Científico da Misión Biolóxica de Galicia e presidente da Asemblea de Municipios da que sae o anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Alcalde de Pontevedra, presidente da Deputación e deputado en Cortes. Comisario do Exército no goberno de Negrín. Colaborador da ONU en misións diplomáticas e candidato -el mesmo rexeitou a proposta- a presidir a Xunta da preautonomía galega. Había moitos motivos para escribir unha novela sobre Bibiano F. Osorio-Tafall. Pero o escritor Xosé Monteagudo precisaba máis, e atopounos na figura da súa primeira muller, Josefina Arruti. Vémonos mañá (Xerais) é, así, a historia dun encontro que o exilio imposibilita. Tamén a dunha familia, coma tantas outras, separada pola represión franquista e a dunha muller, Josefina, que se vale soa para sacar adiante os fillos mentres o seu marido fai a súa vida lonxe deles practicamente sen axudalos. 

Vémonos mañá é unha novela baseada na historia real de Josefina Arruti e de Bibiano F. Osorio-Tafall. Querías recuperar a memoria de dúas figuras non moi coñecidas? Como naceu esta novela?

“Sen a historia de Josefina nunca me poñería a escribir esta novela”

Máis que recuperar a memoria de dúas figuras, unha máis pública e a outra de vida máis privada, o que me interesou foi a potencia da súa historia, tan singular. Coñecía a grandes trazos a historia de Bibiano F. Osorio-Tafall e parecíame extraordinariamente interesante. Pero como me ocorre con moitas historias que coñezo e que resultan tamén fascinantes iso non me motivaba para escribir unha novela sobre ela. Para que iso suceda, a historia ten que ter un elemento especial que non podo definir pero que sinto como o aliciente que pon en funcionamento a miña imaxinación.

Ese elemento especial foi coñecer tempo despois a historia de Josefina Arruti, a muller coa que casou en 1929. Sen a historia de Josefina nunca me poñería a escribir esta novela. A unión das dúas historias, cos seus puntos en común e cos seus profundos contrastes, pareceume que podía configurar unha novela que era moito máis ca a suma das dúas. Nese punto naceu no meu pensamento esta novela.

Josefina quere estudar, pero as circunstancias familiares e os roles asignados na época ás mulleres impídenllo. Como quixeches retratar a Josefina en canto á súa personalidade e aspiracións? Como te documentaches ao respecto?

En todo momento tratei de reconstruír na novela uns personaxes que reflectisen con verosimilitude o que fixeron e como eran cada unha das persoas reais. Por suposto, nese labor a documentación é importante. Pero máis alá da documentación, que en determinados aspectos e etapas das súas vidas non resulta demasiado abondosa, é importante intentar extraer a esencia da súa personalidade, o que podían sentir e desexar a partir dos datos dispoñibles. No caso de Josefina, os datos que temos sobre ela nesa etapa da súa vida fan supoñer que foi unha persoa con ese tipo de aspiracións.

Ela procedía dunha familia con estudos, o pai era médico, e ela mesma estudou o bacharelato, cousa que nesa época non era moi común, especialmente no caso das mulleres. Tendo en conta que cando o fai xa non viven os pais e ela reside na casa de familiares próximos, non é difícil intuír que esas aspiracións estaban moi arraigadas no seu pensamento, xa que noutro caso non remataría eses estudos. Despois casa cunha persoa como Bibiano que posúe unha sólida formación académica e intelectual. E finalmente, moito máis tarde, e nunhas circunstancias tremendamente adversas, esfórzase en todo momento para que os seus tres fillos, dous homes e unha muller, estuden para licenciarse na Universidade. Alguén que non tivese moi enraizadas esas aspiracións desde moi nova non segue ese camiño en situacións tan difíciles como as que tivo que atravesar Josefina Arruti.

Bibiano tamén é unha persoa con inquietudes intelectuais, mais no seu caso, por xénero e por clase, non atopa obstáculos para desenvolvelas. De que xeito esas inquietudes o fan a persoa que será despois? Como conectan esas inquietudes coa súa preocupación por Galicia, polo menos na primeira etapa da súa xuventude?

“Bibiano é unha persoa moi ambiciosa que une a esas capacidades que lle poden dar éxito no eido intelectual unhas grandes dotes de relación social e de comunicación que pode empregar no eido máis público da súa traxectoria”

Bibiano é unha persoa que desde moi novo ten conciencia das súas capacidades. É un estudante academicamente moi brillante desde o principio. Aos quince anos sae por primeira vez nun xornal, o Faro de Vigo, unha noticia sobre el na que se di que era a admiración do profesorado do instituto polo seu expediente académico, composto ata ese momento por matrículas na súa totalidade. Con ese comezo el toma conciencia de cal é o camiño que debe seguir para acadar as metas que se propón.

