Hai uns fíos invisibles que unen o cinema de Adrián Canoura co de Lara e Noa Castro. Teñen que ver cun proceso de traballo sen un guión moi marcado que procura un eixo de significados máis asociativo ca narrativo e que explora o extraordinario do cotián. O achegamento ás texturas, ao detalle mínimo, une tamén a Canoura coa creación de Aldara Pagán, que á súa vez toma como referente a Alberte Pagán. Area Erina conflúe con Alberte Pagán nos seus colaxes de doada lectura política, enfoque que pode verse tamén facilmente do traballo de Tono Mejuto de exploración da arquitectura urbana. O rural e o urbano dialogan nas pezas destes creadores cuxo ollo procura, sempre, outra forma de mirar. O (S8) xuntounos no seu programa Sinais, atento, coma sempre, ao cinema galego máis experimental. 

O rural e o urbano dialogan nas pezas destes creadores cuxo ollo procura, sempre, outra forma de mirar. O (S8) xuntounos no seu programa Sinais, atento, coma sempre, ao cinema galego máis experimental

“Fago películas punkis e baséome na antropoloxía. As miñas pelis non son moi finas mais, pola actitude, polo proceso e por como me enfronto a elas, penso que o de punki é unha definición que me acae ben”. Así se definía Adrián Canoura nunha entrevista nos Papeis da Academia Galega do Audiovisual hai uns poucos anos. Entón estaba preparando a súa película Caerán lóstregos do ceo. Este ano, a (S8) Mostra Internacional de Cinema Periférico da Coruña dedícalle ao seu espazo Sinais, que realiza un percorrido pola súa traxectoria como director. 

Os seus filmes sitúanse entre o etnográfico -máis que o antropolóxico- e o experimental. “Realmente”, explica el mesmo, “non é unha busca exhaustiva do etnográfico nin do experimental en si. A aproximación vén do meu entorno natural e familiar, do que vexo día a día practicamente. Entendo que queda gorentosa a palabra etnográfico nas definicións de moitos cineastas e de moitos proxectos, sobre todo os que se aproximan a culturas alleas. Pero no meu caso é retratar o meu entorno, e si, desde unha forma de facer cinema diferente ou comunmente dito “experimental”. O que si creo que do por que, é de que o paso ben en definitiva e gústame rexistrar cousas que vivín durante a miña vida e non me atrevín a atacarlles desde outra forma”.

“Non é unha busca exhaustiva do etnográfico nin do experimental en si. A aproximación vén do meu entorno natural e familiar, do que vexo día a día practicamente”

Canoura non cre, ademais, nunha identificación do “etnográfico” coa observación, en exclusiva, do mundo rural. “Si, non diferencio que teña que ser do rural ou da cidade. Traballo co rural porque é de onde veño e non o podo negar. E o dito, a etnografía gústame, gústame ver traballos feitos con moito análise e profundidade -recentemente estou entrando na obra Loureses: Antropoloxía dunha parroquia galega de Manuel Mandianes Castro- e dos que pillo cousas para experimentar con eles a través da imaxe e do son. Pero nin son experto nin o meu traballo se fundamenta só niso”, aclara.

Coma moitos novos cineastas, Canoura pasou polo ChanfainaLab, en San Sadurniño, onde naceu a súa peza Rexistros. Un estudo de formas e texturas vexetais que dá paso, despois, a un monólogo dunha señora explicando como facer un espantallo. Rexistros é unha mostra dun xeito de traballar que, indica el mesmo, ten moito de “saír arranchado -como din os mariñeiros cando van preparados para ir pescar- para ir filmar e ver se hai peixe ou non. Como ir pescar luras: non sabes con cantos quilos vas volver para a casa. Pois no meu caso sería que moitas veces non sei se vou vir cunha hora de filmación, con 15 minutos ou con nada. E neste caso o Chanfaina Lab era idóneo para facer isto e foi fermoso. Non estou espallando a idea de que se teña que traballar así. É un camiño ou método que teño eu. Na arte nunca podes estar pechado a ningún camiño. E gústame a idea estar como un pintor nas paisaxes nas que vou a rodar, xogar coa cámara como se fose un pincel”.

