Carlos Santiago reuniu os seus poemas de 20 anos nunha antoloxía que é tamén unha ontoloxía, unha mostra do que a súa poesía é e non é

Carlos Santiago reuniu os seus poemas de 20 anos nunha antoloxía que é tamén unha ontoloxía. Unha mostra do que a súa poesía -rimada, de verso libre, en forma de prosa poética e outras variantes- é e non é. Unha recompilación de textos que levou a recitais, performances, obras de teatro e outros contubernios nos que, ademais de rir moito, tamén se puido pensar sobre o amor, a poesía, a política, a filosofía ou, en fin, a vida. Falamos con el deste libro, Ontoloxía poética (1998-2019), editado por Carlos Meixide. 

Por que publicar este libro? Por que unha edición independente?

Eu era moi reacio a publicar e Carlos Meixide sempre me andaba tentando. Eu tiña todo este material, que é unha especie de Biblia para facer o indio nos escenarios e en todo o tipo de contubernios nos que ando metido e chegou un momento en que xa me daba na cabeza o de non dar sacado os poemas do medio. Falei con Meixide, pareceulle ben e foi adiante. Son cinco poemarios que abranguen 20 anos, que é unha animalada para os tempos que corren… Foi, así, un contubernio entre vellos camaradas. Estou moi satisfeito, ademais, de como se moveu o libro. Sendo poesía ben podía estar agardando outros 20 anos a ser distribuído.

Por que é unha ontoloxía e non unha antoloxía?

Pois iso é unha broma que ten o seu sentido. Pensei en poñer unha a ácrata pero, como non me satisfacía a solución gráfica, quedei coa o de ontoloxía. O meu último poemario, recollido neste, xa se chamaba Ontoloxía da incógnita. Pareceume unha forma bonita de recoller estas experiencias escénicas: recitais, performances, obras de teatro… O título dálle un toque filosófico que me pareceu irónico e axeitado.

Por que a poesía nace da paixón fatal entre as palabras e as cousas, tal como dis no limiar?

Tiña que escribir un limiar para esta enchente e veume unha imaxe da cinta de Moebius para explicar a relación entre significante e significado, entre as palabras e as cousas, que están como nun continuo pero en caras diferentes. A poesía é poñer esa máquina a delirar.

O primeiro poemario é O Paxaro Mecánico (1998-2003). Non sei se fala de amor, de deriva individual e social ou das tres cousas.

É unha imaxe que vén da curuxa mecánica, relacionada coa idea de sermos máquinas, incluso na nosa sentimentalidade. Este libro trata o tema clásico do amor dunha maneira desapaixonada, desde o punto de vista de poñerse na perspectiva do paxaro mecánico que move as alas, non se sabe por que. Logo está transpirado por todo tipo de cousas. Eu andaba con esta maneira de ver a poesía non como o sentimento do autor, segundo se entende desde o molde tradicional, senón desde a idea de que estamos atrapados dentro da linguaxe e como pode ser posible rebentar iso.

Noutro dos poemarios recollidos neste volume fálase de que a poesía pouco pode dicir sobre a violencia de xénero, a partir dun caso concreto.

“A poesía pode ter capacidade de evidenciar e denunciar, pero non de transmitir o horror en estado puro”

É que tiven unha experiencia familiar moi dura nese sentido. Na época do bipartito pedíronnos a uns poetas masculinos que escribísemos algo sobre esta temática e eu aproveitei para manifestar o meu dorido escepticismo sobre a capacidade da poesía para representar este tipo de cousas. A poesía pode ter capacidade de evidenciar e denunciar, pero non de transmitir o horror en estado puro

Pensaba agora no tema da poesía despois de Auschwitz.

É que é no que hai que pensar.

Dada a experiencia que tiveches no Nunca Máis por exemplo, que pensas en concreto sobre a capacidade da poesía para denunciar?

A poesía vale para denunciar, aínda que o efecto é absolutamente nulo. Pero a min interésame non tanto para denunciar feitos, no sentido de Chomsky por exemplo cos horrores do mundo, senón como un xeito de servir da voz da cólera, desde un punto de vista máis existencial de resposta ante as inxustizas, a opresión ou a simple estupidez humana.

Que a túa era unha obra bastante existencial foi unha das conclusións que tiramos no último repaso que fixeramos das túas pezas de teatro. Mais neste libro a voz poética di que é un poeta de usar e tirar. Es un poeta de usar e tirar?

