1. Tras a paralización cautelar da tramitación no Senado das emendas destinadas a desbloquear o sistema de nomeamento dos maxistrados do Tribunal Constitucional, son moitas as preguntas que cabe facer, e poucas as respostas certas; probablemente, a única certeza é que, do punto de vista xurídico-constitucional, vivemos unha situación inédita.
En primeiro lugar, porque a adopción polo Pleno do Tribunal Constitucional, na tarde noite do 19 de decembro, do Auto de suspensión cautelar da tramitación das emendas de “desbloqueo” forzou simultanteamente, e de maneira violenta, catro aspectos esenciais da nosa xustiza constitucional:
A utilización do recurso do amparo como ferramenta para cuestionar o contido material dun acto de trámite do procedemento lexislativo (a homoxeneidade da emenda coa materia da proposición de Lei Orgánica de modificación do Código Penal), o que crea unha inédita forma mixta de recurso, a cabalo entre o amparo (por vulneracións do dereito aos cargos públicos do artigo 23 CE) e o (inexistente) recurso previo de inconstitucionalidade.
A utilización de medidas cautelares nos recursos de amparo (art. 56 LOTC) e, máis concretamente, das denominadas medidas cautelarísimas, moi excepcionais e nunca concedidas anteriormente no trámite de admisión deste tipo de recursos contra actos parlamentarios.
A negativa a tramitar –con similar celeridade e no propio pleno onde se ventilou a admisión a trámite e as medidas cautelares– unha cuestión que afectaba á imparcialidade do propio Tribunal xa nese momento e, xa que logo, podía supor a vulneración do dereito á tutela xudicial efectiva (art. 24 CE) dos parlamentarios integrados nos grupos parlamentares autores das emendas: a recusación dos dous membros do Tribunal (o seu presidente, Pedro González-Trevijano, e Antonio Narváez) cuxo mandato caducara hai xa seis meses, e para cuxas vacantes xa foron nomeados polo Goberno dous candidatos, estando estes á espera do trámite de comprobación de idoneidade que debe facer (e non fai) o propio TC.
Unha xestión dos prazos procesuais e do propio trámite de admisión dos asuntos que roza a arbitrariedade. Pode lembrarse a este respecto, por exemplo, que os dous recursos de amparo presentados polo ex deputado Alberto Rodríguez, tamén ao abeiro do artigo 23 CE, e as medidas cautelares solicitadas, permanecen sen avanzar nos seus trámites desde hai seis meses, tendo sido rexeitadas polo Pleno as medidas cautelarísimas solicitadas no trámite de admisión. E tamén, como lembrou este mesmo mércores Praza Pública, precedentes similares de recursos de amparo presentados por parlamentarios galegos que foron inadmitidos sen maior explicación polo Tribunal Constitucional.
En segundo lugar, porque aínda que pareza o contrario tras o Pleno do día 19, o recurso de amparo presentado o 14 de decembro do 2022 polo grupo parlamentar popular no Congreso, apenas acaba de comezar a súa tramitación. Pode haber lugar, portanto, a sorpresas: estamos perante un preito “a cara de perro”, onde as tácticas procesuais de todas as partes non coñecerán moitos límites. O 19 de decembro o Constitucional abriu un prazo de 10 días ás partes personadas para que podan alegar ao Auto de suspensión cautelarísima. Aí poderá facerse valer de novo a recusación dos membros do Tribunal.
E mentres tanto, o máis esperable é que os grupos parlamentares que apoian o Goberno presenten unha proposición de Lei que recolla integramente o contido das dúas polémicas emendas, para subsanar o vicio de falta de homoxeneidade esgrimido polos parlamentarios do Partido Popular como vulneración dos seus dereitos fundamentais. Morto o can, rematou a rabia. A este efecto, convén ter presente que temos aínda 10 días de período de sesións, e que mesmo durante o mes de xaneiro, cando as Cortes permanecen pechadas polas vacacións parlamentares, a Mesa do Congreso pode decidir facer unha sesión extraordinaria que durará o que dure a resolución do asunto que a convoca.
O previsible, pois, é que a batalla a dúas bandas no campo xurídico, tanto na sede da soberanía popular, como no Tribunal Constitucional, siga o seu curso durante as vindeiras semanas.
2. Dito todo o anterior sobre a fronte xurídica, paréceme oportuno insistir en que o que acabamos de viver non é máis que un episodio, certamente paroxístico, dunha crise constitucional moito máis profunda.
Esa crise está formada pola agregación de catro grandes golpes sofridos nos últimos dez anos polo que denomino habitualmente a “Feliz Gobernación” –en homenaxe á Escuela de Mandarines do grande Miguel Espinosa–, tamén coñecida como Réxime de 1978.
