Unha reivindicación das músicas do noroeste peninsular, que permanecen un pouco "orfas" de marca, de cara a fóra, ante a presión dos estereotipos sobre a música española. Así presenta Xabier Díaz Noró, o segundo traballo que comparte coas Adufeiras de Salitre. O nome, tan estraño, non é unha casualidade. Un neoloxismo que remite ao norte, e que foxe dos tópicos, coma o contido do disco. Porque, di Xabier en poucas palabras, os músicos "tradis" xa non son tan "conservacionistas", non se guían tanto pola "tiranía de facer o que hai que facer".
Mais iso non é novidade. A cuestión é que non é só cousa de creación estética, de liberdade para transformar, para reinterpretar as melodías tradicionais. Senón tamén de conciencia. De sentido da responsabilidade social. Por iso Xabier Díaz di estar "a tope", por exemplo, coas mulleres que están a reivindicar a superación dos resquicios machistas do folclore. Por iso explica que se arrepinte de ter cantando certas pezas por machistas. E polo mesmo reclama para a música "tradi" unha consideración de tan "moderna" como a indie ou outras tendencias actuais. Falamos con el.
Que é Noró?
Desta volta busquei unha palabra que puidese funcionar coma un neoloxismo. Tamén para fuxir do tópico, dos títulos máis manidos. Noró quere dicir noroeste, norte, e remite ás músicas do noroeste peninsular. Este disco reivindica as músicas do noroeste, a súa riqueza a variedade, que tantas veces queda ensombrecida polos estereotipos sobre a música española: flamenco e faralaes...
“É como se no norte fósemos un pouco apátridas en termos de neón, de marca”
É algo que notas moito cando estás fóra. Enseguida sae o “Ah, Spain”, e o tópico é ese. É como se no norte fósemos un pouco apátridas en termos de neón, de marca. No sur teñen o flamenco. Os portugueses teñen o fado... E eu mesmo penso que o que fago é máis “músicas do mundo” que folk ou música celta...
Dicías noutra entrevista -en El Progreso- que había algo do noroeste non só peninsular. De Irlanda, por exemplo.
En realidade, o pouso irlandés está só na cabuxa da capa do disco. É unha foto de Xoán Piñón que me gustaba moito porque me levaba, de xeito implícito e explícito, a ideas que son importantes neste disco, coma o norte. A propia cabuxa tamén é a que nos dá o pelexo co que facemos parte dos instrumentos...
“O disco é unha reivindicación das músicas do noroeste peninsular. Non só da galega”
Mais o disco é, como dicía, unha reivindicación das músicas do noroeste peninsular. Non só da galega. Eu teño unha pegada forte de música de Zamora, León, Sanabria… Son músicas que sinto moi próximas, que teñen que ver con nós, e que vexo orfas en termos de representatividade. Teño unha querenza por elas e ademais penso que é un xeito de ampliar fronteiras, que non deben existir na música.
Supoño que ao ser comunidades sen un espazo de difusión e distribución propio, independente dos circuítos hexemónicos no Estado, terano especialmente difícil, no relativo á visibilidade.
Non sabes en que medida. Nós, con todas as nosas dificultades, somos un exército musical. A nosa potencia en calidade e cantidade de bandas non ten parangón no resto do Estado. Aínda que o flamenco sexa, como comentabamos antes, a marca que se exporta, nós conformamos unha república musical marabillosa que está a facer moitas cousas polo mundo. Pero as comunidades veciñas nin teñen esa presenza fóra, nin un tecido organizativo no que apoiarse… Iso quería dicir ao afirmar que están orfas. Nós queixámonos e temos motivos para facelo, pero temos moito feito: a atención do público…
“Nós, con todas as nosas dificultades, somos un exército musical”
O que pasa é que despois non hai correlación entre esa realidade e a actitude do resto dos axentes: a Consellería de Industria, os empresarios… Nós facemos de embaixadores do país: dos nosos viños, das nosas praias… e facémolo de balde. Iso tamén é unha maneira de facer país -que aquí parece que só se fai cando se vai a FITUR-. Cando estamos fóra falámoslle do país á xente, e iso fai que despois veña por exemplo unha familia de alemáns pasar aquí as vacacións. Que non queiran ver iso é ter unha canle desaproveitada.