“Sacamos de dentro algo que tiñamos sementado e que nos estaba ardendo nas tripas, que era o amor que temos da nosa parte rural, da nosa cultura, da nosa infancia e que queriamos trasladar a outro ámbito creativo”

Canoura dedícase tamén á música. Nistra ou Baiuca son dous dos proxectos que poden asociarse ao seu nome. E Baiuca é, coma o seu cine, encontro entre o tradicional e o vangardista. “Eu son parte de Baiuca, pero realmente son colaborador da parte visual. Álex viña de ter outro proxecto e quería cambiar de espectro. Desde que estivemos en Madrid el estivo apañando música tradicional que tiña coleccionada e empezou a mesturar coas súas composición máis electrónicas. Realmente, cando foi nacendo o proxecto, eu estaba xa con algunha peli, empezando. Démonos conta que estabamos no mesmo universo creativo, un no son e outro na imaxe. E creo que a alianza funcionou porque ademais da amizade que construímos, sacamos de dentro algo que tiñamos sementado e que nos estaba ardendo nas tripas, que era o amor que temos da nosa parte rural, da nosa cultura, da nosa infancia e que queriamos trasladar a outro ámbito creativo”.

Videoclips

Parte do traballo de Canoura son, precisamente, videoclips. Nistra Batuko-Exploration realiza un retrato retrato da comunidade caboverdiana da súa vila, Burela, a partir do grupo Batuko Tabanka. “Este proxecto naceu con outro amigo meu da infancia, Anxo Rodríguez. Neste caso Anxo era quen tiña a parte musical e eu a de vídeo. Comezamos gravando ao grupo Batuko Tabanka sen moita pretensión. Fixemos uns rexistros de son e de vídeo con ganas de mesturalo cunha electrónica máis experimental, próximo a proxectos que se estaban desenvolvendo en Alemaña ou no Reino Unido. Atopamos unhas cintas da TVG de principios dos anos 90 e vimos unha oportunidade de traballar con iso e con imaxes que estiveramos tomando na actualidade por Burela. Quedou nunha especie de documental-videoclip, que falaba desta historia caboverdiana en Burela, cos seus pros e os seus contras, e como se estaban desenvolvendo na actualidade”, explica.

Baiuca-Muiño, outro dos seus videoclips, amosa imaxes do Entroido e unha tendencia de Canoura que pode verse noutros dos seus filmes coma O porco e o seu espírito: a abstracción a través do plano de detalle

Baiuca-Muiño, outro dos seus videoclips, amosa imaxes do Entroido e unha tendencia de Canoura que pode verse noutros dos seus filmes coma o presentado en Curtocircuíto O porco e o seu espírito: a abstracción a través do plano de detalle. Ou ao xogo cos filtros de cor. Dúas marcas das que, di, “non sabería explicar o por que exacto. Coincidiu nunha etapa na que estaba experimentando con dispositivos analóxicos cos que podía xogar máis plasticamente. Si que fun bebendo de vangardas do cinema, de festivais como o (S8), Curtocircuíto… que sempre traen cousas novidosas, e para min foi unha apertura a un mundo novo. E tamén moito da arte impresionista e expresionista, que traballan moito coa cor, coa luz e coas sombras”.

En O porco e o seu espírito, retrato persoal da matanza do porco, albiscábase o cambio social, a mudanza xeracional que produce actitudes contrapostas ante a morte dun animal. “Son aproximacións a mundos que desaparecen. A matanza era algo que se leva facendo moito tempo na miña casa e cada vez menos. Está desaparecendo unha parte do modus vivendi da aldea galega. Dábame rabia que quedase no esquecemento, non sei se para a miña descendencia -se a hai- ou para o resto da xente, e decidín retratalo cun pouco de simbolismo co porco e dándolle algo de espiritualidade. Quizais aquí si que é un traballo máis etnográfico e/ou antropolóxico”, reflexiona.

