O feminismo. A conciencia de clase. O encontro entre teatro e poesía nunha escrita, sempre, lírica. Os paxaros como imaxe recorrente. A reivindicación, en fin, da liberdade. Son algunhas das chaves da obra -narrativa, dramática e poética- da escritora e actriz Lorena Conde, que vén de publicar Ave do paraíso (Apiario). A autora gañou no 2020 tres premios literarios seguidos: o III Premio Victoria Moreno por Velloucas e Minchas (Cuarto de Inverno); o XXXVI premio Cidade de Ourense por As puntas da louza (Urutau) e o Filomena Dato por Ave do Paraíso (Apiario). No mesmo ano publicara As mil vidas de Dorotea (Cuarto de Inverno) e pouco antes Santa Inés (Urutau). Falamos con ela de todos estes libros.   

As mil vidas de Dorotea (Cuarto de Inverno) é unha biografía sobre Dorotea Bárcena pensada para público infantil. Como xorde a escrita deste libro? 

Este texto vén dunha proposta que Andrea Jamardo me fixera en 2017 ou por aí. Pediume un texto que falase dunha muller salientable para o teatro galego e propúxenlle escribir a biografía de Dorotea Bárcena, da que eu tiña idea de que fixera cousas salientables polo teatro galego, pero non sabía ata que punto. Iso funo descubrindo logo, cando me puxen ao choio.

“Pareceume de xustiza destapar unha muller cultísima, feminista, activista polos dereitos das persoas, libre e brava”

Para min o máis importante de As mil vidas de Dorotea é a conexión que as crianzas lectoras poidan sentir coa Dorotea Bárcena nena, que xa tiña clarísima a súa vocación desde moi cedo. O xeito no que a propia Dorotea, na súa deliciosa autobiografía Unha vida en furgoneta (AISGE), anoa os seus xogos infantís e o “teatro das monxas” coa súa traxectoria adulta como actriz, dramaturga e directora foi fundamental. Aí estaba o celme do asunto.

Amais diso, pareceume de xustiza destapar unha muller cultísima, feminista, activista polos dereitos das persoas, libre e brava, que foi parte da xeración que profesionalizou as artes escénicas de Galicia aínda que, despois, fora tan mal paga por esa mesma profesión. 

En realidade o libro ten algo de peza de teatro, algo e ensaio e algo de poesía. O estilo é moi lírico e delicado, ademais de moi fluído. Algún motivo especial para esta mestura de xéneros? 

Ese estilo, para ben ou para mal, éme inevitable, só sei dicir as cousas así. No tocante aos xéneros, pasa un pouco o mesmo: aínda que quixera, non daría abordado os textos desde a pureza de cada etiqueta. Claramente As mil vidas de Dorotea tiña que vir desde o teatro -parecía inconcibible darlle outra forma á biografía de Dorotea Bárcena-, pero que se entremetesen a poesía e o ensaio non foi calculado, nin tampouco fai mal. Éme máis importante que un texto (calquera texto) me sexa xusto no oído que saberlle definir o xénero.

No libro están citadas algunhas fontes que utilizaches para escribilo. Como foi o proceso de documentación? Fixeches tamén entrevistas?

“Diego Bárcena foi quen, cunha grandísima xenerosidade, me descubriu esa marabilla que é Unha vida en furgoneta e, ao longo de todos estes anos, foime fornecendo de fotografías, vídeos e outros recursos necesarios”

Tiven unha xuntanza inicial xa aló polo final de 2017 ou primeiros de 2018 (xa non lembro ben) co seu fillo, Diego Bárcena, e resultou unha entrevista moi interesante e incitadora. El foi quen, cunha grandísima xenerosidade, me descubriu esa marabilla que é Unha vida en furgoneta e, ao longo de todos estes anos, foime fornecendo de fotografías, vídeos e outros recursos necesarios. 

Falei tamén cunhas poucas persoas que traballaran con ela en Teatro da Lúa e noutras compañías e atopei moitos materiais na páxina dedicada a Dorotea Bárcena que o Consello da Cultura Galega aloxa no seu Album de Mulleres. 

