Cando, a finais dos anos 80, Xabier Díaz (A Coruña, 1969) comezou a percorrer as aldeas galegas recollendo melodías e cantos populares, era un “urbanita” que pensaba que "o mundo estaba vertebrado polos Dire Straits e tres garitos de copas" da súa cidade. E decatouse de que a dez quilómetros do seu instituto de Monelos había “un mundo agochado”. Este pandeireteiro vén, máis de 30 anos despois, de publicar o seu terceiro disco coas Adufeiras de Salitre, As catedrais silenciadas, e reflexiona sobre o abandono das aldeas e a perda de patrimonio material e inmaterial galego. 

Cales son esas catedrais que lle dan título ao disco e quen ou que as silencia?

O de metafórico que hai implícito no título refírese a un exceso de atención ás pedras dalgunha catedral, en contraposición co silencio que viven outras moitas. Hai unha cantidade de patrimonio material espallado por todo o noso país absolutamente abandonado, esmorecendo, nunha situación de conservación moi preocupante... pero tamén é o idioma, que é unha catedral que está esmorecendo e que se está perdendo pouco a pouco. Tamén é a cultura propia. As aldeas son catedrais silenciadas... 

O título do disco é unha metáfora que se refire ao patrimonio material e inmaterial que está "abandonado" e "esmorecendo"

Quen as silenciou? Moitas das decisións que fan que se poña o foco de atención na recuperación dun elemento ou dos elementos que sexan, chámalle Camiño de Santiago, catedral ou o que sexa, e o abandono de outros moitos espallados polo país e esmorecendo. Esas son decisións políticas. Vivimos nun país vertebrado polo Eixo Atlántico, que vai desde Ferrol ata Vigo, e todo o que hai ao leste parece que non existe. Poderíamos perfectamente debuxar ese eixo, unha liña, e dicir que ese é o mapa do 90 por cento do noso país, porque é o que merece atención, o que recibe investimentos en infraestruturas, no que vive a maior parte da poboación. 

En cambio, todo o que hai ao leste é un silencio clamoroso, desatendido, mal vertebrado, despoboado e caendo pouco a pouco. Esa realidade débese, desde o meu punto de vista, ás decisións tomadas durante 30 anos polos políticos e pola sociedade que sustentou a eses políticos, así que eu tamén creo que todos, dalgunha maneira, somos responsables desa situación.

Ti dedicácheste a recoller pezas tradicionais de música e de folclore, cres que se están perdendo?

"Estanse perdendo moitas cousas relacionadas co noso día a día, coa nosa maneira de relacionarnos coa terra, coa gastronomía, entre nós"

Si. Iso é algo moi vinculado coa miña actividade, pero os urbanitas somos moi dados a esquecer outras moitas cousas, porque acabamos pensando que todo o que se está perdendo son elementos atávicos, relacionados con esa cousa ancestral, coma se foran cousas non relacionadas co noso día a día. E si se están perdendo moitas cousas relacionadas co noso día a día, coa nosa maneira de relacionarnos coa terra, coa gastronomía, coa nosa maneira de relacionarnos entre nós. Hai moitísimas cousas que están desaparecendo debido a ese cambio de modelo de, por unha parte, reparto poboacional e, por outra, de tipo de relación. 

Habería moitos máis exemplos que os estritamente musicais. Os que atinxen á actividade que eu fago sufriron unha desaparición tremendamente acelerada. Eu empecei a facer as primeiras gravacións de campo a finais dos anos 80 e comprobei como estes 30 ou 40 últimos anos foron xa dunha aceleración brutal, debida ao envellecemento da poboación e á desaparición da aldea.

Foron as mulleres as que conservaron máis as cancións populares?

Si, a oralidade comprendida como tal, o corpus do cancioneiro popular galego, nun 90 por cento, foi gardado na memoria das mulleres, sen ningún tipo de dúbida. Eu comprobeino en primeira persoa, pero outros compiladores viviron a mesma circunstancia. Nas líricas están implícitos moitos dos nosos xeitos de vivir, dos nosos xeitos de facer. Grazas a moita desa información implícita no cancioneiro temos unha visión socio-histórica do que era o noso país hai anos. 