En Baiuca, Camiños aparece, pola contra, o mundo mariñeiro, xunto cun cantar de arrieiro tratado de forma electrónica. En Salitre nas veas o director realiza un proceso de montaxe semellante: o mar, a imaxe -neste caso en negativo- dos mariñeiros traballando…, cun poema como punto de partida. Na actualidade traballa, ademais, nun proxecto tamén relacionado co mundo do mar, que realizará a partir de imaxes tomadas no espazo de traballo de seu pai, un barco.

O mundo mariñeiro

“En Camiños hai un traballo máis de arquivo e found footage misturado con capas propias, que é algo da esencia de Baiuca. En Salitre nas veas o traballo vén dunha proposta de filmar “espazos emocionais”. Polo pouco tempo que tiña decidín ir con meus tíos, que teñen unha lancha do día. Tiña a idea de traballar a superposición en relación a estes espazos emocionais, o interior e exterior do barco con eles ocupando estes espazos. E ao ser familiar tiña este compoñente emocional e duro por como son os mariñeiros: poucas palabras e moito traballo. O poema apareceu unha vez chegados a terra, dun home do Vicedo que estaba cantando na cantina do porto. Unha xenial casualidade”, lembra.

Caerán lóstregos do ceo apóiase tamén nalgunha referencia literaria: Rosalía de Castro, Otero Pedrayo… Mais explora o mito e as crenzas animistas: os espíritos… Unha inquietante figura ergue os brazos chamando pola treboada ata que se desata a furia do vento, o lume… “Aquí a intención era traballar algo moi plástico e inquietante coa imaxe e co son. A investigación xirou a través da parte da Etnografía Espiritual de Vicente Risco que se atopa dentro do gran libro A Historia de Galiza de Otero Pedrayo. E tamén a raíz dunha estampa de principios de século XX na que aparecía este home que incluín na peli, que viña descrito como O Célebre Manuel. Moi mística este figura e da que non conseguín ningunha explicación nin historia e case foi o nacemento da peli”.

O mito tamén está presente, dalgunha maneira, en Da morte nace a vida, que puido verse na última edición do Festival de Cans. Este filme parte de imaxes dunha película clásica do cine galego, Urxa. Urxa é unha meiga que realiza un ritual. “Hai relación con Caerán lóstregos do ceo en canto á plasticidade do traballo, aínda que a da Urxa trata máis a cor. Pero o traballo de Urxa vén dun encargo. Enmárcase no Cinegalicia 19, do que me chamaron para formar parte. Seguramente non tería traballado con esta peli se non fose por este proxecto. Pero si que hai algo de Caerán lóstregos que me gusta deixar aberto e que se poidan ir interconectando proxectos futuros, sobre todo no traballo máis plástico”, asegura.

Sinais en curto

Ademais do incluír o foco dedicado a Canoura, cunha retrospectiva da súa obra, o Sinais deste ano detívose na creación de Alberte Pagán, Aldara Pagán, Tono Mejuto, Area Erina e Lara e Noa Castro. O venres 2, o Palexco e o CGAI acollerán a proxección das curtametraxes Pons Minea, de Alberte Pagán, Miña nai, de Area Erina, Unidade veciñal, de Tono Mejuto, A vella e o deserto, de Lara e Noa Castro e Alí sentíame eterna e Marcas, de Aldara Pagán. Nos últimos días puidéronse seguir online programas especiais de presentación da obra de cada un destes autores, con estes e outros filmes.