Así confirmóuseme a sospeita de que Dorotea fora unha figura importantísima para a cultura do país malia que, tristemente, para o público quedara sepultada debaixo do clixé raquítico da sogra dos Tonechos. Ser consciente disto foi tan penoso, fíxoseme tan inxusto, que despois do libro me vin impelida a escribir un artigo (A banalización e os compases) falando deste mesmo tema.

No libro presentas unha Dorotea que sempre amou o teatro, que tivo unha vida complicada e que foi pioneira en varios aspectos, como a primeira dirección feminina do CDG ou un teatro feminista. Xusto acabas de citar que non tivo o recoñecemento que merecía…

“Bárcena foi, entre outras moitas cousas, dramaturga por necesidade, porque non se escribían papeis relevantes para mulleres de certa idade ou con determinados corpos”

Si, eu penso que a Dorotea Bárcena quedóuselle a deber o recoñecemento que merecía. Para empezar, debiamos estar todas piando pola publicación da súa obra dramática (e, por sorte, chegará porque Diego Bárcena está traballando para facilitar a edición de todos eses materiais). Bárcena foi, entre outras moitas cousas, dramaturga por necesidade, porque non se escribían papeis relevantes para mulleres de certa idade ou con determinados corpos. 

Foi tamén unha traballadora das artes escénicas que fixo fronte común con moitos compañeiros para acadar un teatro profesional galego e, cando iso se logrou e chegaron as vacas gordas, mentres os seus compañeiros homes prosperaban, ela quedou na cuneta. De feito, á marxe do que eu ou calquera outra opinemos do asunto, Dorotea non podía ser máis clara nisto, na xa extinta revista Paraíso dicía, falando deste tema: “eu tiven durante moitos anos un discurso feminino. Esa foi unha das razóns polas que me varearon fortísimo ao longo do tempo. Sufrín marxinación nas subvencións, nas actuacións, pero iso tamén foi un acicate para min (...) Son unha histórica deste país, o teatro profesional existe entre outras cousas porque eu estaba alí e contribuín a que nacera, e nunca tiven a consideración que teñen os meus compañeiros dinosauros masculinos.”

Coa novela xuvenil Velloucas e Minchas (Cuarto de Inverno) gañaches o Premio María Victoria Moreno. O libro fala da relación entre unha adolescente e a súa amiga coa súa avoa máis as veciñas desta. Mais, en realidade, podería dicirse que fala de medo (persoal e social), de acoso e de sororidade. Como o definirías ti tematicamente?

“Fixo fronte común con moitos compañeiros para acadar un teatro profesional galego e, cando iso se logrou e chegaron as vacas gordas, mentres os seus compañeiros homes prosperaban, ela quedou na cuneta”

Uffff, as definicións, son tirando a maliña neste asunto. Se tivese que dicir en que pensaba eu cando o escribía, diría que na desprotección; na sensación de estar soa ante un mundo cambiante e desconcertante. O que si é certo, é que, malia que (na miña opinión) a maior parte das personaxes sofren este tipo de desprotección, tamén se decatan de que se poden protexer unhas ás outras e, deste xeito, gañar seguridade para defendérense. Esta idea, a do ben común non como unha entelequia, senón como algo tanxible, mensurable, na vida de cada unha, é a revolución, penso.

O libro trata tamén un tema moi de actualidade, que é o acoso inmobiliario -para obrigar a alguén a deixar unha vivenda que se vai revalorizar-. Inspirácheste neste sentido nalgún caso real? 

Neste asunto vexo constantemente (con indignación) unha realidade: como di a pintada, hai moitas casas sen xente e moitas xentes sen casa porque entidades e persoas como o Pepe de Velloucas teñen o beneplácito da sociedade para defender o seu dereito a especular cun elemento fundamental para unha vida digna.

Pepe ten a súa correspondencia na realidade nos promotores que constrúen ao amparo de programas pouco transparentes;das institucións que non se atreven a meter man neste conflito; dos caseiros que, aproveitándose da necesidade da xente, alugan por prezos indecentes auténticos cortellos; dos medios que en cada noticiario meten catro ou cinco noticias sensacionalistas sobre okupas e na cidadanía que, sen se poder permitir unha vivenda digna, ven moi normal que estas cousas funcionen así.

