Caridad Verdet naceu marcada por unha “sabotaxe da natureza”, a falta dun ollo. Mais, xa na madurez, virálle outra: unha enfermidade que a convertirá nun ser dependente dos coidados até levala á morte. A consciencia do seu destino, escrito pola xenética, suporá unha oportunidade para facer “emenda á totalidade” da súa vida. De pensar no que fixo ben -como rebelarse contra as simetrías- e mal -como pensar pouco na vida-. Así é a nova novela do escritor e xornalista Alberto Ramos, A simetría das bestas, (Urco), coa que o tamén colaborador de Praza.gal acaba de gañar, por segunda vez, o Premio Risco. Un libro sobre a recomposición da identidade, o trauma, os coidados ou o “amor incondicional” da familia. Que rompe tabús.

Cada capítulo leva o nome dunha besta. E o libro está cheo de bestas. Por exemplo, un mozo violador. Non se sabe quen é o máis besta…

Eu penso que a maior das bestas é Caridad Verdet, unha besta que nos fala, coma ningunha outra, de integración, adaptación e supervivencia nun medio hostil. Porque, dada a súa condición natural, ten que enfrontarse desde o minuto un da súa vida coa integración, co mito da integración, que é un mito coma o do minotauro, pero peor contado...

Hai non moito vin unha muller cun só ollo.

E é impactante, non?

A verdade é que si.

É que iso pasa. Chámase anoftalmia. Caridad nace cun só ollo e iso é algo que non se pode ocultar e que rompe a simetría, que rompe por completo a nosa lóxica. Podemos aceptar que alguén perdeu un brazo ou unha perna por accidente ou por enfermidade, pero que alguén naza sen un ollo, con esa sabotaxe da natureza, rómpenos os esquemas.

"Podemos aceptar que alguén perdeu un brazo ou unha perna por accidente ou por enfermidade, pero que alguén naza sen un ollo, con esa sabotaxe da natureza, rómpenos os esquemas"

Caridad tenta durante anos camuflalo cun parche, debido á ditadura -tal como ela mesma a define- imposta polo pai, que lle di que é polo seu ben. E así é como se lexitiman as ditaduras: coas opresións e represións de cada día, contándonos que é polo noso ben. Resúltanos máis fácil aceptar a perda dunha parte do corpo que a súa ausencia de nacemento, e isto ten un impacto visual e tamén social, porque tendemos a completar a parte que falta, a cubrir as elipses, para non ter que enfrontarnos ao que non coñecemos.

O “mito da integración” do que falas está ben resumido nesta frase que sae no libro: “a integración non é sentirse común sendo diverxente, senón facerlles aos demais o favor de ocultar a diferenza”. Mais o conflito de Caridad penso que non é tanto ese como o xeito no que cambia a súa relación coa vida, e coa morte, ao saber que está enferma.

En realidade a enfermidade é unha escusa para falar da vida. A morte, como di a propia Caridad, é o que lle dá sentido á vida. Esa consciencia da morte é o que lle dá pé a analizar o que pasou entre as dúas sabotaxes da natureza: a de nacer cun só ollo e a enfermidade, un diagnóstico que converte a súa vida nunha conta atrás. O que fai é un axuste de contas, unha emenda á totalidade, unha reflexión sobre o que foi a súa vida, sobre onde se equivocou e onde acertou. Porque antes non tivera tempo de pensar na vida.

"O que fai é un axuste de contas, unha emenda á totalidade, unha reflexión sobre o que foi a súa vida, sobre onde se equivocou e onde acertou"

Tanto Caridad coma Fervaq son un pouco aditos á calamidade, ao drama, á debilidade. A ela gústanlle os homes vulnerables. El desmonta, coa súa naturalidade, a coiraza coa que ela se protexe. Son unha parella pouco convencional…

Por que dis iso?

Supoño que pola diferenza de idade e por esa adición á protección do débil, precisamente. Por esa sorte de confusión do amor -de parella, neste caso- coa maternidade...