O primeiro foi a enxurrada de casos de corrupción política saídos á luz pública durante a crise económica do ladrillo. Moi especialmente, ademais das causas do Partido Popular, o caso do Xefe do Estado, cuxa inviolabilidade alén da súa sorpresiva abdicación no 2014, pon de manifesto o carácter consubstancialmente corrupto do sistema político e económico de España, e xa que logo, un problema de lexitimidade que debe xestionarse, para o cal a Feliz Gobernación conta cunha potente cobertura aérea de medios de comunicación públicos e privados.
O segundo, correlato do primeiro, foi a ruptura do bipartidismo – un dos piares da Feliz Gobernación – apartir do ano 14, como consecuencia da aparición de novos actores á esquerda e á dereita, que racharon co oligopolio e a alternancia dos dous grandes partidos dinásticos. Aspecto clave desta ruptura foi tamén o cese de Pedro Sánchez como secretario xeral do PSOE no Comité Federal de 1 de outubro do 2016, pola súa negativa a investir a Mariano Rajoy como presidente coa abstención do PSOE, e a súa posterior volta ao liderado do PSOE por votación interna da militancia, en maio do 2017. Porén, pese á ruptura de facto do bipartidismo, mantense un dos elementos clave que expresan esta herdanza estrutural: as maiorías cualificadas de 3/5 e dous terzos necesarias para chegar a acordos en temas clave, que seguen a dar un poder de veto ao Partido Popular.
O terceiro golpe foi o proceso soberanista catalán culminado cos acontecementos de setembro-outubro do 2017 e o posterior castigo penal aos seus dirixentes. Este foi o último episodio no que o bipartidismo traballou conxuntamente para apuntalar o réxime fronte a veleidades democráticas, dando cobertura política a unha intensísima represión penal aos dirixentes independentistas e plenos poderes ao Tribunal Constitucional e á xustiza ordinaria para tutelar a democracia catalá. Este foi o laboratorio onde o réxime preparou as súas novas armas de defensa, que xa non eran castrenses, senón “xurídicas”.
Nos tempos de 'Lawfare', o poder xudicial é tamén unha maquinaria xeradora de relato e de lexitimidade política que resulta imprescindible controlar se se pretende meter en cintura aos representantes da soberanía popular que votan o que non deben, como xa se fixo con éxito en Catalunya no 2017
O cuarto golpe foi a formación dun goberno de coalición entre dúas forzas da esquerda, a tradicional do bipartidismo (PSOE) e unha nova forza nascida do primeiro golpe (Unidas Podemos), apoiada no Parlamento por un conxunto de forzas políticas arraizadas nos seus respectivos territorios, que en conxunto impugnan o bipartidismo clásico. A importancia deste golpe é directamente proporcional ao empeño co que, desde a súa formación, as dereitas veñen negando sistematicamente a lexitimidade deste goberno con acusacións de autoritarismo antidemocrático comunista-bolivariano, renunciando á autocontención institucional que caracteriza os consensos constitucionais e a convivencia nunha sociedade democrática. Non é unha forma de facer oposición democrática, pois nesta a confrontación política asume como premisa a lexitimidade de quen goberna, e a consubstancialidade do pluralismo político. Trátase dunha forma de facer oposición que, ao considerar ao inimigo político como un actor irreconciliable co sistema, impugna o pluralismo político e admite calquera táctica de ataque, como a represión penal ou a insubmisión constitucional, tal e como fan os trumpistas ou os bolsonaristas.
Este é o pano de fondo que mellor explica a natureza do bloqueo do Partido Popular á renovación do Consello Xeral do Poder Xudicial (desde 2019) e do Tribunal Constitucional desde xuño do 2022.
Ao negarse sistematicamente a renovar estes órganos, o PP alega defender ao Poder Xudicial do presunto control dun goberno que considera ilexítimo e incompatible coa Constitución; mais en realidade o que fai é asegurarse un control da maquinaria xudicial –da súa cúpula “aristocrática” – ao que non está disposto a renunciar baixo ningun concepto. Porque esa maquinaria non é só o último reduto, a última trincheira da defensa dos intereses económicos e políticos das élites que sustentan un réxime, o constitucional, que consideran seu. Nos tempos de Lawfare, o poder xudicial é tamén unha maquinaria xeradora de relato e de lexitimidade política que resulta imprescindible controlar se se pretende meter en cintura aos representantes da soberanía popular que votan o que non deben, como xa se fixo con éxito en Catalunya no 2017.
Esta, coido, é a principal mensaxe que nos están a mandar o Partido Popular de Núñez Feijóo e o seu grupo parlamentar no Tribunal Constitucional co bloqueo da renovación dos órganos constitucionais.
