Paseando por Dublín, detívenme diante unha escultura que rememora o período da gran fame irlandesa ou An Gorta Mór, de 1845 a 1849. Nese momento, caín na conta da relevancia dos lugares de memoria pública, sempre que veñan acompañados dunha explicación. Os meus compañeiros/as e amigos/as irlandeses/as informáronme de que a sociedade insular é consciente do que aquel período supuxo: emigración e morte. Ao contrario que en España, en Irlanda, nas escolas ensínase este feito para contextualizar a importancia que o inconsciente colectivo irlandés outórgalle, posteriormente, á comida que ten cada día. No noso país, os recordos fisicamente palpables non van imbuídos dun cariz pedagóxico, polo que é normal que non perduren no tempo. Non temos un Auschwitz, unha Casa de Anna Frank, un Museo do Holocausto, etcétera. Ou quizais si… pero sen a transcendencia socio-pedagóxica dos citados.

Nun seminario, escoiteille dicir a Antonio Cazorla, historiador da York University de Canadá, que “en España hai moitos lugares sen memoria e moita memoria sen lugares”. Paréceme unha afirmación acertada, sobre todo, no tocante á Guerra Civil, o franquismo e a transición á democracia. Colocáronse estatuas e bustos e modificáronse os nomes das rúas, pero isto é insuficiente para o coñecemento da transcendencia sociopolítica e cultural que tiveron eses períodos históricos. Ao final, son figuras e placas desposuídas do seu principal obxectivo: o ensino de valores democráticos. Pola contra, o recordo de quen o viviu en primeira persoa permanece obviado para o groso da opinión pública, só traballado polos especialistas e polo movemento memorialista. Se nos conformamos co tratamento actual desta situación, nunca chegarán a nós os sentimentos que deberían embargarnos ao contemplalos; entristéceme expresar a miña conclusión, pero, así expostos, non son máis que mobiliario urbano carente de significado. A sociedade civil, a través de quen estuda o pasado, ten que alzar a voz. Sirva de exemplo de “bulevar da  desmemoria” o da miña cidade natal, Ferrol.

Son apenas catrocentos metros. Iníciase cunha preciosa homenaxe aos mortos da cidade departamental nas guerras coloniais de Marrocos de comezos do século XX. Despois, desembócase nunha praza cun belo palco, a praza da Constitución, aínda que poucos veciños chamámola así. Alí comeza unha pequena alameda, que onde comeza hai unha estatua de José Canalejas, presidente durante a Restauración borbónica, que nin sequera se acompaña cunha placa co seu nome, polo que nin moitísimo menos pode esperarse unha superficial remembranza do seu papel. Ao seguir paseando, un tópase cun recordatorio de pedra, ao estilo da arquitectura dos anos trinta, do Plus ultra, a primeira expedición que deu a volta ao mundo en avión. Os seus pilotos foron dous controvertidos aviadores militares, Julio Ruiz de Alda, afiliado a Falange Española, e Ramón Franco, ferrolán, irmán do ditador Francisco Franco. O primeiro foi asasinado polo bando republicano nas sacas do cárcere Modelo; o segundo loitou contra a Segunda República durante a Guerra Civil, a pesar da súa vinculación co republicanismo.

A menos de dez metros, pódese contemplar un busto de Camilo Díaz Baliño, destacado escultor, pintor e intelectual galeguista, morto polos golpistas en 1936. Quizais non fose o mellor lugar para colocar o recordo ao pai do fundador de Sargadelos. Xusto á beira, dispúxose un monumento á liberdade de prensa, dedicado José Couso, xornalista asasinado na Guerra de Iraq, cuxa morte aínda está sen resolver debido á inacción do Estado. Continuando o camiño, a 20 metros, albíscase unha homenaxe a Pablo Iglesias, o fundador do Partido Socialista Obreiro Español. Termínase nunha pequena praza, na que hai unha estatua ao oficial da Armada Sánchez Barcaiztegui, comandante militar do Arsenal morto en combate en 1875. Polo tanto, en cinco minutos camiñando, mesturouse o Desastre de Annual, a Transición, a Restauración  borbónica, a historia militar de principios do século  XX, a represión franquista, a do bando republicano, a Guerra de Iraq ou a memoria do obrerismo do século XIX. O peor deste cóctel inconexo é o profundo descoñecemento que existe na sociedade sobre os protagonista, o que fai preguntarse a finalidade da súa exposición ao público.