Alberte Pagán presentou Uluru (2018) e 6x9 (2020). A primeira, un percorrido case hipnótico por Uluru, o monumento natural rochoso que se ergue no centro de Australia, no Uluru-Kata Tjuta National Park. Pagán chegou alí como turista, sen intención de filmar, mais sentiuse atraído polo magnetismo da pedra e acabou filmándoa coa tableta que levaba enriba. “Cada curva, cada fenda, ten un significado para os pobos aborixes”, explicou o director no programa en liña do (S8). É, así, como unha Biblia ou como as vidreiras dunha catedral. Unha superficie que explica o contido da súa mitoloxía. O director realizou un percorrido arredor da pedra deténdose, precisamente, nos seus detalles. O filme ten, para el, un significado político relacionado coa reivindicación dos dereitos dos pobos indíxenas, propietarios desta formación rochosa protexida polo Estado. 

6x9 foi realizada con 75 fotografías compradas por Pagán nun mercado de Helsinki. Persoas de hai máis de 100 anos ás que a fotografía non inmortalizou, non salvou do esquecemento

6x9 foi realizada con 75 fotografías compradas por Pagán nun mercado de Helsinki. Persoas de hai máis de 100 anos ás que a fotografía non inmortalizou, non salvou do esquecemento, pois convertéronse en figuras anónimas nuns retratos nos que o único nome que figura é o do estudio fotográfico. “Finlandia foi colonia sueca. O finés era a lingua das clases baixas, coma o galego. Para min, esta película tamén ten un significado político. Non sabemos se as persoas retratadas eran fineses que contrataron estudios de fotografía suecos ou suecos que foron por Finlandia…”, indicou. 6x9 é o tamaño de cada fotografía, que permanece na pantalla durante 7 segundos e medio. O filme ten dúas versións, unha coas fotos filmadas coa cámara, “con certo desenfoque pero con moita vida” e outra cos perfís máis definidos e “menos vida”. 

Colaxe e significado político

Area Erina realiza tamén un traballo de colaxe a partir de materiais de arquivo nos seus filmes Miña nai, The Fashion Religion e You killed our future. E, coma Pagán, propón unha lectura política do seu tratamento das imaxes

Area Erina realiza tamén un traballo de colaxe a partir de materiais de arquivo nos seus filmes Miña nai, The Fashion Religion e You killed our future. E, coma Pagán, propón unha lectura política do seu tratamento das imaxes. Miña nai é un traballo feito para o proxecto Cintaadhesiva de Silvia Penas e Jesús AndrésTejada. “Elas, nómades dese anaco de Historia que as oculta, a vida débelles…”, di Silvia Penas, da que só se escoita a voz recitando mentres se pode ver unha montaxe de imaxes superpostas de vídeo doméstico da familia de Antonio Durán Morris ou de filmes de Tarkovski. E todo remite á infancia, á familia ou ao papel da muller nun pasado que semella presente. 

The Fashion Religion parte do mundo da moda -imaxes de desfiles e de filmes de distintas épocas, dos anos 20 aos 70 ou máis alá- para cuestionar “a creación de patróns sociais inventados que destrúen a natureza humana”, segundo a súa autora. En You Killed our Future, a directora propón tamén “unha crítica do ser humano como verdugo e vítima de si mesmo” a través da presentación de distintas situacións en que a “forza colectiva” pode ser destrutiva ou construtiva: do black friday á fileira do paro, unha masa de xente celebrando algo, persoas migrantes -probablemente refuxiadas- camiñando, Rajoy saltando ou unha reunión do G-20, ou un home romanés que salta no Parlamento para protestar por unha medida gobernamental que prexudicaba ao seu fillo discapacitado. 

