Xermán Labrador Méndez (Vigo, 1980) é profesor asistente no Department of Spanish and Portuguese Languages and Cultures da Princeton University, despois de ter dado clases nos últimos anos nas universidades de Salamanca ou Hamburgo. Centra as súas investigacións na historia literaria e cultural, estudos da memoria, a poesía, os movementos sociais e as culturas urbanas e, por exemplo, nas movementos culturais autónomos e underground na España dos anos setenta e oitenta. Este xoves ofreceu unha conferencia en Compostela, no ciclo de Pasados Incómodos que organiza o Grupo Histagra.
No texto "Lo llamaban transición", publicado en 2010, demandaba a necesidade dunha maior pluralidade de relatos sobre o noso pasado inmediato: "que proliferen os relatos. Que as transicións se multipliquen. Que sexa o pasado plural e democrático" e reivindicaba a fin da "lei de ferro da visibilidade da cultura española contemporánea: o que está non se ve e o que se ve non está. Ésas son as condicións de visibilidade do cristal da bola". "Que haxa unha pluralidade de formas de contar o pasado, que se demostre a riqueza democrática na pluralidade de discursos sobre o pasado. Aí xogámonos unha parte da saúde da democracia", repite en conversa con Praza, unha conversa na que a posta en cuestión do relato oficial sobre a Transición e o sistema nacido dese proceso é protagonista.
"Que haxa unha pluralidade de formas de contar o pasado, que se demostre a riqueza democrática na pluralidade de discursos sobre o pasado. Aí xogámonos unha parte da saúde da democracia"
Unha crise do sistema e do relato que o estrutura que en parte se produce pola propia rixidez dese relato, pola prohibición tácita da súa crítica e da presentación de relatos alternativa. "Iso revela moi pouca intelixencia por parte dos xeradores de relatos" -di- "É moito máis fácil controlar ou ter poder a través do acordo que a través da represión. O que pasa agora é que hai un esgotamento das estruturas, non dan para máis. É o mesmo que pasou nos anos setenta: o franquismo colapsa porque non é quen de inventar proxectos para se reproducir".
Como analizas a posta en cuestión dos relatos uniformes e consensuados sobre a Transición aos que estamos asistindo nos últimos anos e, moi especialmente, nas últimas semanas?
Cóntoche unha anécdota sobre isto: cando estoupou o 15M eu estaba en Nova York, corrixindo exames, e un colega meu, tamén historiador e tamén cunha sensibilidade parecida nas cuestións dos anos setenta, mandoume unha mensaxe que dicía: “estamos no ano 76”. Nun primeiro momento hai unha cousa de paixón, como de Jurassic Park, como para un paleontólogo ver espertar os dinosauros. A visión de toda a historiografía sobre moitos deses debates e moitas desas experiencias políticas e sociais era que nunca máis se ían repetir. E aquí están de novo da man do 15M, entendendo o 15M como un movemento que cambia a percepción de procesos que xa están marcha.
"Os anos setenta foron un tempo caracterizado pola creación de burbullas no Estado español, e o descrédito da ditadura franquista ten moito que ver con iso, coa percepción xeneralizada de que son elites corruptas"
É moi interesante: os slogans e as prácticas políticas que estamos vendo, as novas politizacións, as críticas aos partidos, a crítica do sistema institucional..., lembran a todas as transicións que non puideron ser. Todo iso está a reproducirse: hai unha transmisión, hai unha herdanza, aínda que non unha herdanza consciente. A xente que está parando os desafiuzamentos en moitos casos non ten unha clara conciencia de que todo iso ten unha tradición. Cando pensamos na morte de Franco, pensamos nun cambio de réxime e nun consenso político, pero non pensamos en que nese momento había centos de miles de vivendas de protección oficial con situacións de especulación, que había unha especulación tremenda co prezo do solo. E había tamén un gran paro xuvenil, unha dura crise económica..., un contexto que lembra á actualidade. E cando pensamos nesa época tampouco pensamos en ocupacións de vivendas e de terras, cando era algo que sucedía con frecuencia. Pode que fose un fenómeno que tiña lugar nas marxes do sistema, pero en calquera caso sucedía como consecuencia do centro do sistema. Os anos setenta foron un tempo caracterizado pola creación de burbullas no Estado español, e o descrédito da ditadura franquista ten moito que ver con iso, coa percepción xeneralizada de que son elites corruptas.
E ao pensar nos setenta tampouco pensamos nas moitas e moitas manifestacións culturais autónomas e underground, que marcan eses anos. O que sucede é que ao analizalos, vemos como o seu desenvolvemento e historia se pecharon, non tiveron continuidade. Porque despois chegou o PSOE, chegou 1982, e asistimos a un proceso político, cultural e social dun novo consenso. Esa sociedade dos setenta, cunha fame e unhas ansias de democracia, de liberdade, de autonomía en todos os ámbitos da vida, choca cun espazo político e cunha realidade mediatizada que non responde a esas expectativas.
"A cidadanía foi expulsada do proceso porque tiñan medo de que se producise algún tipo de cambio profundo na estrutura da propiedade"
O relato oficial sobre os anos setenta é moi simplificador e encorsetado, primando a acción das elites e ocultando ou minimizando os procesos sociais que tiñan lugar na base, tanto na política coma na cultura e noutros ámbitos...
