á importancia da amizade entre as mulleres á hora de medrar como persoas. Eu non pensara no tan de moda concepto de sororidade”

Son cualidades que tamén ela ten, actúa ou necesita e que están nas súas amigas cando ela quizais nin se decata de que as ten. Porque elas sempre están aí: consolan, acompañan, fan de espello e de acicate. Quería asemade facer unha chiscadela, unha homenaxe á importancia da amizade entre as mulleres á hora de medrar como persoas. Eu non pensara no tan de moda concepto de sororidade. Porén, é algo que saíu sempre nas entrevistas que me fixeron, mesmo nas dos xornalistas homes. Gustoume!

Varios dos capítulos rematan con referencias a libros ou cancións relacionados co proceso que ela está a vivir. E parece que desde que realiza unha viaxe soa, comeza a haber máis música na súa vida. Cal é o papel na historia desa presenza de libros e música?

“A protagonista trae moita música con ela, e moita lectura, pero é na soidade da reconstrución cando ese “fondo cultural” acada a medida de propio e o seu verdadeiro valor como ferramenta de vida”

Tanto os libros como as referencias musicais forman parte da épica da historia e aparecen ao chou, ben porque acompañan ou dan pé a unha lembranza, ben para propiciar ou confirmar un avance no proceso. A protagonista, pola súa profesión, polos seus gustos, polo universo de parella no que viviu, trae moita música con ela, e moita lectura, pero é na soidade da reconstrución cando ese “fondo cultural” acada a medida de propio e o seu verdadeiro valor como ferramenta de vida. Non pensara até agora en que a música tiña máis presenza a partir da viaxe dela ao outro lado do mundo e creo que tes razón. 

Porque é a partir desa viaxe, e malia as angueiras que aínda terá que atravesar para dicir definitivamente “adeus”, que ela se sitúa no trampolín de saída e a música comeza a deixar de ser un pano de fondo para laiarse ou relamberse nos recordos, e adquire o valor de impulso e de constatación do gozo propio. Xosé Manuel Eyré publicou no seu blog “Ferradura en tránsito” unha compilación de toda a música que aparece no libro. Lin o libro xa editado, acompañada desa banda sonora e emocionoume moito que aparecese así, compilada nun fogar cibernético que admiro e do que me vallo á hora de elixir moitas das cousas que leo. 

Ao final o que consegue ela é, basicamente, volver a si mesma. Comezar a ser quen sempre quixera ser. É a idea coa que queres que quedemos os lectores?

“Como a protagonista, fun adiando o momento, enleada nas angueiras da vida, do cotiá, tamén na entrega ao amor, ao tempo que as miñas gabetas ían desbordando en escritos propios aos que non daba saída ningunha”

Armando Requeixo titulou unha recesión das Formigas como “Unha crónica da vitoria da vida fronte ao desamor” e pareceume que definía absolutamente a historia. Volver á cerna, volver á recoñecerse no que unha é no fondo, afrontar o que quedou pendente, postergado na entrega absoluta ao traballo, á familia, á parella. Probablemente esta cuestión é a que máis iguala a protagonista comigo. Porque a protagonista de Formigas nos pés é unha pintora que non pinta, que vai trampeando a súa vocación con traballos que abeiran as súas verdadeiras querenzas: ensina debuxo, monta exposicións para o seu alumnado, pinta folletos e resolve encargas que non teñen nada que ver con ela. 

Eu son xornalista e escribín para prensa, para radio, para televisión, para empresas, para actores e actrices. Porén, eu fíxenme xornalista nun tempo no que criamos que ese era un camiño doado para chegar á literatura. E, como a protagonista, fun adiando o momento, enleada nas angueiras da vida, do cotiá, tamén na entrega ao amor, ao tempo que as miñas gabetas ían desbordando en escritos propios aos que non daba saída ningunha. Nese aspecto parecémonos o personaxe e a escritora. Quería transmitir, como ben dis, que sempre é tempo de volver a ser unha mesma e afrontar as verdadeiras querenzas. Neste senso a escrita do libro foi do máis terapéutica para min e espero que tamén o sexa para quen lea o libro.

Xa escribías, claro, porque es xornalista e autora de teatro mais, como foi a experiencia de escribir a túa primeira novela e como xurdiu?