Na trama van aparecendo personaxes que non son o que en principio parecen, como pode ser o pai de Pepe, o acosador. Tampouco a propia protagonista é o que ao primeiro parece, pois medra por dentro e por fóra durante o verán que pasa coa avoa. Quixeches salientar iso, a posibilidade de cambiar, de evolucionar? 

“O interesante das persoas é que as imos descubrindo nos seus matices, nas súas voltas. E iso debe suceder na literatura tamén, creo”

Eu, supoño que é unha cousa de carácter, percibo sempre o cambio como desestabilizador e doloroso. Cos anos afíxenme á idea de que é necesario, inevitable e que, polo xeral, unha acaba sendo unha persoa uns gramos mellor do que era antes de cambiar. Pero aínda así, dá medo; e o medo é un material literario infinito.

Por outra banda, tamén é certo que, se unha non pode asegurar a ciencia certa quen é ela mesma, facer iso cos demais é imposible. O interesante das persoas é que as imos descubrindo nos seus matices, nas súas voltas. E iso debe suceder na literatura tamén, creo.

Con As puntas da louza gañaches o premio Cidade de Ourense. É un poemario que reivindica as mulleres obreiras e empregadas de fogar que viven sometidas á Máquina mais que merecerían desfilar, cos seus corpos exhaustos, no Día da Patria moito máis que os patriotas que as espremen. Como xorde este libro? 

“As puntas da louza nace da mala hostia que me produce esa “ética do traballo” que fai máis valioso a un pimpín que lle dá á tecla desde que abre a Bolsa ata que pecha que á muller que vai deixar ese despacho impoluto pola noite”

As puntas da louza empecei a escribilo pouco despois de Entullo. Comecei a reflexionar sobre a miña traxectoria como traballadora e cabreeime. Son obreira filla de xente obreira. Teño cobrado máis polo convenio do comercio vario da provincia da Coruña que polo réxime de artista. A maior parte da xente que coñezo fai números do 15 ao 30 de mes e vive co temor a que se estrague a lavadora ou o motor de arranque do coche. 

Na miña casa, cando falamos disto, estamos de acordo en que estas cousas son inxustas pero sempre se zanxa cun “foi así de toda a vida” e veña, para adiante.

As puntas da louza nace da mala hostia que me produce esa “ética do traballo” que fai máis valioso a un pimpín que lle dá á tecla desde que abre a Bolsa ata que pecha que á persoa (muller, non nos enganemos) que vai deixar ese despacho impoluto pola noite. Esa non é a nosa ética do traballo, non pode ser. É a ética da Máquina.

Son, parece, mulleres educadas para a obediencia (e para o medo) desde nenas. Mulleres seducidas tamén pola Máquina, que é como unha especie de Deus. Mais a voz poética desexa que, cos seus brazos rexos de maromas, se unan contra a Máquina. Podes explicar isto?

“Decatémonos de que para que nós nos poidamos permitir aforrando de aquí e de alá, unha camiseta de 5 euros, algunha outra está pagando a diferenza co seu corpo”

Este poemario bebe de varias fontes, por un lado está a relixión e o seu gañarás o pan coa suor da túa fronte e, polo outro, a certeza de que o traballo, un traballo escollido, humano e vocacional, pode ser realmente liberador e transformador (tanto espiritual como socialmente). 

Da contradición nace a Máquina, ese Deus sen cara (ou con cara de modelo de anuncio de colonia) para o que nos desvivimos. Eu deixei de crer axiña en Deus, pero sigo fascinada pola lingua bíblica, sigo a estremecerme coas súas formas poéticas, aínda sabendo que moito do que di ten como finalidade a miña submisión e o non-cuestionamento. A Máquina é así tamén, unha trampa sedutora que merece a nosa insurrección; que nos decatemos de que para que nós nos poidamos permitir aforrando de aquí e de alá, unha camiseta de 5 euros, algunha outra está pagando a diferenza co seu corpo.