Non creas, hai moita xente adita a iso… Mais cal era a pregunta?

O tipo de relación entre Caridad e Fervaq.

Son dous seres particulares: son artistas, persoas que non pensaron na vida porque non tiveron tempo, porque estaban ocupados, por exemplo, debatendo estupideces sobre a arte. Se cadra é iso o que che fai velos coma unha parella pouco convencional. Despois, iso é algo que ten relación con outra idea que está no libro, que é que son dúas vidas marcadas polo trauma.

Un trauma herdado da xeración anterior, que vén dicirnos como a familia nos pode foder a vida. Independentemente das alegrías familiares, que tamén as haberá, e de certo grao de incondicionalidade do amor familiar, -que tamén pode ser moi absurdo e que non deixa de ser unha maneira de ditadura-, por moi harmónica e bucólica que sexa a familia, sempre estará aí para fodernos…

"Por moi harmónica e bucólica que sexa a familia, sempre estará aí para fodernos…"

Xa que falas diso, na novela hai moita reflexión sobre os coidados e o amor. Fervaq coida de Caridad, por moito que desexe fuxir. O amor morre, pero quedan resistencia e deber. 

Si, hai unha reflexión moi clara sobre a relación entre amor e coidados na novela. Fervaq séntese condenado e obrigado, por momentos. Pero el faino, coida dela, porque debe facelo. Non ten outra opción. Saír correndo sería peor. No libro non pretendo dicir o que é o amor ou o que debe ser: é máis ben unha reflexión sobre que pasa entre dúas personaxes extremas nunha situación extrema

A relación entre o amor e os coidados vén dada pola responsabilidade, e a frustración, porque o amor vaise convertendo en coidados, o que supón puro desgaste. O que mantén os coidados é o sentido da responsabilidade, pois a outra opción é desertar, e que se saiba.

"Fervaq séntese condenado e obrigado, por momentos. Pero el faino, coida dela, porque debe facelo. Non ten outra opción. Saír correndo sería peor"

Interesoume o que di Caridad sobre o amor. Ela discute a “falacia do instinto”, do “amor incondicional” -que a súa nai, por exemplo, non sentira por ela-. Defende que todo afecto pode morrer: o amor por un fillo, por exemplo. E non necesariamente porque aconteza algo terrible. E que entón hai que escoller entre saír fóra dese amor ou seguir finxindo.

É unha reflexión do personaxe, de Caridad, si. Porque non é darlle ao clic e que xurda o amor e xa está, como pensaba a nai de Caridad que ía ser, e non foi. E, despois, a sociedade tamén fai distincións: considérase máis importante coidar aos nenos que aos vellos, porque se supón que os nenos son o futuro. Pois dillo a un vello que precise coidados. Nada che garante, ademais, que o teu fillo non vai saírche un cabrón: un violador, por exemplo. E por que nin consideramos esa posibilidade? É censurable dicilo? Se cadra eu non son moito quen para opinar porque non son pai, nin nai. Pero penso que si, que o amor por un fillo, por un irmán... pode esgotarse. A Caridad pásalle coa nai e co pai.

"Nada che garante, ademais, que o teu fillo non vai saírche un cabrón: un violador, por exemplo. E por que nin consideramos esa posibilidade? É censurable dicilo?"

A min iso é o que máis me interesou do libro. O xeito en que trata ese tabú: o amor supostamente “incondicional” que se pode acabar, e que socialmente non está permitido que se acabe. Outro personaxe pouco amoroso é, por certo, o editor. Lembrábame a Sebastian Nell, o protagonista da túa anterior novela.

Non sei, se cadra algo de Sebastian Nell podería ter… Como a capacidade para dicir o que pensa sen contemplacións. Pero si hai unha conexión entre este libro e o de Sebastian Nell, que é sobre todo a enfermidade como emenda á totalidade. O editor é, si, unha persoa que “non ten filtros”, como se di agora. Pero é moito máis livián ca Sebastian Nell.