Por suposto, pero é que se un vai aos medios de comunicación da época ou ao arquivo das prácticas cidadás da época, ese discurso elitista non se sostén. A historiografía oficial mantén un relato totalmente fantástico sobre ese período, está confirmado unicamente por aquelas instancias cuxa función é, precisamente, lexitimar o sistema. De xeito oficial fíxose unha historia da Coroa, a historia oficial da Transición é un conto dunha festa na que só estivo unha pouca xente e na que a cidadanía non estivo convidada. Pero toda a produción que se realiza dende abaixo fala dunha realidade completamente distinta, a xente tiña claro que aquilo non era unha democracia, que era un sistema postfranquista, que non contaba coa cidadanía, que non articulaba canles de expresión, que fiaba todo á existencia dos partidos políticos. A cidadanía foi expulsada do proceso porque tiñan medo de que se producise algún tipo de cambio profundo na estrutura da propiedade. Non hai que esquecer que o PSOE se presenta ás eleccións de 1977 cun programa de estatalización da banca.
"A xente non sabe de onde veñen esas voces do pasado, pero esas voces do pasado falan de loitas e de experiencias colectivas que nos constitúen"
Que cuestións trataches na charla que ofreciches, organizada por Histagra?
A cuestión da memoria como paradigma cultural. Ten que ver cun diálogo co pasado no que hai elementos conscientes e elementos inconscientes. Hai tamén unha sorte de retorno das formas, no que se recuperan elementos do pasado, mesmo cando non somos conscientes das tradicións que as constitúen. Por exemplo, o berro de “lo llaman democracia y no lo es”, constituído no gran motu desenmascarador da estrutura política na que vivimos, foi transmitido interxeracionalmente, dende os anos setenta, a través da canción de La Polla Records, Ellos dicen mierda y nosotros amén, que comezaba precisamente con ese retrouso de “lo llaman democracia y no lo es”. A xente non sabe de onde veñen esas voces do pasado, pero esas voces do pasado falan de loitas e de experiencias colectivas que nos constitúen. A idea sería esa, que a historia nos habita, mesmo sen darnos conta.
Ti estudas, sobre todo, esas manifestacións culturais autónomas e underground, esmagadas baixo o peso da Cultura da Transición. Como se produce ese proceso?
Pódese facer cultura, pero a xente tamén ten que comer. E as posibilidade de facer cultura autónoma a partir do ano 1981 están moi dificultadas. Non se trata dunha conspiración no ámbito da cultura, senón dunha decantación dunha lóxica cultural, comezando pola separación do ámbito da cultura e o da política, que durante toda a segunda metade dos setenta sempre ían xuntos. Estas son historias ben contadas nos documentais de Joaquim Jordá ou nas novelas de Rafael Chirbes, nelas pódese facer un bo mapa de todos estes procesos.
"Aqueles loitadores veciñais que a finais dos anos setenta lograron a construción de centros de saúde, hospitais ou escolas nos seus barrios, están a ver na súa vellez a destrución da cousa máis grande que eles fixeron como xeración"
Por que se produce agora esta crise do sistema e esta emenda tan masiva a todo o relato previo?. Só pola crise económica, ou porque ao igual que, como dicía Condorcet, "a cada xeración correspóndelle a súa Constitución", a cada xeración correspóndelle o seu relato histórico?
Si e non. Evidentemente hai unha cuestión xeracional, pero hai moitas xeracións implicadas. Nos anos setenta había tres xeracións implicadas no debate de como organizar a vida colectiva. E no 15M tamén hai unha conversa xeracional. A min interésame moito este aspecto da comunicación entre xeracións. A partir do 2010 a xestión da crise polo PSOE e a súa deriva caníbal evidencia os mecanismos que estaban a funcionar: hai un momento no que unha xeración que leva na política ou na cultura máis de tres décadas xa non ten capacidade de comunicar coas xeracións seguintes o seu sentido do mundo e mesmo refuga ter a obriga de facelo. E ao non haber a posibilidade de debate de visións, prodúcese un choque cultural. Isto xa se producira nos anos setenta: do mesmo xeito que as elites franquistas foran caníbales, tamén as elites socialdemócratas o foron. Toda a intelixencia que esa xeración demostrara na entrada da madurez, se cadra non a tiveron no final das súas traxectorias públicas.
"Hoxe estanse a perder eses dereitos e polo tanto reclámase a participación política de volta"
Pero hai moitos aspectos unidos: hai por unha banda un proceso de transformación biopolítica do sur de Europa, de cambio completo de modelo, de reestruturación dunha sociedade de clases na que se está a destruír o Estado de benestar. Aqueles loitadores veciñais que a finais dos anos setenta lograron a construción de centros de saúde, hospitais ou escolas nos seus barrios, están a ver na súa vellez a destrución da cousa máis grande que eles fixeron como xeración. Unha forma de contar isto é que o proxecto da socialdemocracia, o proxecto do Estado de Benestar, nos implicou a todos nunha sorte de pacto de inocencia política, nunha ilusión de representación política a cambio dunha serie de dereitos. Hoxe estanse a perder eses dereitos e polo tanto reclámase a participación política de volta. Cando xa non temos a posibilidade de ter o que tiñamos, temos que organizarnos para telo de novo.