“Escribir a miña propia novela supuña cumprir a arela máis antiga da que teño memoria”

Un día ensineille a unha amiga algúns deses escritos que tiña agochados nos caixóns e que trataban o tema do dó despois dunha ruptura. Logo de lelos, a miña amiga, díxome “porque non convertes todo isto en algo máis?”. Aí comezou todo. Sentín que tiña diante de min a posibilidade de facer algo polo que levaba devecendo desde que tiña memoria e, con esa intención, comecei a compoñer a colaxe, o “mosaico”. Foi marabilloso escribir cun obxectivo, porque aínda que a dinámica seguía sendo semellante -escribir o que me pedise o corpo en cada momento- o feito de camiñar cara algures axudou a que todo fluíse doutra maneira. 

Desfrutei moito enfiando os relatos, os poemas, as estampas, buscándolles o oco, creando outras historias para facer avanzar a trama. Logo está que eu son moi noveleira e escribir a miña propia novela supuña cumprir a arela máis antiga da que teño memoria. Cando xa estaba no proceso de edición, lembro que lle dixen a Manuel Bragado: “Mira, agora de vella, a piques de cumprir os sesenta, vou saír do armario”. Lembro que me dixo: “Josefina Bolinaga tamén publicou a súa primeira novela aos sesenta e logo non parou até os oitenta”. 

Non sabes o que me emocionou escoitar o nome de Josefina Bolinaga nese contexto, porque Amanecer, o seu libro de contos, era o libro de lectura que tiña o meu avó na escola, o libro no que aprendín eu a ler, o primeiro que recordo reler un feixe de veces, e probablemente, tenmo dito miña nai, o libro co que naceu a miña vocación de escribir e contar historias. Así que todo proceso, tanto o da escrita como o da edición, foi moi bonito, moi máxico, a consecución dun soño. A única sombra: que a miña amiga non chegou a ver o libro publicado. A ela dedícollo.

O libro tivo bastantes críticas e creo que, en xeral, boa acollida. Estás contenta coa recepción?

Moi contenta. Moito. Cando xa estaba a piques de saír o libro do prelo, fantasiaba e temía á “crítica”. Pensaba que era un libro que lle gustaría ás mulleres, a algunhas mulleres, e que quizais á meirande parte dos homes se lles faría incómodo. Logo, curiosamente, comezaron a aparecer as recensións e a meirande parte delas, agás a de María Reimóndez e a de Pilar Ponte, eran de homes e todas eran xenerosamente boas. 

Que persoas que admiro como elas dúas e como Ramón Nicolás, Manrique Fernández, Ramón Rozas, Xesús González, Armando Requeixo, Xosé Antón López Silva ou Xosé Manuel Eyré gabasen as virtudes de Formigas nos pés emocionoume profundamente, encheume de moita alegría. Por non falar de todos os ocos que os compañeiros e compañeiras lle facedes á Formigas nos pés nos medios nos que traballades. Non podo sentir outra cousa que un profundo agradecemento.

Tiveches contacto con lectoras que che escribisen contando que, dalgunha maneira, o teu libro lles axudou? Gustaríache que servise tamén para iso?

“Algunhas persoas dixéronme que despois de lelo o mercaran para regalar porque tiñan unha amiga, unha curmá, unha compañeira á que crían que podía axudar a lectura”

Si. Tanto nas poucas presentacións que puiden facer antes da pandemia e nas feiras do libro ás que asistín no verán, como a través das redes, puxéronse en contacto lectoras -sobre todo lectoras-, que me dicían que se sentiran moi identificadas con esta ou aqueloutra cuestión, que sufriran e gozaran coa lectura, que lles provocara unha sensación de esperanza e de “poderío”.

Algunhas persoas dixéronme que despois de lelo o mercaran para regalar porque tiñan unha amiga, unha curmá, unha compañeira á que crían que podía axudar a lectura. E non podo esquecerme dos homes que me dixeron que a historia emocional lles tocara independentemente do xénero. Ese contacto con persoas que xa leron o libro ponme moi contenta. Tamén me fixo moita ilusión que algunhas profesoras me dixesen que querían utilizalo nas aulas para traballar temas como a dependencia, o amor romántico ou mesmo a sororidade.