“Nós facemos de embaixadores do país: dos nosos viños, das nosas praias… e facémolo de balde”
No disco hai músicas do teu arquivo e do cancioneiro de Dorothé Schubarth e Antón Santamarina. Como fixestes as escollas?
Despois de pasar por moitos proxectos: de Rumbadeira a Berrogüetto, ou de traballos coma o disco ‘Coplas para Icía’, nos que recollía achegas do meu arquivo, teño a sensación de que pasei pola cribo unha capa de 20 ou 30 anos de terra. Quero dicir, que durante moito tempo traballei co que lembraba mellor, co que tiña máis presente ou accesible de modo máis inmediato.
“Teño a sensación de que pasei pola cribo unha capa de 20 ou 30 anos de terra do meu arquivo”
Mais desta volta a miña sensación, como dicía, é que afondei máis, que fun a substratos máis fondos do meu propio arquivo. E iso estivo moi ben, porque me permitiu facer descubertas, ir a capas que tiña máis despistadas. Despois, no cancioneiro de Antón e Dorothé hai auténticas marabillas que me apetecía revisitar. Son, ademais, recollas feitas nos 70 e 80, cando os demais case aínda non empezaramos a facer compilacións. A maior parte do que estamos revisitando agora, no século XXI, foi recollido no último cuarto do século XX, e iso na historia da música é antonte.
Falando tamén de sensacións… Podería dicirse que o disco fala de amor e de liberdade.
Pode entenderse así, si. Non porque sexa explícito, de modo textual, pero si hai algo diso, e ten que ver seguramente coas escollas feitas. Si hai algunha metáfora que fala de liberdade. ‘Voa o aire’, por exemplo, fala de alguén que está ben e se sente afortunado sen ter case nada. Fala dun tema que tamén acompaña as miñas escollas vitais, que é a necesidade de prescindir das cousas superfluas. Que haxa nas rúas tantas furgonetas e Amazon significa algo. Perdemos moitas cousas porque o sistema dinos que necesitamos outras que son, en realidade, superfluas. Cando o realmente importante son as cousas pequenas: unha paseada, unha conversa…
“Perdemos moitas cousas porque o sistema dinos que necesitamos outras que son, en realidade, superfluas”
Algo que salientas nas entrevistas é que tratas de levar a música de base tradicional á excelencia…
Si, e dígoo con humildade, sen caer na pedantería de afirmar que eu levo a música popular á excelencia. O que quero dicir é que tento poñerme nese camiño. Non é que eu vaia sublimar a música… Pero si que hai, niso, unha mensaxe de procurar a dignificación do que facemos, de quitarlle a estigma de ser músicas pobres que serven de acompañamento ao evento gastronómico de turno. Para que sintamos fachenda polo propio, para que non identifiquemos as nosas músicas cun reduto de inferior categoría.
“Si hai unha mensaxe de procurar a dignificación do que facemos, de quitarlle a estigma de ser músicas pobres que serven de acompañamento ao evento gastronómico de turno”
Porque son tan dignas e importantes coma as outras, e por iso están nos mellores teatros e cos mellores públicos do mundo. Nós tamén temos un público que vén vernos e que paga unha entrada. Nós o que facemos é un traballo de revisión e de interpretación, unha versión contemporánea dunha tradición musical. E nese proceso, e isto pásame cada vez máis, eu non me sinto obrigado polas métricas ou polos ritmos herdados. Quero dicir que non teño problema, por exemplo, por levar a outro compás unha melodía que atopei. Síntome libre para transformar, sempre desde o respecto, esa tradición. ‘Voa o aire’, por exemplo, era unha rumba que eu transformei noutra cousa. Ademais, moitas das partes das cancións do disco son creadas por nós, non son tradicionais. As melodías orixinais son os ingredientes que mesturamos para facer algo noso, un universo propio.