O libro parece, en parte, enfocado desde o punto de vista dunha nena que observa todo ese mundo, toda esa inxustiza calada. Como pensaches esa voz poética, é dicir, por que este enfoque? (Tamén presente en O perfil da Boca).

N’As puntas da louza as voces son plurais e a estrutura que subxace é a das estacións na vida da obreira, desde que de pequeniña fai sumas e oe na casa o gran prócer que é Amancio Ortega porque se fai propaganda co que lle cae dos petos, ata que envellece e continúa na roda da produción á espera de poder retirarse para facer, polo menos, unha milésima parte do que nunca tivo tempo nin cartos para facer. N’O perfil da boca, as voces son as de María, o eixo do poemario, e outra voz poética que fala desde diferentes momentos da súa vida e en relación con María.

O Perfil da Boca e Santa Inés, ambos editados por Urutau, parecen dous libros relacionados entre si. No poemario O Perfil da Boca María, a avoa que ensina as netas a falar e a seren libres, perde a palabra, aínda que a historia cóntase de diante para atrás. Por que María perde a palabra?

Que curioso! Eu nunca diría que estes dous textos están emparentados, mais aló de que saíron da mesma man. Isto confírmame na crenza de que é ben máis interesante coñecer as lecturas das obras que as intencións (con frecuencia non logradas ou desviadas do albo) de quen as escribiu.

“O perfil da boca fala da pureza do que se comunica sen palabras e de como, por contra, aínda conservando o don da fala, se pode fracasar na comunicación”

O perfil da boca é un texto que celebra a María Reguera Reguera, a miña avoa. Unha labrega sen escola que por volta dos cincuenta anos sofre un ictus e sae del cunha afasia de Broca bastante severa. As netas que ela tiña nese momento non chegabamos aos dous anos daquela, así que asumimos a súa afasia como algo natural, pero á súa morte, hai uns quince anos, fun consciente de que tiña que existir unha María de antes do ictus e outra de despois, aínda que eu só coñecía unha delas.

Esa perplexidade foi o punto de partida para un texto que fantasía con esas dúas Marías e que fala da pureza do que se comunica sen palabras e de como, por contra, aínda conservando o don da fala, se pode fracasar na comunicación.

En O Perfil da Boca hai texto en redonda e texto en cursiva, segundo os cambios das voces poéticas. En Ave do Paraíso isto márcase con distintas cores: fala o Tribunal que xulga a Karen, ou fala Karen, que non cre no Tribunal. Podes explicar a pluralidade de voces nestes dous libros?

Aparte da pluralidade de voces (que en Ave do Paraíso é ostensiblemente maior), a cousa principal que teñen en común estes dous textos é que son o xermolo de cadansúa peza teatral que aínda non logrei poñer en escena, aínda que nese camiño Ave do Paraíso vai máis adiantada.

A cursiva n’O perfil da boca é a voz da María afásica, a voz que encara o accidente e pugna por se comunicar. A redonda sería a neta, sería eu nunha versión moi mellorada de min mesma. A cor verde en Ave marca textos que funcionan como didascalias e sitúan á espectadora ante o que estaría diante dos seus ollos en escena. En cor negra están os parlamentos dos personaxes, que son moitos e, ás veces, intencionadamente disfrazados doutros. 

En O Perfil da Boca hai imaxes de amor avoa-netas que me facían pensar en imaxes relixiosas como A Piedade. En Santa Inés, unha peza de teatro moi poética, unha nena visita coa súa avoa as monxas e quere ser coma Santa Inés, á que pode ver nun cadro. Cal é, nese aspecto, o nexo entre estes dous libros?

Pois xa digo que non era consciente de que houbese conexión. Santa Inés foi un texto encargado por Inés Salvado, que é a actriz que o defende, inmensa, na montaxe da compañía A Feroz. 

“A lingua da relixión resúltame extremadamente rica e fermosa e levo tempo xogando con ela”

A premisa deste traballo era indagar canda ela nas súas lembranzas de, cando de cativa, ía coa súa avoa ás Clarisas de Compostela e, a partir de aí, escribir sobre a influencia da nosa educación atravesada polo catolicismo en como percibimos os nosos corpos, o noso tempo, as nosas inclinacións, a nosa supervivencia como engrenaxes da maquinaria capitalista e a posibilidade de ter unha vida espiritual plena á marxe desa herdanza.