Obviamente, coma todos, pero eu asumidamente. O que hai neste libro é unha renuncia expresa a ese tipo de transcendencia ou de significación da poesía como alta cultura, como algo excelso e refinado. Eu son máis de poesía de arrabalde… e de puticlub.

Pero ese discurso tampouco é novo… Nos 90 moito se falaba de levar a poesía aos bares, e xa bastante antes.

“Parece que necesitamos volver a un ideal transcendente, recuperar algún Deus, coas implicacións fascistas e reaccionarias que iso ten”

Si, pero penso que segue a ser necesario ir contra ese afán de transcendencia. Ese tipo de postura está máis en auxe ca nunca. É o canon, as relacións xerárquicas dentro dos sistemas literarios. E mentres temos unha sociedade cada vez máis pechada na que a crítica queda reducida a guetos. Parece que necesitamos volver a un ideal transcendente, recuperar algún Deus, coas implicacións fascistas e reaccionarias que iso ten.

Seguimos co segundo poemario recollido na Ontoloxía poética. Chámase Caderno de Notas, corresponde ao 2002-2008 e é un caderno de notas.

Este poemario foi un experimento que fixen, en débeda cos language poets, que é un tipo de poesía que me influíu moito. Consistía por exemplo en encher un caderno de notas e despois facerlle recortes azarosos. Eu tiña a idea de transmitir isto. Entón aí hai de todo: o work-in-progress en estado puro e algunha cousa que xurdiu directamente a parece premeditada, pero non o é. Son, en realidade, un monte de textos que utilicei para diferentes movidas: performances, recitais, etc. O que decidín foi non censuralos e publicalos así.

Fan pensar no dadaísmo. Quizais no surrealismo.

Penso que máis no primeiro que no segundo. O dadaísmo é un dos meus grandes alentos. Ademais, na época en que se fixeron estes poemas eu estaba traballando moito coa poesía fonética, coa Psicofónica de Conxo… Non podo evitar ter cometido o pecado de ter ler a xente coma Kurt Schwitters. Hai tamén un poeta portugués, Alberto Pimenta, que ten unha serie de textos, que chama heideggerianos, nos que fai burla da prosa filosófica de Heidegger. E eu fago algo semellante.

Xa, pero que pintan niso Hegel e Nietzsche?

Sempre gardara o impulso de mofarme, máis de Hegel que de Nietzsche, de metelos como dous ratos de biblioteca roendo. Supoño que é unha deformación por formación persoal.

Pola túa formación como filósofo. Algo que ten en común todo o que fas é o humor. Pero non é un humor vitimista, malia constatar a derrota.

“Penso que a ironía é a escafandra que nos permite mergullarnos no mar de merda no que andamos flotando”

Penso que a ironía é a escafandra que nos permite mergullarnos no mar de merda no que andamos flotando. Houbo un terapeuta que tratou de curarme a ironía e eu díxenlle que nin de broma pensaba facer iso. Aprender a rir de nós mesmos e do resto do universo é inevitable. Ou máis ben era no século XX, porque no XXI a ironía é como fumar ou drogarse. Son liberdades que nos están roubando porque xa non podemos nin ser irónicos nin facer co noso corpo o que nos pete, porque parece que as autoridades teñen máis responsabilidade sobre os nosos corpos ca nós mesmos. Non podemos desviarnos da política corporal. E se algo pode definir a arte contemporánea, é iso.

Alén do humor, un dos poemas fala da dor da coñecemento. Quizais porque pensamos -pasamos pola Universidade, tiñamos unhas expectativas-...- que o coñecemento ía salvarnos.

“O coñecemento da verdade non é suficiente para emanciparnos e liberarnos da inxustiza”

Iso é, como di Žižek, o que lle pasa a Chomsky. O coñecemento da verdade non é suficiente para emanciparnos e liberarnos da inxustiza. O coñecemento máis ben transmite unha dor bastante aguda e vai pouco máis alá da impotencia, da dor de constatala. Porque fai falta máis que o coñecemento. Fai falta unha palabra que xa non está de moda, a revolución. Ou si que está de moda, porque xa a venden a Pepsi e a Coca-Cola, pero xa non ten carreiro por onde avanzar. Tamén Estrella Galicia nos prometeu a revolución.

Que non basta a opresión, senón unhas condicións para que callen os movementos sociais, debes sabelo ben ti…

Cando foi o Nunca Máis, que xa pasaron anos abondos como para pensar sobre aquilo, tivemos esa explosión de crenza en que o coñecemento da realidade ía ser o impulso para liberala, e xa ves no que deu. De cando en vez ábrese unha fenda que crea unha oportunidade, pero se esta oportunidade non se aproveita, a fenda péchase e todo volve ser igual. Que foi o que lle aconteceu ao Nunca Máis, como movemento social.

