Desde os seus inicios en 1968 nas míticas revistas Hermano Lobo e La Codorniz até as súas actuais viñetas en El País, o aguillón certeiro de Andrés Rábago, El Roto (Madrid, 1947), converteuse nun imprescindible das mañás. A súa reflexión aguda sobre a condición humana inmersa nun mundo en permanente conflito fíxolle merecedor do Premio Nacional de Ilustración 2012. Tras as incontestable Viñetas para una crisis (Mondadori), acaba de publicar Camarón que se duerme (se lo lleva la corriente de opinión), unha selección de traballos en relación ao deostado papel actual dos medios de comunicación. Mentres, prepara dous novos volumes, sobre Sanidade e Educación, "o que máis preocupa agora á xente", afirma.
Os seus debuxos plasman, agora máis que nunca, unha realidade pouco alentadora. "Paren o mundo que eu baixo"?
Eu creo que ao contrario. O que as miñas viñetas pretenden mostrar non é tanto unha postura desesperada, senón unha indicación dos erros cometidos e, polo tanto, a posibilidade de emendalos. É verdade que a sátira ten unhas funcións moi determinadas e non se pode esperar que faga eloxios. Por iso trato de dar conta dos problemas que hai e, en ocasións, apunto vías de saída.
Que é a sátira social?
Unha tradición moi antiga que vén do momento no que o home se deu conta de que podía expresar a súa desconformidade co que vía e reflectilo a través dunha imaxe.
Como na fábula do Rei espido.
Quizá a sátira o que debuxa non é un retrato oficial senón que mira debaixo das roupaxes. Aínda que o conto narra que o Rei ía espido por fóra, creo que o poder vai revestido pero debaixo está espido. Entón mirar por baixo das roupaxes é o labor da sátira.
"Hai moito enmascarado. Tamén no lado dos que pretendidamente son solidarios e críticos"
E a quen hai que desenmascarar hoxe?
O poder sempre é unha forma de máscara. Partindo de que todos somos iguais, todo aquilo que nos sitúe nunha posición de superioridade fronte ao outro é unha máscara.
Por exemplo?
Hai moito enmascarado. Tamén no lado dos que pretendidamente son solidarios e críticos.
Non personaliza, como nas súas viñetas.
Non me interesan tanto os individuos concretos como aquilo que representan. Como persoas, o respecto. Pero nas súas funcións, non.
Con todo, como arquetipos non dubida en sinalar, sen prexuízos, os culpables.
A palabra culpabilidade é un termo xurídico. Eu prefiro falar de posibles erros. É verdade que en moitos casos hai unha vontade de facer dano, pero incluso esa vontade en si mesma é un erro. A culpabilidade leva un xuízo que persoalmente non son capaz de facer. Sinalo os erros, pero non as culpas.
"A palabra culpabilidade é un termo xurídico. Eu prefiro falar de posibles erros. É verdade que en moitos casos hai unha vontade de facer dano, pero incluso esa vontade en si mesma é un erro"
E atrévese con todo?
Aquilo que vexo é o que sinalo.
Sen censuras?
Ese terreo xa é unha conquista de longo percorrido. Cando levas tanto tempo nisto, os que te contratan saben ao que se expoñen, aínda que tampouco é que se expoñan a moito... Saben o que fas.
E autocensura?
O que hai é digamos unha posición respectuosa. Procuro ser respectuoso, pero non silencioso.
Un indignado?
Non me considero indignado. Penso que a indignación xorde cando non comprendes a natureza dos homes e, dalgunha maneira, eu creo facelo. Quizais a indignación parte de certa sorpresa fronte aos feitos: 'como pode ser que...'
E vostede non llo pregunta?
Cando sabes que todo pode ser, ves as cousas desde outro ángulo.
"Somos corresponsables da realidade na que vivimos. En maior medida canto maior é o poder, loxicamente. Pero todos habemos ir creando o monstro"
No seu libro Viñetas para una crisis di que "todos participamos do monstro que nos devora".
O que está claro é que somos corresponsables da realidade na que vivimos. En maior medida canto maior é o poder, loxicamente. Pero todos habemos ir creando o monstro.
Conscientemente?
Quizais non. É algo que ha ir xurdindo en nós, se ha ir formando e estanos devorando.
