“Xoguei, estudei, deixei falar o inconsciente. Botei man de todo o que tiña para aprender a dicir de novo”

Miriam Reyes ©

A sardiña é un alimento humilde, popular, que forma parte do recordo do avó. Mais tamén é el, o avó. O alimento do que ela leva toda a vida comendo, manténdoo vivo. Porque el ensinoulle a amar. A pensar. A falar nunha lingua que, ao emigrar, sendo unha nena, parou de ser a súa sen deixar, ao mesmo tempo, nunca de pertencerlle. “Sinto que lle debo o mellor de min”, di. Ela é a poeta Miriam Reyes. El é o seu avó. E Sardiña (Chan da Pólvora) é o poemario no que ela recupera, 35 anos despois, a través da pegada del, e da poesía, o idioma que perdera ao marchar aos 8 anos a Venezuela.

“Cando Antón Lopo me propuxo facer o libro eu díxenlle que estaba tolo, que eu non era quen de escribir en galego”

No poemario cóntase, dalgunha maneira, un proceso real: o teu intento de recuperar unha lingua -o galego, esquecido ao marchar aos 8 anos- cos seus significados. Foi así como o pensaches desde o principio, ao ser convidada por Antón Lopo a escribir un poemario en galego? Como foi o proceso de creación?

Cando Antón Lopo me propuxo facer o libro eu díxenlle que estaba tolo, que eu non era quen de escribir en galego. El contestoume: aí cho deixo. Coma quen planta unha semente. Aos seis meses volveu preguntarme polo libro, e xusto entón un pequeno talo empezou a asomar da terra. O primeiro que veu foi o meu avó: o libro é unha homenaxe e un lugar no que atoparme con el.

Ese lugar está feito da súa lingua, que non é a miña. Os poemas documentan o meu achegamento á lingua así como as miñas limitacións e frustracións nese proceso. Están feitos con consultas ao dicionario da RAG e a manuais oficiais, con canción populares e cas palabras de poetas que ficaron reverberando en min. Xoguei, estudei, deixei falar o inconsciente. Botei man de todo o que tiña para aprender a dicir de novo.

“Xoguei, estudei, deixei falar o inconsciente. Botei man de todo o que tiña para aprender a dicir de novo”

Tachas algúns versos, mais deixándoos lexibles. Por que? É un xeito de evidenciar o proceso de escrita?

Quería evidenciar tanto a inseguridade, o tatexo o e o tenteo a máis dun nivel coma a autocensura, que ás veces ten que ver co estilístico, ás veces co normativo e outras co cultural.

é importante que saibas que eu non escollín marchar”, di un dos primeiros poemas. Tamén é un libro sobre a emigración, ou máis ben sobre a perda -dos avós- que moitas veces entrañaba para os/as netos/as. Era iso o que precisabas contar? (A sensación de extrañamento, como se rompe e se recompón a identidade e, sobre todo, supoño, a dor da perda, da separación)

Iso é o que sempre quixen contar, dende que empezara a escribir cando cheguei a Caracas aos oito anos. Nesta ocasión non era o meu obxectivo inicial, pero foi xurdindo de maneira natural e inevitable. E rematou sendo o punto de partida na estrutura do libro.

“Prateada gorxa/ventre”, a primeira parte de ‘Sardiña’, comeza no patio da escola de Caracas (non é explícito nin quería que o fose) cantando o himno nacional. Paisaxe vs batalla, os dous himnos son unha metáfora do que fora o cambio de Ourense a Caracas, da tranquilidade dunha pequena cidade galega á violencia dunha capital inmensa e caótica.

nós non fomos daquelas ondiñas/ que veñen e van”, di outro dos primeiros poemas. Hai varias referencias, no libro, a cancións moi populares -entre elas, o himno, precisamente-. Por algunha razón especial? Formaban parte da memoria da túa infancia? 

“Os galegos en Caracas buscábanse mutuamente, as cancións levábannos á terra, tiñan un efecto balsámico é tamén irmanador. Era a maneira que tiñan de sentir que pertencían”

Están as cancións que cantaba o meu avó, nas que conservo a súa voz. Pero as cancións populares, ademais da memoria da miña infancia en Ourense, eran parte da cultura da inmigración. Os galegos en Caracas tiñan o seu barrio e o seu centro social, buscábanse mutuamente, as cancións levábannos á terra, tiñan un efecto balsámico é tamén irmanador. Era a maneira que tiñan de sentir que pertencían. Nese poema que mencionas conviven “A rianxeira” con “Unha vez tiven un cravo” e “Airiños, airiños, aires” de Rosalía, lecturas que tamén me acompañaban cando moza en Caracas.

'Sardiña' está editado por Chan da Pólvora © Chan da Pólvora

Un recurso que usas bastante é a reiteración (aliteración). E outro, as notas a pé de páxina. “nós sós: sen o mar sen o idioma sen a casa” (que soa un pouco manuelantoniano :). Algún motivo especial para escoller estes recursos? (Moitos poemas parecen escritos para seren lidos en voz alta, por iso pregunto).