“Nós o que facemos é un traballo de revisión e de interpretación, unha versión contemporánea dunha tradición musical”
Hai dúas pezas, de feito, Flor de Maio e Flor de Abril, que parecen unha continuidade da outra. E noutras hai, si, como unha mestura de cancións distintas…
É o que explicaba antes: un enfoque de interrelacionar cousas. Se sinto necesidade de coller unha melodía, aí vai, pero podo transformala. É como se transitas por un camiño que ten que ver coa experimentación.
Que vos achegades mutuamente ti e as Adufeiras de Salitre? É o voso segundo disco xuntos.
Elas achegáronme moitísima enerxía. Foi como darlle ao botón de restart, como se a vida me dese unha segunda oportunidade na música. Eu viña de moitos proxectos: de Berrogüetto, de Nova Galega de Danza… pechara moitos ciclos, e elas axudáronme a reinicializar, a volver facer música coa mesma ilusión e a mesma intensidade que cando comezaba. Aprendín moito, ademais, da solidariedade entre elas, de como se relacionan.
“O encontro coas Adufeiras de salitre foi como darlle ao botón de restart, como se a vida me dese unha segunda oportunidade na música “
Viñan cada unha dunha póla diferente, cada unha coa súa personalidade, e souberon respectarse e chegar a acordos, ata para a forma de vestirse. Aprendín moito con elas, e ademais teñen unha tímbrica que me achegou moito, e que sempre me gustou. Ademais, están un pouco fóra do que son os estándares das pandeireteiras. Cantan nun rexistro eu creo que máis baixo. Tamén Javier e Gutier achegaron moito...
Falabas na entrevista con Marta Veiga que Gutier Álvarez coñecía ben o traballo de Florencio, o cego dos Vilares…
Gutier é un músico excepcional, con grande curiosidade pola música máis modal, arcaica... O seu instrumento, a zanfona, está relacionado co medievo, claro. E é quen de converter algo arcaico nun instrumento contemporáneo. Gutier achegou moito para traballar con músicas máis modais coma a de Florencio, ou as de Sanabria, León, Zamora… das que falabamos ao principio.
O seu irmán, Javier, que é pianista e acordeonista, ten unha querenza polas paisaxes e a sonoridade máis jazzísticas e polas harmonías modernas. Esta sorte de alquimia que crean entre os dous, esa querenza polo arcaico e modal por un lado e polas harmonías modernas polo outro, é un moi bo caldo para facer música. E os dous foron moi xenerosos, ademais.
Mencionabas antes a solidariedade das Adufeiras de Salitre. No disco tamén pode haber -a través dalgunhas letras- algo de reivindicación, ou de presenza, de mulleres fortes, firmes, que non están dispostas a calar nin a quedar en segundo plano.
Non sei se está explicitado pero, si, pode haber tamén algo diso. Ademais, teño que dicir que, nese aspecto, igual que son neofalante e tomei a decisión de mudar de idioma, tamén chegou un momento no que fun consciente de que me estivera equivocando no meu traballo anterior. Quero dicir que cantei cousas que hoxe non cantaría, e arrepíntome. Hai textos que cantabamos coa xustificación de que eran tradicionais, pero que hoxe non cantaría. Coplas que hoxe non cantaría, por machistas e por outras razóns.
“Cantei cousas que hoxe non cantaría, e arrepíntome”
E penso que non se trata só de escoller textos que sexan respectuosos coas mulleres. É que este disco non é un proxecto “capitaneado”. Sen elas, estaría totalmente desvirtuado. De feito, a xente que chama agora á nosa oficina para contratarnos, non quere a Xabier Díaz, quere a Xabier Díaz e as Adufeiras de Salitre. Para min, ademais, todo isto é un proceso consciente. Hai moita xente que está a pedir a berros, no folclore, que se avance niso, que se deixen atrás todos eses resquicios machistas na música e no baile. E eu estou totalmente coas mulleres que reivindican iso e cos homes que as apoian. Eu estou a favor de que a tradición se actualice, se reinterprete con liberdade: mulleres con mulleres, homes con homes… Por que non? Ademais, penso que os que estamos niso temos unha responsabilidade nese aspecto, e temos que ser honestos e valentes para cambiar o que sexa necesario cambiar.