Perdemos a cordura, entón?
Creo que hai unha tolemia colectiva. Unha voluntaria en parte, pero tamén unha involuntaria.
Recuperarémola?
Impídenolo a nosa propia cegueira. E ese desveamento necesario é tarefa de cada un de nós. O esforzo persoal creo que debe estar na dirección de recuperar a visión.
E como cre que sairemos desta situación?
Da mesma maneira que é impredicible o que ocorre, tamén é impredicible a saída. Penso que hai unha ilusión fronte ao feito de que cremos que podemos controlar o que ocorre. E non é así. As catástrofes son impredicibles, de súpeto preséntansenos. Pódese albiscar que imos mal, pero non sabemos como vai concluír: se se vai a diluír, ou se imos poder modificalo, ou haberá un crack e caerémonos todos. Da mesma maneira, a saída pode ser igual de imprevista.
"Pode haber un efecto beneficioso nas crises. Nas enfermidades, cando se producen as crises, é cando o enfermo empeza a sandar"
Pero hai uns dirixentes que toman medidas. Son as adecuadas?
Eu creo que non. Séguese profundando nos erros. Non vexo que se estean modificando. Aínda que, por outra banda, si que creo que a situación que vivimos pode axudarnos a modificar condutas, a crear condicións máis favorables. Pode haber un efecto beneficioso nas crises. Nas enfermidades, cando se producen as crises, é cando o enfermo empeza a sandar.
Refírese á conciencia cidadá?
Á conciencia e aos hábitos de vida, que están profundamente enfermos.
Non lle parece que existe xa unha batalla entre os poderes que dirixen todo e a cidadanía que se ve indefensa e rebélase?
É así e non é así. Os poderes pódeno todo se nós llo permitimos. E ese abandono da nosa responsabilidade é o que lles facilita o seu poder.
"Se mantemos o discurso do cuantitativo, se non saímos del e non derivamos cara a unha linguaxe distinta, inevitablemente imos atoparnos no mesmo lugar ao que nos levaron"
Se non asumimos esa responsabilidade seguiremos os pasos de Grecia?
Creo que estamos a tentar comprender as cousas desde as linguaxes e mecanismos que as produciron. E a comprensión e a saída non van estar aí. O territorio no que nos meteron é o territorio do cuantitativo, no que todos entramos. Se mantemos o discurso do cuantitativo, se non saímos del e non derivamos cara a unha linguaxe distinta, inevitablemente imos atoparnos no mesmo lugar ao que nos levaron. Creo que o que teriamos que facer é introducir o elemento cualitativo nas nosas linguaxes e deixar de lado o cuantitativo. Vivimos nun mundo numérico e eu non quero vivir nun mundo numérico. Quero vivir nun mundo de experiencia e emocións que non teñen que ver co cuantitativo.
Pero o cuantitativo non inflúe directamente na calidade de vida das persoas?
Inflúe basicamente na linguaxe e na formulación das nosas respostas. A linguaxe que estamos a utilizar lévanos inevitablemente á súa trampa, ás súas escalas de valores, ao seu dominio. Creo que é obrigado saír da súa trampa. O seu dominio deixa de selo se nós non entramos nel.
"A sátira indica camiños de saída persoal, non ten respostas para os problemas creados. Pode indicar de onde proceden e ese coñecemento pódenos axudar a atopar as solucións, pero non hai respostas fáciles"
E que facemos co desemprego, a decadencia do público? Iso non forma parte do numérico?
Efectivamente. Pero eu non teño respostas á crise. Trato de telas para a persoa, pero non para a crise á que nos levaron... Non son un técnico que saiba como se poden arranxar as cousas dentro do esquema que eles teñen exposto, porque a miña posición é que non debemos entrar nese esquema. É verdade que están aí os problemas, pero entendo que a saída non se vai a producir a través dos mecanismos creados, senón a través doutros mecanismos que se irán formando a partir de desenvolvemento da conciencia do home. A sátira indica camiños de saída persoal, non ten respostas para os problemas creados. Pode indicar de onde proceden e ese coñecemento pódenos axudar a atopar as solucións, pero non hai respostas fáciles.