Falando de fracasos, e de ontoloxía, non hai nada? Os teus poemarios realizan afirmacións contraditorias ao respecto.

Pois como di un dos poemas, non hai nada e o que hai é de puta madre. Non somos nada, e ben deitamos dos galeguismos mentais, que nos traen ese plus de retranca, que é o que hai: o retrotraerse da nada sobre si mesma.

Non sei se nos estamos poñendo existencialistas, pero hai un poema que penso que conta moita verdade. Di: só penso en follar, e de cando en vez crúzanse polo medio a vida, a política e a arte. Lidamos coas pulsións de vida e de morte e polo medio aparece a política… Podería ser unha boa definición do libro.

Todo iso é moi freudiano, pero si. Temos que resolver as pulsións e así vai transitando a vida. E era hora de que alguén dixese que só pensa en follar.

Non es o primeiro.

Seino. Non son o primeiro nin serei o último.

Volvendo á política, o libro fala bastante dunha democracia que é unha oligarquía na que sempre mandan os mesmos. Nin que falases de Galicia.

“En Galicia, como todo o mundo sabe, vivimos tamén nun sistema único, que é o comunismo, desde Fraga”

De Galicia ou do resto do planeta. Porque a democracia cristaliza o estado de cousas tal como é, de xeito que xa non se move nada. Aínda que nos digan que somos libres para escoller, a pesar de que só hai unha única opción. Nese sentido, a época da Unión Soviética tampouco estaba tan mal, pois polo menos había dúas opcións.

A diferenza entre a democracia popular soviética e a democracia parlamentaria é que en vez de dúas opcións temos unha. Ademais, en Galicia, como todo o mundo sabe, vivimos tamén nun sistema único, que é o comunismo, desde Fraga. Agora seica os fascistas son os de esquerdas, ou máis ben os de extrema esquerda. Entón os fascistas serán os comunistas, digo eu. E Fraga era un comunista convencido, polo menos cos seus, entre os que repartía moi ben. Outra cousa era cos outros, aos que mandaba á emigración ou directamente debaixo das pedras.

O libro amosa preocupación, en relación con iso, co discurso da posmodernidade.

Si, porque eu crieime na posmodernidade e é curioso que, no momento de publicarse o libro, cando parecía que a posmodernidade estaba pechada, voltamos ao mesmo.

Ao comunismo contra o fascismo, como chanceabas antes?

“A posmodernidade estaba chea de trampas, como na ideoloxía, na que supuxo o conformismo, e aínda estamos pagando o pato”

Poderíase dicir que si, pero eu prefiro situarme no meu lado ácrata. A posmodernidade foi a época que me tocou vivir de novo e agora empezo a ir para vello cando se supón que xa acabou. Había impulsos da posmodernidade que eran necesarios, como a revisión duns modelos de identidade insufribles. Niso tivo efectos benéficos, pero noutros aspectos estaba chea de trampas, como no da ideoloxía, no que supuxo o conformismo, e aínda estamos pagando o pato. É algo que se pode seguir na arte e no pensamento desde maio do 68. Agora está evidenciándose no que deu esa volta.

Unha volta atrás?

Non é unha volta atrás. É o capitalismo actualizándose, desembarazándose da súa némese, o comunismo. Pero o capitalismo non pode sobrevivir sen unha némese, sen unha ameaza. E aí é onde puido desenvolverse o novo fascismo. Penso que é unha consecuencia da posmodernidade, do seu conformismo ético, político e estético.

Tamén en relación con iso, en distintas partes do libro dise que o nacionalismo anda perdido, que os socialdemócratas non saben nin comer unha verza, que Podemos é conformismo e que hai que ter algo de pudor e deixar de dicir nas manifestacións que o pobo unido xamais será vencido. A política, polo menos a formal, non ten amaño?

“O discurso político onde vai que se converteu en algo cerimonial. Hai máquinas poéticas que xeran discursos infinitos”

O discurso político onde vai que se converteu en algo cerimonial. Hai máquinas “poéticas” que xeran discursos infinitos. O cinismo substitúe a ideoloxía como unha forma de falsa conciencia, como unha ideoloxía no sentido de distorsión da realidade. O cinismo é o leitmotiv da política. As promesas son pura cerimonia. Supoño que temos que buscar a transformación que os seres humanos precisamos noutro lado, noutro terreo.