A que te refires co de que piden un cambio a berros? Podes explicalo? É por exemplo ese debate sobre se as mulleres podían saír bailar antes ou non?
Explico, si. O folclore ten unha serie de, podemos dicir, principios, que se volveron case dogmas, relacionados co patriarcado, que impedían que as mulleres participasen en condicións de igualdade. Esta é unha cuestión polémica, é verdade. En moitas agrupacións folclóricas, ademais, mantense este modelo. Por exemplo é o que comentas: no baile, o costume é que alguén comece, que faga un punto que os demais reproducen. Iso é sacar o punto.
“O folclore ten unha serie dogmas, relacionados co patriarcado, que impedían que as mulleres participasen en condicións de igualdade”
E, sobre iso, hai unha foto fixa de que o facían os homes -que non tiña por que ser así, ademais-. Pero é que ademais o que se fixo nos últimos trinta anos foi reproducir iso. A cuestión é que reproducir ese tipo de cousas no mundo actual non ten sentido. Eu non vou defender iso co argumento de que hai que facer unha representación “fiel” do pasado, igual que non vou cantar letras que falan de “puta tú, puta tu madre”. Eu vivín esa realidade folclórica nos anos 80 e 90, e penso que o que facemos agora, ao cambiar iso, é dar pasos adiante e non destruír nada. Ao contrario. O que facemos é construír algo máis igualitario e mellor.
“Reproducir ese tipo de cousas no mundo actual non ten sentido”
E non me importa que me caian paus por dicir isto. Penso que maior parte do folclore quéreme ben. Saben que o que sempre procurei é subir chanzos para que sexa máis recoñecido. Se houbo deturpacións, non é tarde para corrixilas. A min gústame moito a parte do cancioneiro que reflicte a sociedade de finais do XIX. Ese mesmo cancioneiro que apaixonou a Rosalía. E se persoas da talla de Rosalía, ou Lorca, se interesaron tanto pola lírica popular, é de mediocres desprezala. Pero o cancioneiro é moi amplo.
“Penso que maior parte do folclore quéreme ben. Saben que o que sempre procurei é subir chanzos para que sexa máis recoñecido”
E se nos empeñamos en facer e manter fotos deturpadas, se incidimos na parte fea, cocha… non vamos a ningún lado. Temos que pensar no futuro, que non será cantar coplas machistas. E unha vez que superemos iso, haberá que avanzar noutras cousas como introducir tamén modificacións para poder falar das cousas que pasan agora. O compromiso co tempo que nos tocou vivir tamén representa un paso adiante… E non son eu un tipo belixerante ao que lle guste crear polémica nas entrevistas, nin me gusta ser demasiado rotundo. Pero penso que temos unha responsabilidade.
En relación con iso, dixeches na entrevista no programa Zig Zag da TVG que “é o noso rock and roll”. Por que?
Porque, e isto tamén é unha sensación, paréceme que a nosa tribo, a dos “tradis”, está a acceder a espazos máis “cool”, máis modernos, que antes nos estaban vedados. Agora vamos aos teatros, ás salas de rock e indie, que agora son salas de indies, de rockeiros e de “tradis”. Porque isto tamén é unha cultura, rodeada de moitas cousas: moitísima xente que vai a aulas de música e baile, a cursos, miles de tocadores e tocadoras…
“Fomos desprestixiados, pero aquí estamos, e somos unha tribo forte que fai unha música valiosísima que temos que reivindicar”
Somos unha das tribos máis grandes, que estivo desprestixiada. Hai algúns músicos que nos din, pero fuches tocar á Capitol? Parece que non poden crelo, porque antes seguramente non pasaría. Pero agora si, e ademais temos un público moi interxeracional: nenos e nenas, xente nova, señoras maiores que seguro que sería a primeira vez que ían á Capitol… Gústame ver iso nos concertos. Non hai por que asociar a nosa música ao alcohol, a nocturnidade… De feito, estamos facendo algunhas presentacións ás sete e media da tarde para que poidan vir vernos familias… Fomos desprestixiados, pero aquí estamos, e somos unha tribo forte que fai unha música valiosísima que temos que reivindicar.