Algo de Sebastian pode ter tamén o narrador. Que non amosa piedade polos personaxes. Pareceumo, sobre todo, na primeira lectura.

É que non son bos, son personaxes cuestionables. Pode que o narrador sexa agresivo algunha vez, pero é que eles son cuestionables. Tamén eles cuestionan aos demais.

Caridad é escritora e séntese, nalgún momento, coma unha estafadora. Unha embusteira. Unha crítica di, ademais, con acerto, que as súas personaxes femininas sempre están en segundo plano. Ela admite iso, como carencia na súa escrita e na súa vida. Nesta reflexión de Caridad parece que está a autocrítica do escritor… Tamén hai unha reflexión dela que é unha crítica á crítica e ao xornalismo cultural.

A ver, eu agardo que calquera persoa que fai algo teña algún momento de dúbida, de pensar que se cadra o que fai é unha impostora, como pensa Caridad Verdet. Iso lémbrame un soño recorrente meu. A min nunca se me deron ben os idiomas. Soño que non vou a clase de inglés, que fago o exame fatal, e que cos anos descóbrenme e quítanme o título do instituto, da carreira… E isto xa o soñaba antes do de Cristina Cifuentes.

"Si hai tamén o que dis, unha crítica á crítica literaria e, en especial, ao xornalismo cultural"

Caridad sente unha inseguridade constante, que encaixa coa que senten escritores, artistas… E si hai tamén o que dis, de crítica á crítica literaria e, en especial, ao xornalismo cultural. Tamén estaba en Sebastian Nell: o difícil que é diferenciar a información cultural da promoción. Por exemplo, esta entrevista é información?

Queres que che responda?

Non, era unha pregunta retórica. Para que quero saber a verdade?

Pois vouche responder igual. Eu téñoo claro. Unha entrevista é información cando é unha conversa que paga a pena ler por si mesma, independentemente de que esperte interese polo “produto” ou non, que non é o meu problema. É dicir, se é unha conversa na que se din cousas, na que hai discurso, que é o que busco. E iso conséguese unhas veces si e outras non.

Xa, pero moitas veces nin se le o libro porque os xornalistas non teñen tempo para ler libros, entón fanse tres ou catro preguntas para saír do paso…

Certo. Iso si é promoción. Mais, por un lado, que haxa xornalistas que miren por enriba do ombro aos seus compañeiros que traballan en comunicación porque iso é “publicidade” paréceme sintomático do perdidiña que está a “profesión”. Como se o a maioría do xornalismo estivese libre diso. Pero aínda máis: a clásica afirmación de Orwell de que só é xornalismo aquilo que a alguén non lle interesa que publiques paréceme unha carallada. Eu penso que xornalismo é, basicamente, falar coa xente para contar o que pasa.

Si, é a épica do “periodista paladín”, que se ve bastante por exemplo nas redes sociais e que moitas veces dan ganas de vomitar.

Ademais, é unha visión do xornalismo moi masculina, no mal sentido. Queren ser heroes, ter poder. Sentirse importantes por relacionarse co poder e falar no nome da xente en vez de falar coa xente. E isto non implica que eu non defenda o xornalismo de investigación, pero hai moitas maneiras de entendelo. Non só unha.

Xa, o discurso dos salvadores da patria, que é o que máis falta nos fai, precisamente. Os salvadores da democracia e ese tipo de expresións en xeral. Deixamos o xornalismo?

Si, por favor. Pero ao rego. Falabamos antes da infancia de Caridad e Fervaq. Nas dúas familias hai unha traxedia: a perda dun fillo, por distintos motivos. E iso supón culpa, para os pais, e derruba da familia. Mais sensación de abandono para os nenos Caridad e Fervaq. 

Si, a infancia neste libro é o que comentabamos antes: o trauma. Nas dúas familias pasa unha desgracia diferente cun fillo que se chama igual. E esa desgracia rompe con todo, supón a culpa compartida. Nun caso pasa por puro azar e no outro tampouco á responsabilidade da familia. Porque, como diciamos antes, alguén ten a garantía de que o seu fillo non lle vaia saír un cabrón? Logo vén a xente con esa historia de que a culpa é dos pais, de como o educaron. Pois igual non. Non todo é culpa dos pais. Igual o neno é unha mala persoa, como pasa co irmán de Fervaq.