"O corpus do cancioneiro galego, nun 90 por cento, foi gardado na memoria das mulleres. Eu comprobeino en primeira persoa"

Tes algunha explicación para este papel das mulleres?

Non teño unha explicación certa, non o sei, pero é obvio que eran as que cantaban, eran quizais as que vivían máis momentos nos que socializaban dunha maneira máis intensa e que lles permitían poñer en común esas cancións. A min gustaríame pensar poeticamente que se debe tamén a unha xenerosidade da que carecemos os homes. 

Como xorde a idea do disco?

Este é o terceiro disco que facemos xuntos coas Adufeiras de Salitre. Pouco a pouco fomos quitando aquelas pedras preciosas que a min me parecía que podían alimentar os nosos discos, que podían dar percepcións heteroxéneas e, ao mesmo tempo, unha visión tamén xeral do que é a nosa música popular. Sempre fun atendendo a iso. Nun primeiro momento, eu collía esas melodías que recollía e facía covers, que seguramente ao principio eran moi parecidos á versión orixinal. Pouco a pouco fun empregando eses materiais primixenios que gravei nos anos oitenta para inspirarme e darlles unha volta e reconstruír esas músicas para unha clave máis contemporánea. Co paso do tempo, son máis intervencionista. 

O álbum pretende dar unha visión "heteroxénea" pero, ao mesmo tempo, "xeral" da música popular galega

Gústame porque tamén teño a sensación de que me meto nesa transición histórica, que formo parte desa cadea. Son un máis que aporto a miña visión exactamente igual que fixeron as señoras no seu momento. Creo que a música popular que se constrúa neste país dentro de 20 anos vaise ver influída pola nosa maneira de facela agora. 

Unha das cancións, Illas de sal, nace dunha gravación de Alan Lomax. Como chegaches a ela? (Lomax foi un etnomusicólogo estadounidense que, a principios dos anos 50, recolleu milleiros de pezas populares en España, algunhas delas en Galicia. Os seus traballos inspiraron a Miles Davis e Gil Evans no álbum Sketches of Spain)

Cheguei por Alan Lomax. Eu fun un compilador afeccionado, son un folclorista. O meu non foi un traballo científico. Na miña persoa os traballos de campo provocaron un impacto tremendo porque eu era un urbanita que, de repente, empeza a descubrir que a dez quilómetros da cidade na que eu vivía había un mundo que nos era alleo aos que estabamos no instituto de Monelos, na cidade da Coruña. Nós pensabamos que o mundo estaba vertebrado por Dire Straits e tres garitos de copas da Coruña e pouco máis. E deime de conta de que alí, ao pé da miña cidade -e, despois, co paso do tempo fun consciente de que iso era unha realidade practicamente uniforme no país- había un mundo agochado. 

"Deime de conta de que alí, ao pé da miña cidade, había un mundo agochado"

No proceso de facer as miñas gravacións e recollidas fun lendo e interesándome polos pioneiros. Alan Lomax foi un americano que veu a Galicia no ano 52. Fíxose un álbum e está recollida esta xota de Corcubión. El gravou en Corcubión a tres señoras que creo que non eran exactamente de Corcubión, senón de Xaviña. Sempre me gustou esa xota e o que fixen foi o que dicía antes: engadinlle unha parte cantada que non existía, modifiquei o texto.

A historia (de Lomax) é moi bonita. El aterrara en Mallorca, mandáronlle unha parella da Garda Civil que ía vixiando a 500 metros que ía facer...Tivo que ser unha epopea. É unha historia case cinematográfica. 

Hai no disco unha soa letra que fala con raiba. Hai menos folclore con ese enfoque?