Ao rescate chámaselle "préstamo en condicións moi favorables"; á baixada de soldos, "desvalorización competitiva dos salarios"? Esta nova moda do eufemismo forma parte desas linguaxes do poder ás que se refire?
Temos que recuperar moitas cousas e, por suposto, a linguaxe, que tamén foi infectada. O mundo do home é un mundo de símbolos e os símbolos máis importantes son as palabras. Cando as palabras están enfermas, todo o seu mundo enferma. A recuperación do sentido das palabras é un dos primeiros pasos que hai que dar. Teremos que ver como o logramos, pero o que é certo é que non podemos aceptar esa manipulación da linguaxe. Iso é inaceptable. E hai unha responsabilidade daqueles que o fan, que son moitos.
No seu último libro, Camarón que se duerme (se lo lleva la corriente de opinión), sinala os medios de comunicación.
Obviamente. Non só son responsables pola transmisión das terxiversacións da linguaxe senón tamén pola propia formación desas terxiversacións.
"A comprensión non parte do feito de que haxa unha maior cantidade senón da calidade da información"
"Grazas ás novas tecnoloxías, informo ao segundo e esquézoo ao instante", apunta nunha das súas viñetas. Exceso de información e a gran velocidade. É posible ter algo claro?
Non é posible. E creo que estamos xustamente no momento de maior gravidade porque non temos unha visión clara das cousas. Para clarificar a visión necesitamos dunha maior austeridade dos medios e de nós mesmos. Hai unha especie como de necesidade de estar continuamente acaparando datos ou informacións que non nos levan a unha maior comprensión. A comprensión non parte do feito de que haxa unha maior cantidade senón da calidade da información.
Di no seu libro que quedamos "mudos polo uso reiterado de palabras e ideas alleas". Fai referencia á influencia dos chamados líderes de opinión?
Eses son probablemente os maiores responsables da situación. Esas persoas deberían ser apartadas das nosas vidas. E non é demasiado complicado, simplemente tes que apagar a radio e deixar de escoitalo. Hai unha responsabilidade de cada individuo nesa situación. Eles poden falar todo o que queiran pero, se ninguén os escoita, deixarán de pagarlles.
Convertémonos no home masa de Ortega e Gasset?
Poderiamos chegar a esa despersonalización do individuo, pero cada individuo é responsable daquilo que mira. Toda mirada é unha tradución e esa tradución faia o individuo. Aquilo que mira non é algo alleo a el, é un territorio propio e, por tanto, é responsable da imaxe recibida.
Pararse hoxe a reflexionar sobre algo parece case un acto de rebeldía.
É un acto de responsabilidade.
Vostede protéxese do ruído?
Si. Non oio a radio, non vexo a televisión.
Internet?
En Internet consulto algúns xornais, pero non vou máis aló porque se perde moito tempo.
"A mesma esperanza que tivemos na televisión e que foi defraudada completamente sospeito que pode ocorrer con Internet se o seu uso procede dunha sociedade enferma. Internet en si mesmo"
Pero non cre que Internet plantou cara á manipulación informativa? Agora o que quere pode buscar, contrastar?
Si. Sen dúbida democratizou a información e espero que nalgún momento poida resultar un instrumento útil. Ten aspectos moi benéficos, como a difusión a lugares remotos, a transmisibilidade, a capacidade que ten de levar as cousas lonxe. Iso é estupendo. Pero ten graves inconvenientes, algúns propios da propia técnica e outros que se irán vendo co tempo. Están ocultos, pero están aí porque forman parte do sistema.
Por exemplo?
A mesma esperanza que tivemos na televisión e que foi defraudada completamente sospeito que pode ocorrer con Internet se o seu uso procede dunha sociedade enferma. Internet en si mesmo, como a televisión, non é nin bo nin malo, é un medio con grandes posibilidades, pero ten grandes perigos.
"Eu son un defensor do papel porque creo que é un documento que permite atravesar o tempo mellor que medios máis efémeros como poidan ser a radio, a televisión ou Internet"
Perigos?
Si, sobre todo ten un elemento moi perigoso que é a posibilidade de que acabe con outros medios como o papel. Eu son un defensor do papel porque creo que é un documento que permite atravesar o tempo mellor que medios máis efémeros como poidan ser a radio, a televisión ou Internet.