En Galicia e no resto do Estado non se deu voz pública aos debates desde perspectivas sociais, educativas e académicas. Só tiveron transcendencia mediática banais enfrontamentos partidistas. Un claro exemplo foi a decisión do Concello de Madrid de retirar as estatuas de Largo Caballero ou Indalecio Prieto, ou as inoportunas e desagradables palabras de Pablo Casado referíndose á “guerra dos avós”. En pleno século  XXI non podemos consentir que a política utilice o pasado de maneira torticera para o seu beneficio. Como servidores públicos, deben, desde as súas posicións ideolóxicas, resolver os problemas do cidadán, non xerar crispación e polarización. Ambas trincheiras deberían condenar todo acto antidemocrático, a violencia, o golpe de estado, a represión cometida por ambos os bandos e a ditadura. É esencial, naturalmente, e debería ir en primeiro lugar, o respecto ás vítimas, o cal exclúe aproveitalas como argumento partidista por calquera actor político, sexa do partido que sexa.

"É impostergable aprobar unha Lei de Memoria Democrática. Antes, tan sequera, de pensar o seu alcance e contido, urxe poñer fin á crispación política"

É impostergable aprobar unha Lei de Memoria Democrática. Antes, tan sequera, de pensar o seu alcance e contido, urxe poñer fin á crispación política. Doutra banda, débese responder claramente á cuestión de para que queremos unha lei que lexisle sobre o pasado, aspecto xa en si mesmo filosoficamente complexo, e cal é debe ser o obxectivo que debe perseguir. Estas preguntas son fundamentais para aprobar unha lei que xere consenso e non sexa empregada como arma política.

Para isto, é fundamental contar coa comunidade académica, que segue realizando importantes e novas indagacións, polo que debe, nunha democracia supostamente adulta, ter máis peso social e mediático. Un traballo que debe ir da man da sociedade civil. Con todo, os investigadores e profesores tamén debemos gañárnolo, sabendo explicar, primeiro, para que serve coñecer o pasado e, segundo, sendo capaces de desenvolver un relato democrático no que todas as voces estean presentes, dentro da dificultade e cambios do estudo do pasado. Non serve repetir o mantra de que debemos coñecer a historia como sociedade para que non volva repetirse. Temos que aspirar a máis.

Hai pouco, a xustiza devolveu ao Estado, á sociedade, o pazo de Meirás, ata ese momento, propiedade da familia Franco. Sen o traballo dalgúns historiadores galegos (Manuel Pérez Lorenzo ou Emilio Grandío) e da presión política de parte da sociedade civil (coa axuda do Bloque Nacionalista Galego), non se conseguiu. Con todo, hai sectores que seguen preguntándose por que se expropiou o pazo e se era necesario. O mesmo ocorre coa  exhumación de Franco. Por que? Facía falta gastar fondos públicos? Era unha prioridade? Non son preguntas miñas, senón dalgúns medios de comunicación e de certos políticos, en especial, pero non en exclusiva, da dereita. Non se soubo deixar claro que se trataba dunha cuestión transcendental para a democracia do Estado.

"Se non hai un cambio, seguirán creándose bulevares da  desmemoria, con estatuas, rúas, bustos, placas, prazas ou rúas que pouco ou nada significan para o groso da sociedade"

Sorpréndeme que, en pleno século  XXI, unha parte da clase política e da sociedade aínda se cuestione se era ineludible para a rexeneración democrática. Con todo, non podemos botar balóns fóra: os académicos non soubemos trasladar á sociedade a importancia dun pasado explicado con rigor. Por iso, sen responder pedagoxicamente ás preguntas expostas, non se pode levar a cabo a aprobación do proxecto de Lei da Memoria Democrática sen que sexa un arma partidista. O asociacionismo (de todo tipo e condición ideolóxica), a comunidade educativa, a academia e a sociedade civil en xeral debemos traballar xuntos. Como se recolle no anteproxecto de Lei de Memoria Democrática, o labor educativo debe ser primordial. Non só nas escolas, senón fóra delas. Débese coñecer e estudar nas escolas unha adaptación do froito das nosas investigacións, teñan o seu reflexo na acción lexislativa. Para iso, debemos facer visible o testemuño dos protagonistas que viviron aquel pasado, que teñan máis presenza pública e mesmo educativa. Sería precioso que unha persoa da terceira idade exploqie aspectos da nosa historia aos mozos nos colexios. Sobre calquera tema: política, formas de traballo, de relacionarse, de vivir o día a día, de lecer, os xogos de cando eran nenos. Así coñecerían de primeira man unha realidade distinta e a Historia cobraría vida para eles. Despois, o profesor deberá contextualizar o devandito nesas charlas. É só unha idea para dotar, para non perder a memoria, que dá o significado a todas as demais propostas, que non ten lugares públicos.

Se non hai un cambio, seguirán creándose bulevares da  desmemoria como o antes descrito, con estatuas, rúas, bustos, placas, prazas ou rúas que pouco ou nada significan para o groso da sociedade. Son lugares sen memoria. Pola contra, os recordos de moitas persoas que viviron aqueles acontecementos perderanse, só escoitados por uns poucos especialistas, familiares e persoas interesadas. Se se responde primeiro á pregunta de por que hai que lexislar sobre o pasado, entre todos poderemos dar voz e lugares a aquelas memorias que agora non a teñen.