"A familia de Fervaq decide non apoiar ao irmán deste despois do que fai. E é o que dicía antes: o amor por un fillo, ou por un irmán, pode acabar"

E, en relación con iso, a lóxica do “amor incondicional”. Porque parece que a un fillo hai que defendelo faga o que faga. Empezamos a soltar sentencias sobre a familia e o amor, moitas veces sen saber o que dicimos. Que imos facer o que sexa por un fillo? Pois non sei, primeiro imos falalo. A familia de Fervaq decide non apoiar ao irmán deste despois do que fai. E é o que dicía antes: o amor por un fillo, ou por un irmán, pode acabar. Igual alguén nace así e ti aguantas ata que rebentas. O discurso do amor incondicional, do sacrificio constante, esa autoimposición do sacrificio como algo lexítimo, tamén é unha retórica épica cuestionable. Ademais, como dicía antes, é desigual. Coidar dos vellos considérase un rollo, unha obriga, unha incomodidade. Porque o importante é coidar dos nenos. Do “futuro”.

Caridad e Fervaq discuten sobre arte. Ela di que a arte debe dar respostas, ademais de facer preguntas. Que sempre ten que haber discurso. Que toda expresión é escolla, e polo tanto política. Fervaq non está de acordo…

Realmente, o importante desa conversa non é tanto o seu contido como mostrar o xeito no que os personaxes poden perder o tempo discutindo sobre arte e non sobre a vida. Claro que escoller ou non escoller é unha acción política, pero o importante aquí non é iso.

"Escoller ou non escoller é unha acción política"

Sebastian Nell tiña a súa complexidade porque era unha longa entrevista entre unha xornalista e un actor. En canto a técnica narrativa, este libro é menos lineal, ten máis voltas atrás e adiante…

Desde o punto de vista da temporalidade é unha historia máis complexa. Pero, sobre todo, é porque non é un libro de acción, senón de reflexión. A escolla é esa. Hai accións que acontecen ou se contan antes ou despois, con flashbacks… pero o máis importante é a reflexión. O xurado dixo que era un libro filosófico e eu non diría tanto, pero si é un libro reflexivo. Mais tampouco creo que sexa moi interesante falar de como está escrito o libro…

Non estou de acordo. A crítica que tanto lle afecta a Caridad di que, nos seus libros, había máis forma ca fondo. Un estilo que agochaba a pouca chicha. Non che vou dicir que sexa o mesmo neste libro teu…

Ben, se cadra si eu si mo podo dicir a min mesmo…

O que eu quería dicir non é para nada que a forma agoche a falta de discurso, pero si se nota que neste libro hai unha preocupación pola forma, polo estilo, que está moi traballado e moi ben. Pero ás veces se cadra fóiseche a man e sobran algunhas cousas.

Si é verdade é que este libro é… non sei se máis traballado ou máis requintado… Non, iso non, pero si hai unha preocupación pola forma, que é se cadra un pouco poética, no sentido de que si encadean imaxes e si se fai un esforzo estilístico. E sei que é verdade o que dis sobre algún exceso, que ás veces pode ser cansado de ler. Ía corrixilo, pero ao final quedou así. Mais non o nego.

"Si hai unha preocupación pola forma, que é se cadra un pouco poética, no sentido de que si encadean imaxes e si se fai un esforzo estilístico"

Caridad defínese coma unha militante da asimetría, que considera subversión da orde. Ela négase xa aos sete anos a seguir levando parche. Despois aprende a pintar un ollo, ata que decide nin pintarse nin taparse nin nada.

Claro, porque a súa cara cun só ollo rompe os esquemas, do visible e da lóxica binaria instalada no noso pensamento. A lóxica do mundo partido en dúas metades. Que che falte un ollo é algo que parece non humano…