E por outra banda, persoalmente, é unha persoa moi ambiciosa que une a esas capacidades que lle poden dar éxito no eido intelectual unhas grandes dotes de relación social e de comunicación que pode empregar no eido máis público da súa traxectoria. Esa mestura de características comeza a empregala en Galicia xustamente na súa xuventude. Nese intre, a comezos dos anos trinta, o eido público comeza a abrirse ao que poidan achegar persoas coma el, que non pertencen ás “familias” políticas tradicionais pero que teñen cousas novas que dicir e que propoñer. E Bibiano aproveita ese espazo para poñer en práctica as súas ideas sobre o progreso nos distintos ámbitos nos que actúa, desde o seu traballo científico na Misión Biolóxica de Galicia ata a alcaldía de Pontevedra ou posteriormente no seu labor nas Cortes como deputado.

Bibiano entra en política un pouco por influencia de Casares Quiroga e acaba sendo deputado, entre outros cargos, e presidindo a asemblea de municipios e o comité dos que sairán o Estatuto do 36, aínda que rexeitará máis adiante ser o “Tarradellas galego”, tal como lle propón Suárez. Que papel tivo Bibiano na política galega? Cal foi a súa relación con Castelao e Bóveda? Que che parece a súa negativa a implicarse máis no contexto da Transición?

“No contexto da Transición tivo a oportunidade de presidir a Xunta de Galicia da preautonomía, certamente, pero rexeitouna”

Na política galega o papel de Bibiano non foi tanto o dun actor de primeira liña a prol do recoñecemento dos dereitos de Galicia como pobo, senón máis ben o dun aliado que comprendía a situación e que traballaba desde outro ámbito. El non pertencía ao Partido galeguista como Castelao ou Bóveda, senón a Izquierda Republicana, pero era quen de entender as arelas e as reivindicacións dos galeguistas e incluso de apoialas, na medida das posibilidades que lle concedía a súa militancia. A súa relación con Castelao e con Bóveda, nese sentido, foi de cordialidade no persoal e dunha certa colaboración no político.

Ademais, logo uniunos a solidariedade que creou entre eles a pertenza ao mesmo bando e o feito de teren un inimigo común que procuraba aniquilalos. No contexto da Transición tivo a oportunidade de presidir a Xunta de Galicia da preautonomía, certamente, pero rexeitouna. A súa negativa supoño que ten que ver cunha postura de responsabilidade e coherencia persoal. Levaba moito tempo afastado de Galicia e el mesmo considerou que nesa situación debía haber entre os que residiran aquí durante todos eses anos persoas cun coñecemento máis próximo e fundamentado da situación para desenvolver ese papel.

Josefina asume desde sempre as responsabilidades del e dela en canto a coidado dos fillos, renunciando, en realidade, á vida que ela quería ter. Mais ese reparto de roles, xunto co exilio del, acaban conducindo, co tempo, a que el practicamente deserte de ocuparse dos fillos. Desde a perspectiva de hoxe pode resultar chocante, ao respecto, que ela fique esperando mentres el fai a súa vida sen case axudala. Como se posiciona o narrador ante ese feito e por que

“Na política galega o papel de Bibiano non foi tanto o dun actor de primeira liña a prol do recoñecemento dos dereitos de Galicia como pobo, senón máis ben o dun aliado”

O narrador dunha novela non debe asumir o papel de xulgar aos seus personaxes, na miña opinión. Se o fai, incluso nunha novela que sexa de ficción pura, non baseada en persoas reais coma esta, corre o risco de converter a historia nunha demostración das ideas do autor e, en consecuencia, priva a quen a le da posibilidade de acadar unha opinión máis libre.

Quen le unha novela coma esta pode xulgar os feitos e acadar as conclusións que estime oportunas, sen que o escritor lle indique, nin sequera disimuladamente, o que debe pensar ao respecto. O papel do narrador, nese sentido, é o de quen conta os feitos e expón os sentimentos, temores e desexos dos personaxes en cada situación, pero sin emitir xuízos morais que poidan condicionar a opinión de quen logo vai ler a novela. Creo que iso non só lle outorga unha maior autonomía ao relato, senón que fai máis cribles os acontecementos dunha historia da que, por outra parte, en varios puntos se podería dicir que supera a ficción.

Josefina é encarcerada por ser a muller de Bibiano. Despois queda soa cos fillos, coa única axuda da súa sogra, Emilia, da que a separan moitas cousas. Pero a novela é tamén a historia da relación de cariño e amizade que xorde entre estas dúas mulleres, malia teren un conflito que condicionará moito a vida de Josefina. De que xeito quixeches retratar a evolución da relación entre elas?