Agora ben, é certo que nos dous textos hai netas e avoas que se queren. Tamén pasa, xa o dixen antes, que a lingua da relixión me resulta extremadamente rica e fermosa e levo tempo xogando con ela. E, aínda, un terceiro punto en común penso que pode ser que ambos os dous textos propoñen un Edén que non está noutro lado máis que no monte e na inocencia (unha inocencia avisada, porén).

En realidade, Santa Inés fala de como o patriarcado -os lobos- devora os corpos femininos. De mulleres ás que, coma a Santa Inés, se as obriga a ceder o seu corpo como despoxo. De mulleres consideradas “públicas”. Por que denunciar a situación das mulleres prostituídas a través desa metáfora relixiosa? (Os lobos, os años, a carne de Santa Inés).

Xa digo que a proposta de escribir sobre Inés (Salvado) e Santa Inés de Roma non saíu de min, senón que foi un agasallo en forma de encargo. Porén, para dúas persoas educadas neste país entre os anos 80 e os 2000, crear desde aí é tan acaído como partir das Spice Girls ou de Sensación de vivir. E, na miña opinión, ben máis desafiante. 

“Santa Inés fala dos nosos corpos como propiedade pública porque é así como se conciben na sociedade”

A metáfora relixiosa é pertinente porque a educación, a xustiza, os contextos laborais, as relacións de parella, a familia... aínda hoxe en día, están impregnados de relixión; dunha relixión asfixiante e castradora que nada ten que ver coa espiritualidade. A metáfora relixiosa dos lobos e os años é unha metáfora de poder, de negocio, de materia escura.

Santa Inés fala dos nosos corpos como propiedade pública porque é así como se conciben na sociedade. Calquera unha de nós pode dar testemuño de comentarios, tocamentos, asedios, abusos,etc. e, se é así, e porque o noso corpo non nos pertence a nós.

Santa Inés fala do martirio do corpo e Ave do Paraíso (Apiario, premio Filomena Dato) trata tamén, en realidade, o control patriarcal do corpo -o seu xulgamento público- para convidar un suxeito colectivo feminino -quizais as nenas- a bailaren libres. Como xogaban, libres e salvaxes, as nenas de O Perfil da boca. Como chegas da lectura do conto de Hans Christian Andersen da que parte Ave do Paraíso a este poemario?

“Os zapatos vermellos pareceume tan terrorífico que non logrei conciliar a imaxe que gardaba da historia coa crueldade do que tiña diante”

En 2013 decidín armar unha peciña de pequeno formato para crianzas facendo a dramaturxia dun conto clásico. Tiña unha lembranza moi viva dunha edición do conto Os zapatos vermellos de Andersen (que en castelán sempre se torceu na tradución para calzarlle á protagonista unhas zapatillas de ballet, cousa que aparecía na ilustración do meu conto da infancia). O bendito contiño non apareceu pola casa e fun buscar o orixinal. Aí mudou todo. Pareceume tan terrorífico que non logrei conciliar a imaxe que gardaba da historia coa crueldade do que tiña diante. Aí empezou o proxecto de Ave do Paraíso.

En Ave do Paraíso hai un proceso semellante ao de As puntas da louza: un endeusamento do opresor no que, despois -quizais máis en Ave do Paraíso, que é como a aprendizaxe da desobediencia- se vai deixando de crer. De xeito que, como en Santa Inés, a opresión patriarcal relaciónase unha vez máis coa tradición de pensamento católico… 

Relixión e opresión van da man na existencia das mulleres educadas na cultura de raíz cristiá. Probablemente en todas e, se cadra, co máis crueldade, pero eu fun educada nesta e é dela e da súa sombra na miña existencia que podo falar con seguridade. En Ave do Paraíso crúzanse a miña experiencia dun mundo atravesado polo catolicismo e o conto de Andersen, no que unha poboación enteira de fieis protestantes xulgan a moral de Karen pola cor dos zapatos que leva á misa. 