Na política non formal? Falabamos antes dos movementos sociais.

En realidade eu son crítico coa idea de que todo é político. Igual temos que despolitizar sectores da vida política. Quero dicir que a política está a asumir con facilidade o feminismo, a loita antirracista, o antifascismo… Un tipo coma Macron, por exemplo, está todo empoleirado definíndose como antifascista. A política está a absorber todas as loitas menos unha.

A loita de clases?

Si. Parece que co único que non pode é co clasismo. A única contradición coa que non pode, ou si que pode, mais simbolicamente, porque a nega.

E a sociedade -nós- que fai? No libro chámaslle imbécil, autosuficiente, perdida no consumo ou na falsa moral…

“Estamos inmersos nunha pandemia de estupidez que nos abafa e é difícil non estar pillado aí”

O problema é que todos estamos metidos en dinámicas das que non podemos escapar. A quen lle vas pedir responsabilidade pola fame, por exemplo? Se a nosa forma de vestir, de vivir, está entramada niso. Pero si se está xogando un xogo moi duro coa estupidez que se nos está impoñendo. Falabamos antes diso: marxinalizar o humor, a crítica, estando cada vez máis cerca do home -do ser humano- unidimensional, como dicía Marcuse. Estamos inmersos nunha pandemia de estupidez que nos abafa e é difícil non estar pillado aí.

Un dos poemas avoga por torturar parte desa sociedade estupidizada, que son os dramaturgos, poetas e novelistas. Para limpar a literatura de falabaratos. Inclúeste entre eles? Hai moitos na literatura galega?

“Probablemente a revolución nos pille e nos pape”

Eu por suposto que me inclúo. Cando falamos do potencial crítico da cultura tamén nos enganamos porque nós tamén estamos colaborando con esta infamia. Falaba antes da fractura, ou da fenda, que non aproveitamos como individuos e como sociedade. Probablemente a revolución nos pille e nos pape.

E non sabemos que sentido vai ter. Quizais xa esteamos nela. Hai tempo que se falou de “revolución” neoconservadora. E ben que nos arrastrou.

Pode ser, quen sabe. Tal vez un día acordaremos e veremos a gran revelación, que é unha palabra moi parecida a revolución. Os neoconservadores claro que nos arrastraron. A dereita secuestrou palabras como revolución, igualdade, fraternidade… Antes do 74 ninguén dubidaba do que significaba a palabra revolución. A última foi ese ano aquí ao lado en Portugal. E aí acabaron as revolucións. Nin a iraní o foi, por moito que a Foucault lle fodese despois de darse conta de quen era Jomeini.

Segue o libro co teu monólogo, moi divertido, sobre Pasolini, de 2014. Se cadra agora podería xerar protestas.

Non o formulei como un monólogo poético, senón como un texto na liña language, de trascender os xéneros. Fíxeno en Portugal e despois aquí e a verdade é que me deu moita satisfacción. Aí está o meu eu poético máis implicado. E si que é posible que desde 2014 ata aquí puidese causarme algún problema, que xa teño experiencia en falsos escándalos.

Unha falsa polémica da que ao final saíches ben parado. Volvendo a Pasolini, neste texto falas por exemplo de que santificas as mulleres. Podes explicalo?

Iso forma parte da sinceridade atroz desde a que está escrito este monólogo. Eu son un tipo criado nun masculinato absoluto. Non descubrín o que era unha muller ata que cheguei á Facultade de Filosofía e se me sentaron dúas señoras ao lado. Estudara antes nun colexio masculino bastante reaccionario. E iso levoume a santificar as mulleres no sentido de ter unha visión idealizada por descoñecemento. Fun reo dese vicio que non sei se conseguín superar. Son cousas que o patriarcado crea na mente masculina. Se é que existe o patriarcado.

Non existe o patriarcado?

“O patriarcado existe como forma prehistórica, pero creo que o problema fundamental no momento actual é o capitalismo”

O patriarcado existe como forma prehistórica, pero creo que o problema fundamental no momento actual é o capitalismo. O capitalismo disolve todo porque converte todo en pura mercadoría. O patriarcado segue aí igual que segue o feudalismo. Non nego, por suposto, a opresión das mulleres. Pero non creo que sexa a forma dominante. De feito, creo que toda esta violencia que se está a dar agora é porque o patriarcado vense abaixo e hai resistencia a entregar o cadáver. Pois iso é algo que temos que mirar para curarnos, igual que a santificación.