Un ton máis íntimo adopta o traballo de Aldara Pagán, que ela mesma define como autobiográfico. En Alí sentíame eterna unha muller núa dialoga que a natureza que a acolle

Un ton máis íntimo adopta o traballo de Aldara Pagán, que ela mesma define como autobiográfico. En Alí sentíame eterna unha muller núa dialoga que a natureza que a acolle. A cámara rexistra, máis que o seu movemento, a súa quietude, xunto con detalles do seu corpo, levando estes anacos de realidade, como fan Canoura ou Alberte Pagán, cara a abstracción. Aldara Pagán viña de facer O que precede a caída é branco, vídeo do libro homónimo da poeta Oriana Méndez. Fixérao segundo a estrutura de traballo aprendida na Universidade. Mais, desta volta, precisaba explorar con liberdade, nun proceso de traballo semellante ao descrito por Canoura. “Filmar en pelotas no monte, ao lado dos cabalos. Iso fixen”, sinala. As imaxes exploran a textura do corpo nun xeito de autorrepresentación. 

Marcas son, tamén, as pegadas que as experiencias vitais deixan na pel. Aldara Pagán usou, aquí, o celuloide para compoñer unha peza en tres partes, cada unha delas coa súa propia voz lendo un poema escrito por ela mesma na súa adolescencia. O primeiro, a angustia. O segundo, o caos e quizais o desamor. A terceira, o rexurdir. En tres partes divídese tamén Reliefs, de Tono Mejuto, un retrato da cidade de Toronto realizado desde tres perspectivas: o cumio dos edificios, a rúa -as tendas, a veciñanza…- e o metro. O autor traballou, neste peza, con dúas cámaras Bolex, con película de 16 mm. Mejuto presentou tamén no (S8) a súa película Unidade Veciñal, que puidera verse tamén no Play-Doc. 

Cinema vertical

As xemelgas Lara e Noa Castro repiten este ano no (S8), onde presentaran Pezas imposibles, estudio de corpos mergullados na auga no que o que se podía ver era o que acontecía dentro da mesma. O que normalmente só é visible como reflexo. Nesta ocasión, estas dúas creadoras presentaron O ollo cobizoso e A vella e o deserto. A primeira fora realizada, coma Pezas imposibles, no Chanfaina Lab. E, coma A vella e o deserto, é totalmente vertical. En O ollo cobizoso, a cámara capta o movemento de animais e persoas no que parece un día calquera en San Sadurniño. Darío García, poeta de San Sadurniño, chama pola beleza para esquecer a opresión do día a día. E escóitase o tráfico dunha estrada onde só debería escoitarse o silencio ou as conversas humanas. 

Lara a Noa Castro, que identifican o seu traballo coa video-arte e din tomar como referencia o surrealismo, explicaron no programa en liña do (S8) que buscan “o marabilloso” que se atopa agochado no día a día

Lara a Noa Castro, que identifican o seu traballo coa video-arte e din tomar como referencia o surrealismo, explicaron no programa en liña do (S8) que buscan “o marabilloso” que se atopa agochado no día a día. A escolla do formato vertical relaciónase coa cultura visual dunha xeración que aprendeu a mirar co teléfono móbil. “Aprendemos a compoñer neste formato”, que permite “focalizar a mirada doutro xeito”, subliñan. O ollo cobizoso foi unha aprendizaxe, un exercicio de mirar e escoitar para despois compoñer. 

O resultado desta aprendizaxe pode verse na suxestiva beleza de A vella e o deserto que, partindo do filme Sempre Xonxa, realiza un retrato dunha muller que é, en realidade, a avoa das directoras. Os seus personaxes son familiares e amigos, en guións non pechados que procuran un fío asociativo máis ca narrativo -e aí amósase unha confluencia, tamén, con Canoura-. Xonxa sería a personificación da muller rural. Mais a avoa de Lara e Noa, coma moitas outras mulleres galegas, non era unha labrega que vivise nun verxel de campos verdes, senón unha ama de casa que “só vía o deserto”, segundo explican. No filme, a avoa barre, ou case peitea, un deserto de area. E sucédense imaxes que suxiren o traballo, a soidade… O tratamento da luz e a composición son especialmente importantes, conseguíndose un resultado por veces pictórico.