Non pensei que fose ser quen diso en galego, emocióname moito que se perciba así. Para min o ritmo é moi importante, o ritmo da fala e tamén o ritmo inherente a cada lingua. A música do idioma marabíllame.

“Para min o ritmo é moi importante, o ritmo da fala e tamén o ritmo inherente a cada lingua. A música do idioma marabíllame”

Da referencia que fas, precisamente é unha das cousas que están moi presentes no libro: o meu camiño de volta á lingua galega pasa pola súa poesía. Eu quería recoller un pouquiño diso no libro.

Hai un artigo de María Xesús Nogueira (2006) que fala da intertextualidade na poesía galega dos noventa e pon o exemplo do poema “Sós” de Manoel Antonio nun poema de Fran Alonso (“E ficamos nós sós./ Sen casa. Sen sabas./ Os dous”) e noutro do colectivo Ronseltz (“Fomos ficando sós/ o poeta/ o idioma/ e máis nós”). Na nota ao pé do meu poema recollo elementos dos tres para definir a soidade dos inmigrantes. É coma unha maneira de escribir con eles, en comunidade.

Son importantes no libro, tamén, as fotografías. Nunha delas pode verse unha sorte de folla de servizos na guerra dun home chamado no 38 (supoño que o avó). Podes explicarnos o que é e, en xeral, falar de como (e quen) fixo as fotografías e da súa función no libro?

As fotografías fíxenas eu. Neste libro as imaxes ofrecen outra cara do personaxe. Ese home amoroso a quen lle escribo e a quen sinto que lle debo a cordura foi militar antes de que eu nacese. Tamén documentan o único material que se conserva do meu avó. Todo o demais (as cartas que lle enviei desde Caracas, por exemplo) tirárono tras a súa morte. A única historia escrita sobre el á que podo acudir é esa folla de servizos.

“Todo o poemario é unha declaración de amor ao meu avó e unha homenaxe. Eu sinto que lle debo o mellor de min”

Se a primeira parte do libro presenta un pouco a situación, a segunda parte podería entenderse xa como unha declaración de amor -ao avó, en concreto-. En que sentido é, todo o poemario, iso, sobre todo unha declaración de amor ao avó? 

Todo o poemario é unha declaración de amor ao meu avó e unha homenaxe. Eu sinto que lle debo o mellor de min. El ensinoume a verdadeira xenerosidade do amor e axudoume a desenvolver o pensamento. Agás a distancia, a súa presencia en min nunca deixou de acompañarme e de axudarme a vivir.

O título procede desa anécdota que contas nun poema? (Un home chamábache sardinilla e ti pensabas en como comía as sardiñas o avó). 

Nun poema que ao final deixei fora do libro, dicíalle ao avó: “a sardiña es ti /cómote cómote cómote e non te esgotas”. A sardiña é o alimento. Un alimento humilde que forma parte do meu recordo do avó. Mais a sardiña tamén é o avó, do que levo toda a vida alimentándome, e son eu, que o manteño vivo.

“A sardiña tamén é o avó, do que levo toda a vida alimentándome, e son eu, que o manteño vivo”

Na terceira parte é como se, tras a perda do avó se tentase recuperar a lingua perdida, o galego, a través do vínculo con el. Case como se tentases falar con el, porque el segue, dalgunha maneira, contigo, e ti non queres que marche. “escríboche para te reter”, di un dos poemas. É un pouco esa a idea que alicerza esta terceira parte?

E máis ben coma querer que sexa a lingua a que me axude a procuralo, a retelo, a facerlle unha casa para que queira ficar comigo.

Esta redescuberta da lingua a través do afecto pasa, moitas veces, polo corpo, polos sentidos. (Desde o mesmo título, que evoca o avó comendo sardiñas). É, en realidade, unha tendencia da túa poesía. Saberías explicar por que?

Supoño que hai diferentes maneiras de aprehender, achegarse, asimilar e percibir a realidade, e a miña pasa sempre polo corpo, de aí que sexa o punto de partida da miña escrita.


“Supoño que hai diferentes maneiras de aprehender, achegarse, asimilar e percibir a realidade, e a miña pasa sempre polo corpo”

Remata o libro con moitas dedicatorias e poetas galegos/as. Todos/as vivos/as, agás Lois Pereiro e Xela Arias. Podes explicar por que os escolliches para dedicarlles un poema?

No 2013 o FCE encargoume unha antoloxía de poesía galega contemporánea. Tiña que escolmar só quince nomes. Foi un traballo de investigación exhaustivo no que partín dunha lista de cen. Débolle moito aos 15, mais tamén aos que restaron fóra por non cumprir algún dos criterios da editorial o pola miña necesidade de equilibrar o número de poetas por décadas e por xénero. Aprendín e gocei moito con todos eles: só quería dicirlles que as miñas palabras son súas, que lles estou eternamente agradecida.

Algo máis que queiras comentar? 

O último apartado do libro é un vídeo. O vídeo é un fío máis do tecido do libro.

Miriam Reyes © Andrés Rojas

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.