Efectivamente, entre Josefina e a súa sogra hai moitas ideas que as separan. E incluso dun xeito incluso máis profundo do que podemos pensar desde unha perspectiva actual, se temos en conta en que situación ocorren os feitos. Pero ao mesmo tempo, máis alá desas diverxencias ideolóxicas profundas, a situación xeral que lles afecta, necesariamente crea unha solidariedade silenciosa entre elas.

Pensen o que pensen, malia que unha poida sentir afinidade co réxime e a outra non, as dificultades que sofren, a represión da que unha é obxecto, nalgunha medida tamén ha de encontrar o apoio da outra para saír adiante. Sobre todo, tendo en conta que os descendentes de ambas, nai e avoa, son dous nenos e unha nena polos que loitan ambas no desexo de lles construír un futuro mellor. Nesa situación, convivindo as dúas baixo o mesmo teito durante anos, sufrindo iguais penurias e cun obxectivo común, é difícil imaxinar que entre elas non se establecese algún tipo de entendemento importante e duradeiro.

A novela fala de diferentes formas de represión, como a tortura, o asasinato ou o acoso por parte dos “cívicos”. Josefina ten que aturar, ademais do cárcere, esta última. Xunto a formas de represión tamén económica. Quixeches remarcar iso dalgunha maneira?

“O acoso que se exerce en actos miúdos e de xeito cotián, así como a represión económica, non foron tan tratados narrativamente”

Non é que eu tivese a intención de remarcar esas formas de represión, pero os feitos reais do caso poñíanas de manifesto e, polo tanto, o relato non as oculta, nin moito menos. Por outra banda, fronte ás formas de represión máis notorias como o asasinato ou a tortura, das que se ocupou a literatura e que son máis coñecidas, o acoso que se exerce en actos miúdos e de xeito cotián, así como a represión económica, non foron tan tratados narrativamente. E non obstante, en moitos casos, ese tipo de represión foi máis persistente e tivo como obxectivo os familiares directos de quen fora asasinado.

Estatisticamente, en Galicia a maioría dos asasinados foron homes, sobre cuxa represión se puxo o foco da reparación histórica e literaria, esquecendo moitas veces que coa súa desaparición o obxectivo da represión pasou a recaer nos seus familiares máis directos, que quedaban “sinalados” para as novas autoridades, e que eran na súa maioría mulleres: parella, fillas, nais, etc. Ese sufrimento silenciado é o que encarna Josefina Arruti, que debe facer fronte a unha represión que as novas autoridades enmascaran en procedementos administrativos e en situacións sociais e económicas de aparencia neutral pero que se erguen e se empregan cunha evidente intención de castigo e de advertencia para o resto da sociedade.

Negrín encárgalle a Bibiano difundir e buscar apoios para a causa republicana en América, como Comisario Xeral do Exército e logo no SERE. Cal foi o seu papel ao respecto?

Bibiano era unha persoa cunhas grandes dotes organizativas e de comunicación, sen dúbida. Algo que se pode afirmar, en ausencia de coñecemento persoal, en base aos feitos constatados, que só resultan explicables partindo desas características persoais. A súa capacidade organizativa pode deducirse facilmente considerando a ampla e continuada serie de responsabilidades que asumiu en anos posteriores na diplomacia internacional da ONU.

“Bibiano posuía unha conciencia moi clara da súa responsabilidade persoal e histórica do momento que está vivindo” 

Pero das súas competencias comunicativas dan proba tamén os roles miúdos e menos coñecidos que desenvolveu na súa mocidade, onde tivo que exercer algún tipo de liderado, desde a Universidade Central, onde formaba parte da directiva de asociacións de estudantes, ata a súa elección como deputado por Pontevedra, onde foi o segundo candidato máis votado nas listas da Fronte Popular, por detrás de Castelao. Ao mesmo tempo, posuía unha conciencia moi clara da súa responsabilidade persoal e histórica do momento que está vivindo.

Os diferentes labores que desenvolve durante a guerra civil asúmeos con toda a súa enerxía para conseguir os obxectivos encargan. Uns meses antes de viaxar a Estados Unidos está presidindo a Asociación de amigos da URSS e viaxa a ese país, convidado oficialmente polo goberno soviético xunto a outra serie de persoas. Posteriormente, o feito de que o presidente Negrín se fixe nel para distintas responsabilidades non é unha casualidade. Nunha situación tan grave e comprometida, esas encargas denotan a confianza que os altos responsables políticos tiñan nas súas capacidades.

Parece que Carmen, a filla de Josefina, cando lle di que se aos fillos lles vai ben foi polo esforzo dela, entende mellor o que pasa ca ela mesma. Como quixeches retratar esa diferenza na relación entre ela e os fillos con Bibiano? 