Comentabas antes o dos miles de tocadores e tocadoras. Pasa tamén porque é unha tradición musical que sempre permaneceu, aínda que estivese desprestixiada. E que se mantivese así non pasou en todas partes. Digo porque ás veces fálase de “recuperar” algo que, se cadra, nunca se perdeu.
Compañeiros de profesión coma Kepa Junquera ou Eliseo Parra dinnos que o que pasa aquí lles parece abraiante. Por cantidade e por calidade. Hai moitísima xente implicada neste lío. E é verdade que o folclore foi o elemento que serviu para manter o facho aceso. Todo o movemento de agrupacións folclóricas mantivo o facho aceso. A diferenza é que agora, ademais de toda a xente que vai a aulas de música, que baila nunha agrupación tradicional e que ademais vai de vez en cando a unha foliada ou un serán, ademais tamén hai un público que é consumidor de libros e disco da materia, que vai a concertos en teatros ou salas e que ten as súas iconas “tradis”, igual que teñen os indies ou os rockers.
“Compañeiros de profesión coma Kepa Junquera ou Eliseo Parra dinnos que o que pasa aquí lles parece abraiante”
Nese sentido, houbo e hai figuras esenciais, coma Leilía, Mercedes Peón… E dígoo porque ás veces afírmase que os gaiteiros foron sempre a figura icónica. E eu, penso, claro, que a gaita é un instrumento esencial, pero non é o máis relevante nin por importancia histórica nin por número de tocadores. Historicamente a pandeireta e o pandeiro foron máis importantes. A pandeireta tocábaa todo o mundo. Podías atopala no último recuncho da aldea máis pequena. Era un instrumento moito máis masivo.
“A gaita é un instrumento esencial, pero non é o máis relevante nin por importancia histórica nin por número de tocadores. Historicamente a pandeireta e o pandeiro foron máis importantes”
E a música vocal ten tamén unha importancia brutal: pensa en Treixadura, Leilía, Davide Salvado, agora xente coma as Tanxugueiras… Hai un rexurdimento da música tradicional cantada, desde unha perspectiva moi pop: a xente vén aos concertos e canta… Mais si, o que pasa aquí con este tipo de músicas e co folclore non ten parangón en ningún lado do Estado. O que pasa é que durante moito tempo viviu certo desprestixio, e aínda hai certas elites ás que lles custa. E tampouco hai que negar que houbo organizacións perniciosas…
Nos 80 aínda quedaban algunhas pegadas da Sección Feminina nalgunhas aulas de música e baile… Folclore si, pero falar galego non, por exemplo. E cousas moito peores.
Si, houbo cousas que pasaron no fraguismo que fixeron que houbese xente que collese distancia… Unha “folclorización” excesiva, que converteu agrupacións folclóricas en acompañamento de inauguracións, eventos gastronómicos… de xeito que esta música acabou actuando de floreiro, coma unha especie de adorno galaico. E nós facemos música galega, por suposto, pero non nese sentido. De aí viñeron malas connotacións.
“Esta música acabou actuando de floreiro, coma unha especie de adorno galaico. E nós facemos música galega, por suposto, pero non nese sentido”
Eu referíame ao franquismo. Á folclorización no mal sentido que vén de aí. A postal “gallega”: la galleguiña con el traje, el hórreo, la ría, la gaita…
Si, claro, todo iso pasou. Pero penso que hoxe está cada vez máis claro que somos unha tribo de xente igual de moderna que os demais. Por ese tema que dis, dos tópicos, eu non lle chamei “brétema” nin nada así ao meu primeiro disco. O que pasa é que actuar con coherencia, nisto, tampouco é sempre fácil. E eu procuro respectar a todo o mundo. Mais o que me gustaría é que a sociedade en xeral, e os políticos en particular, entendesen o valor que xenera esta música.