"As señoras o mesmo se mofaban do crego que do patrón. Facían coplas alusivas nas que quitaban fóra toda esa carraxe que tiñan gardada" 

Haino. Esa é outra das cancións que gardaron as señoras na memoria. As señoras o mesmo se mofaban do crego, que normalmente tiña unha querida e moitos fillos descoñecidos pero coñecidos ao mesmo tempo, que se mofaban do patrón para o que traballaban. Cando facían reunións, mofábanse deles e facían coplas alusivas, nas que quitaban fóra toda esa carraxe que tiñan gardada, moitas das veces por como as trataban.

Hai unha parte do cancioneiro con esa temática un pouco violenta verbalmente. A min gústame moito e ás Adufeiras gustoulles moitísimo. Calquera que tivera talento cunha caneta hoxe en día tamén podería escribir sobre a situación das mulleres con respecto ao seu papel na sociedade e poderíanse facer moitas coplas satíricas. Iso non cambiou, desgraciadamente. 

Que tipo de público é o que ten agora mesmo a música popular galega?

Hai moita xente nova. Noso país igual hai 40.000 ou 50.000 mozos que tocan a pandeireta. En calquera país europeo cóntaslle isto a un amante do folclore e cre que lle estás contando unha mentira. Tamén atopo xente maior nos concertos que me di "sempre quixen tocar a pandeireta, sempre me gustou bailar, e foi cando me xubilei que collín aquela afección”. E, polo medio, unha cantidade de perfís absolutamente heteroxéneos. 

"Non sei por que os medios e os festivais só concentran a súa atención nesa música para un público de entre 22 e 45 anos. O resto parece que non existe"

Eu estou moi feliz con iso. Non sei por que os medios e os festivais só concentran a súa atención nesa música destinada a un público de entre 22 e 45 anos. O resto parece que non existe, que a xente que ten 65 anos ou 75 anos non ten necesidade de acceder e de consumir música, e que a de cinco a doce anos só pode escoitar música para nenos, e é mentira. A min reconfórtame moito pensar que a música que estamos facendo é tremendamente interxeracional e non está pensada só para un público. 

O que si que podo dicir é que O Son do Camiño exclúe eses perfís. Os que teñen menos de 15 anos e os que teñen máis de 60 parece que non se pensa neles. A maior parte dos festivais que se fan no país son un bo exemplo: exclúen moitos perfís de público, dende o meu punto de vista.

Eu coñecín a un músico irlandés ao que eu admiro e que estivo tocando aquí que se chama Glen Hansard. Tocaba no Pazo da Cultura de Pontevedra e fun alí e, no medio do seu concerto, deume cinco minutos para tocar un par de temas. Púxenme a tocar a pandeireta e tiven unha sensación de ser o galego máis rockeiro. E a xente púxose como tola, creo que por ese sentido de reafirmación do que somos. 

"Eu reto a que, no medio de artistas internacionais ou estatais, nos den unha pílula coas nosas ferramentas. Se iso pasase en Galicia, o público estouparía"

Eu reto a que, no medio de artistas internacionais ou estatais, nos den unha pílula coas nosas ferramentas. Se iso pasase en Galicia, o público estouparía, por unha cuestión de reafirmación, de prestixiar no medio desa escena internacional e excelente, o que é a nosa propia música. Eu asumiría o reto sen ningún tipo de medo. Os que teñen que dar o paso son, por unha parte, os programadores dos festivais, por outra parte, a sociedade e, por outra parte, a clase política.

Pódese vivir da música tradicional en Galicia?

Eu sempre fago aí unha pequena diferenciación entre a miña situación persoal e a do colectivo. Eu mentiría se dixera que eu non podo vivir, porque si podo vivir e a miña situación é estable, ata certo punto, pero son consciente de que a situación do colectivo non é boa. En parte, pódese vincular co anterior: unha sociedade, unha clase política, uns programadores de festivais que non acreditan no que nós temos aquí están imposibilitando dalgunha maneira que o noso gremio progrese.

Eu por que estou razoablemente ben? Porque se o programador non me programa, salto esa valla e convértome en programador e empresario e vendo os meus propios tíckets. Estou facendo iso porque non me queda máis remedio. Ao final non nos quedou outra opción que ser intrépidos. Creo que é moi importante nun país no que non está normalizada de todo esta profesión.