“En Ave do Paraíso crúzanse a miña experiencia dun mundo atravesado polo catolicismo e o conto de Andersen, no que unha poboación enteira de fieis protestantes xulgan a moral de Karen pola cor dos zapatos que leva á misa” 

En As mil vidas de Dorotea están moi presentes os paxaros, como tamén o están en Ave do Paraíso como símbolo: os paxaros contra a tarántula, por exemplo. Por que esa presenza do paxaro como símbolo e que significados ten en Ave do Paraíso?

Si, teño unha fixación cos paxaros, teño que admitilo. Non sei como explicalo, supoño que a fraxilidade dos seus corpos, a levidade das plumaxes e o milagre de se soster no aire teñen un influxo en min que se deita inevitablemente nos textos.

En Ave do Paraíso aparecen varios, pero os fundamentais son a avetarda, que é unha ave grandona, con aparencia de torpe, que non adoita levantar o voo, que apenas emite sons e cría na terra. 

Está tamén a garza branca, con esa elegancia fascinante, esa serenidade e esa cousa introspectiva que ten; e, por fin, a ave do paraíso, que, máis que facer referencia a esas aves que parecen imposibles de tan exóticas, para min no texto representa calquera paxaro que cumpre coa súa vocación de perfección e gozo no aire. En conxunto resumen as tres fases de liberación do corpo e da imaxinación desta Karen imaxinada e, por extensión, de todas as bacantes que ata agora bailamos ás agachadas, coma avetardas

Ave do Paraíso é, tamén, un libro especial por como está editado. Como foi ese proceso con Apiario?

En xeral, teño sido moi afortunada nas miñas experiencias coas editoras. Non sei como será con editoras “grandes” pero a miña humilde experiencia con algunhas das editoras independentes galegas é inmellorable. Teñen sido respectuosas ata o extremo e agarimosas cos textos e comigo. 

A experiencia de editar Ave con Apiario foi unha delicia e resultou moi doado porque tanto Antía Otero coma Dores Tembrás se empaparon do texto e comprenderon á perfección o que lle cumpría para que chegase ás mans das lectoras envolto coma unha xoia. A atención ás cores, ao papel, a tipografía, as gardas... non podía ter imaxinado un corpo máis bonito para a Ave. Alégrome ben, ademais, de que forme parte dunha colección que leva o nome de Filomena Dato.

O teu primeiro poemario, Entullo, co que gañaras o premio de Poesía Miguel González Garcés, falaba da reconstrución despois do derrube, da desintegración. Neste caso tamén se intuía a presenza do patriarcado, quizais a través do maltrato psicolóxico. Nese sentido, parece que toda a túa obra ten unha coherencia, unha liña que pasa polo feminismo ou polo encontro entre teatro e poesía, ou no aspecto formal pola construción de imaxes poderosas. Definiríala así?

“Feminismo e conciencia de clase son, na miña opinión, a medicina para todo, o bálsamo de Fierabrás pero mellorado, porque teñen a potencia de curar o organismo social, a colectividade”

Con Entullo era un pouco difícil saber que era eu como escritora, de feito, era difícil saber sequera se era eu unha escritora. Custou anos e varios textos máis que eu mesma me recoñecese aí. Neste momento, aínda que os meus traballos publicados se poden contar cos dedos das mans e aínda sobra algún, porén quizais si que se poida extraer algunha clave. 

Feminismo? Si, claro. Feminismo e conciencia de clase son, na miña opinión, a medicina para todo, o bálsamo de Fierabrás pero mellorado, porque teñen a potencia de curar o organismo social, a colectividade. E se no traballo hai feminismo e conciencia de clase, teñen que estar o patriarcado e o capitalismo, é inevitable.

Teatro e poesía? Teatro, poesía e pensamento son a mesma cousa: o corpo e o seu halo. Imaxes poderosas? Graciñas, sería marabilloso, primeiro, que fose certo e, despois, saber conservar esa forza. Polo demais, quizais as pegadas nas que eu me atopo nos textos son a preocupación pola estrutura (aínda que sexa unha armazón que na lectura non se faga evidente), o coidado e o gozo na palabra e a paz e a orde que me deixan as letras