“Penso que hoxe está cada vez máis claro que somos unha tribo de xente igual de moderna que os demais”
Unha música que nos fai diferentes no mundo. Os músicos facemos xiras por todo o mundo, polo que levamos a nosa música, a nosa lingua, a nosa gastronomía… todo o que nos fai diferentes. Somos unha especie de indies, no sentido de músicos independentes, pero da tribo “tradi”. Pero non queremos ser floreiros nin converternos en estampas “galleguizadoras”. E que sexamos unha tribo grande e forte tamén axuda, penso eu, a que as persoas que tocan e bailan teñan máis autoestima, e que aos que facemos isto nos tomen cada vez máis en serio.
“Os músicos facemos xiras por todo o mundo, polo que levamos a nosa música, a nosa lingua, a nosa gastronomía… todo o que nos fai diferentes”
Falamos xa moito nesta entrevista de desprestixio, de necesidade de potenciar a autoestima, de tópicos sobre a folclorización… Mais se cadra, como dis ti mesmo, todo iso está xa bastante superado e xa non é tan necesario incidir nese discurso…
Niso non estou de acordo. Moitas veces as cousas non somo como pensamos. Pensa por exemplo neses típicos cuestionarios de preguntas tipo que lles pasan aos políticos: onde pasas as vacacións, que viños che gustan… Pois cando chega a pregunta do cantante preferido, saen nomes coma Bruce Springsteen e Serrat. Non falla.
“Os políticos non pensan na música como parte da industria do país. E non o fan por mal. Simplemente, non teñen iso na cabeza”
A cuestión é que a ningún se lle ocorre, e moito menos se é perto da campaña electoral, dicir que os viños que lles gustan son os Riojas -aínda que lles amole-. Falan do bos que son os viños galegos. Non pensan na música como parte da industria do país. E non o fan por mal. Simplemente, non teñen iso na cabeza. Dinche o viño galego, a praia galega, o restaurador galego… pero non o músico galego. E iso pasa en todos os lados do espectro político. Tamén hai excepcións, claro. Pero podería darche exemplos de todas as tendencias políticas.
Comentabas antes algo sobre un ambiente pop, no que a xente vai ao concerto e canta… O voso disco transmite moita enerxía. E podería dicirse -non sei se che parecerá ben- que ten algo de pop. Apunteino xa ao escoitar a primeira canción…
Entendo o que queres dicir. Si que existe ese tipo de relación co público. As cousas mudaron moito nos últimos anos. Pasaron cousas que non agardabamos, como que a 20 días teñamos vendidos 1.500 tickets para os concertos da Coruña, Vigo e Compostela. Tamén por iso falo tanto de tribo, porque acaba sendo coma un rito.
“Non somos tan conservacionistas no sentido estético, non nos guiamos pola tiranía de facer o que hai que facer”
Peregrinan ata onde hai concerto non para admirarnos, senón para cantar con nós. É unha celebración colectiva, que axuda a coller fortaleza e que potencia a autoestima. Está cambiando a forma de ver a música: non somos tan conservacionistas no sentido estético, non nos guiamos pola tiranía de facer o que hai que facer. Tratamos o herdado con respecto, pero para facelo propio, e parte da nosa identidade. Mais non, non me ofende que me digas o do trazo pop. Non é algo pexorativo. Ao cabo, o folk é música popular. Non es a primeira que nos di iso.
“Peregrinan ata onde hai concerto non para admirarnos, senón para cantar con nós. É unha celebración colectiva”
Algo máis que queiras comentar para concluír?
Non sei, que estamos moi contentos e que esperamos seguir remudando cousas, subindo chanzos para que o resto da sociedade nos vexa con máis claridade. E penso que iso é algo que só podemos conseguir entre todos, entre toda a tribo.