Non cre que o seu custo elevado é, entre outros motivos, a causa da caída dos xornais en papel?
É certo. O seu custo fai que só os que teñan máis diñeiro o poidan permitir. Pero non é un problema do formato en si, senón da súa utilización. Digamos que o poder sempre tenta acaparar ou facerse con aqueles medios que teñen penetración nas mentes das persoas. Así que iso que ocorreu coa prensa non é algo intrínseco a ela, é algo que se produciu. E tampouco, probablemente, sexa algo intrínseco a Internet, aínda que é algo que se producirá tamén.
E como combater o secuestro dos medios de comunicación por parte dos poderes económicos e políticos?
Eu creo que non hai outra alternativa que a conciencia persoal insubornable.
Vostede é moi crítico, nas súas viñetas, con esta realidade. Como llo toma o seu xornal?
Ignóroo, porque eu non teño ningunha relación con iso que chamamos o xornal. Fago o meu traballo e ignoro que pensan diso. Ségueno publicando. A min non é o xornal o que me preocupa, o que me preocupa é o lector. A miña responsabilidade é fronte ao lector. Iso é o que sempre crin. O lector é a causa pola que estamos todos nisto.
"Non teño ningunha relación con iso que chamamos o xornal. Fago o meu traballo e ignoro que pensan diso. Ségueno publicando. A min non é o xornal o que me preocupa, o que me preocupa é o lector"
Ao empresario tamén lle preocupa o lector?
Supoño que lle ten que preocupar, porque se non deixaría de vender xornais. Aínda que, se cadra, doutra maneira.
Unha vintena de colaboradores de El País, entre os que se atopan Javier Marías ou Mario Vargas Llosa, asinaron unha carta na que mostran a súa 'inquietude e malestar polos casos de censura vinculados ao ERE que afectaría a un terzo do persoal'.
Non seguín o asunto. A miña postura é que teremos que resolver os nosos conflitos, pero non creo que debamos utilizar o noso propio medio para facelo. Porque o medio non está ao noso servizo, somos nós os que estamos ao servizo do medio. Creo que o xornalista non debería utilizar o seu propio medio como instrumento de loita.
Outros gremios teñen a prensa para denunciar os abusos. Que ten que facer entón o xornalista cando cre atoparse nesa situación?
Ten razón. Nese aspecto é complicado. Supoño que os demais xornais son os que poderían axudar a ese tipo de información. Creo que os xornalistas deben informar do que pasa dentro, pero non deben utilizalo como instrumento de presión. Unha cousa é a información e, outra, a presión.
"Creo que os xornalistas deben informar do que pasa dentro, pero non deben utilizalo como instrumento de presión"
Ao día seguinte do anuncio do expediente de regulación, publicou unha viñeta que dicía O papel non ten futuro, menos o dos billetes, claro!.
Moitas veces estas cousas son casuais. Naquel momento non creo que pensase niso, pero efectivamente digamos que foi unha coincidencia que ben está aí.
Moitos pensaron que era a súa resposta a unhas declaracións que o presidente de Prisa, Juan Luís Cebrián, espetou uns días antes sobre a morte do xornalismo en papel.
Eu nunca trato os temas concretos. E tampouco neste caso. A viñeta é unha reflexión.
Cando comezou a folga de firmas en El País, a súa viñeta foi: O que non se pode dicir tamén o publicamos pero sen tinta. Tamén foi coincidencia?
Realmente o contexto parece que dá esa lectura, pero eu non pensaba niso cando o publiquei. Moitas veces as cousas que fas son útiles para acontecementos que se relacionen con eles e ti se cadra non pensaches niso. En fin, esas son cousas que se producen. Normalmente non adoito dar resposta a cuestións moi concretas, son pensamentos xerais os que fago. De calquera forma, as viñetas están aí e forman parte de todo o asunto.
Vostede mostrou o seu apoio e solidariedade cos seus compañeiros do ERE. No entanto, publicou durante os días de folga dos traballadores do xornal (6, 7, e 8 de novembro). Por que?
Porque considero que os lectores son prioritarios en calquera caso. E iso vén a colación do anteriormente exposto: o xornal non é un instrumento.