Pasolini criticaba a sociedade burguesa, coa súa falsa moral. Non sei se non teremos algún dos vicios desa sociedade burguesa.

Entre os pensadores do século XX Pasolini foi o primeiro capaz de anticipar moitas cousas que ían pasar. El foi acusado por exemplo de santificar as clases populares, pero é que el vía moi claro como os labregos, coa súa cultura da austeridade, se afastaban da sociedade de consumo, que se foi cargando esas economías fortes baseadas na subsistencia.

El ve como a sociedade de consumo destrúe esas identidades e como muta o fascismo asociado á sociedade de consumo, impoñendo unha identidade uniforme e amorfa baseada en valores mercantís que acaba coa cultura popular. E todo isto é moi aplicable ao caso galego: a sociedade tradicional que acaba, a identidade perdida e o monte ardendo… E a mudanza non dá lugar a un mundo novo, senón a un réxime máis represivo. E nós xa non somos burgueses, nin proletarios, nin nada, senón só consumidores. Acredores e debedores.

O poemario final, de 2018-2019, é Ontoloxía da incógnita. E fala sobre todo da nación como construto. De imaxinarse como seres privilexiados, mellores que os demais. Algo que se cadra pasa aquí bastante para sacudir o complexo de inferioridade.

A min xa nin me cabe na cabeza a idea de que eu sexa mellor ca ninguén. Pero neste poemario si que están preocupacións miñas arredor da nación. Parto da idea de que a nación é o lugar onde naces. Entendido desde o aquí e o agora. En Tempo de vinganza, Anxo Rei Ballesteros fai unha análise de Hamlet no que interpreta o asasinato do pai, do rei, como un atentado contra a comunidade, contra a nación.

O impulso do nacionalismo é moitas veces ese: a resposta contra a aldraxe, como se dicía antes, ou contra a opresión, como se di agora. A loita por restablecer a comunidade, por restituír a xustiza. Eu o que fago é unha reflexión irónica e desdramatizada sobre iso, pero tamén firme. Quero dicir, que non pasa nada por reivindicar a nación e a comunidade, que parece que é algo que á esquerda ou a parte da esquerda dálle arrepíos, pois consideran que se debe ser cosmopolita. E o que se debe ser é internacionalista, que non é o mesmo. Nacionalismo é outra palabra, coma revolución, que deu lugar a moitos equívocos semánticos. Identificouse con fascismo o que foi unha filosofía de emancipación dos pobos.

Mais nos teus poemas hai moita crítica do esencialismo.

“O que propoño é mudar unha idea esencialista da nación por unha idea máis existencialista, no sentido do aquí e do agora”

Claro, porque tamén está iso. O que propoño é mudar unha idea esencialista da nación por unha idea máis existencialista, no sentido do aquí e do agora. Non como unha identidade inmutable, senón desde a comprensión dun proceso vital que arrastra o individuo e a comunidade. Que carallo vamos reivindicar o esencial se xa nin existe a sociedade rural. Pero mesmo desde esas ruínas teremos que ser capaces de definir a nación como o lugar onde nacemos e estamos, entendéndoa dun xeito ben aberto e ben aireado.

Quizais parte do problema era a santificación -xa que falabamos diso- do rural como a esencia. Sen ter en conta, por exemplo, o seu conflito.

Claro. Iso é evidente na teoría do nacionalismo de Vicente Risco, que Castelao leva ao Sempre en Galiza collendo materiais definidos por Stalin ao inicio da revolución rusa. En Castelao hai unha certa evolución, pero no galeguismo clásico e no actual tamén mantense esa idea esencialista do rural. Eu creo que temos que ser máis situacionistas, do aquí e agora, que é desde onde escribimos e desde onde vivimos.

Por que e esquerda, como dis neste último poemario, descoñece a ontoloxía?

“A esquerda non leva ben a teoría do que hai”

Porque vive nos mundos de Yupi. A esquerda non leva ben a teoría do que hai. Prefire as ideacións, o mundo celeste, e eu prefiro o terrestre.

A dereita si que entende moi ben o que hai e preocúpalle menos o deber ser.

Si, os do PP si que controlan de ontoloxía. O que hai é o que defenden. A esquerda ten medo de meter as mans na merda, que é o que caracterizou sempre á esquerda, que metía as mans na merda. Pero agora prefire ir con luvas. A elexía final deste poemario está feita en diálogo con Fran Pérez Narf, co seu concepto de nación imaxinaria.