Aínda que os tres fillos comprenden perfectamente o esforzo que tivo que facer a nai para que eles non sufrisen permanentemente as consecuencias da situación, creo que Carmen ten un punto maior de proximidade con Josefina pola súa condición de muller. Ademais dos atrancos e das dificultades que comparte cos irmáns, en Carmen hai outras cousas que lle afectan a ela polo feito de ser muller, especialmente nesa época. Iso establece entre ambas, nai e filla, unha comprensión moito máis profunda, que a miúdo non se expresa en palabras pero que participa da realidade íntima inherente a esa dobre represión que sofren, por integrantes do bando perdedor da guerra civil e pola súa condición de mulleres.

A túa novela anterior, Eternity, fala dun proxecto dixital que trata de cumprir dalgunha maneira co desexo humano de vencer a morte ou, polo menos, o esquecemento. Como xorde esta idea?

“Hai unha estrutura de relato que me resulta especialmente querida nas miñas novelas. É a da reconstrución do pasado a partir dun momento presente”

Como xorden moitas veces as ideas creativas, por desvíos da imaxinación. O proxecto inicial era o de escribir a biografía dunha personaxe de ficción falecida e para iso a biógrafa, que era a narradora, pescudaba na internet. Daquela pensei que na internet hai moitos datos de moitas persoas, de cando viviron e interviron nas redes sociais ou nos blogs persoais ou en moitos outros foros. Pero decateime de que non había ningún espazo na internet, polo menos que eu coñecera, onde figurasen historias de persoas falecidas. Esa idea fíxome pensar nunha aplicación onde se puidesen depositar as historias das persoas falecidas e onde a narradora da miña novela puidese atopar información para a súa biografía da personaxe. Pero a idea desa aplicación informática comezou a tanta coller forza que anulou por completo o outro proxecto de novela, converténdoo no que foi finalmente Eternity.

En realidade é a historia de dúas mulleres, nai e filla. A partir do seu traballo en Eternity, a filla vai coñecendo tamén a súa propia historia familiar, ata entón descoñecida para ela. Era o que querías contar?

Si. Ao cabo do tempo decátome de que hai unha estrutura de relato que me resulta especialmente querida nas miñas novelas. É a da reconstrución do pasado a partir dun momento presente. Na maioría das miñas novelas sucede iso. Hai un feito actual que ao narrador ou aos personaxes lles esperta o interese e lles fai pescudar o que sucedeu antes e que pode explicar o presente das súas vidas. Ese coñecemento do pasado é para eles unha forma de comprender o que son actualmente. Eternity responde tamén a ese tipo de estrutura, xa que o traballo da narradora nunha aplicación informática novidosa dálle motivo para interesarse pola súa historia familiar, coa imprescindible colaboración da nai.

A nai da protagonista ten unha vida e unha mentalidade pouco convencionais para a época que lle toca vivir. Mais fai todo o posible por vivir como desexa. En que se parecen e se diferencian ao respecto nai e filla?

A diferencia principal está nos condicionantes do lugar e da época histórica en que viven unha e a outra. Para a nai, o camiño da realización persoal pasa por unha loita permanente a nivel persoal e social por conquistar o seu espazo de realización persoal, a liberdade que lle permita ser o que desexa, a todos os niveis. Vive nunha época de enormes limitacións para acadar os seus desexos persoais, a súa mocidade transcorre nos anos sesenta e setenta, e a súa vida abala permanentemente entre a consecución dunha meta e a loita por intentar conseguir a seguinte. Pola contra, para a filla, que vive a súa mocidade na época actual, as limitacións legais e de costumes da nai xa non existen, pero en troques ha de afrontar unhas limitacións tamén importantes ao nivel económico e laboral, que poñen límites a algunhas das súas aspiracións.

Na novela tamén hai bastante de reflexión sobre a relación entre literatura e realidade, ficción/relato e feitos… Que quixeches subliñar sobre iso?

O argumento da novela, a creación dunha aplicación informática que funciona como unha especie de cemiterio virtual das historias dos falecidos, propiciaba moitas reflexións dese estilo. Que queda de cada un cando falece? Fundamentalmente o relato do que foi en vida. Un relato feito por outros, os sobreviventes, que obedece ás regras de calquera relato, real ou de ficción. Desde este punto de vista, a narradora, que é a responsable de supervisar a forma dos relatos que se soben á aplicación, na súa condición profesional de filóloga, ademais, non pode deixar de reflexionar ás veces sobre o que supoñen eses relatos, sobre a forma de construílos e os seus efectos en quen os lea. Con todo, esas reflexións xorden no seu traballo diario como algo natural, no cal non pon maior énfase, porque forman parte da súa maneira de ver a vida.