Imaxes: Fotogramas de 'Hamada' - © Eloy Domínguez Serén
O cineasta presenta o documental 'Hamada', que retata un grupo de amigos saharauís que tratan de reinventar o seu día a día onde nada semella acontecer, nada semella cambiar ou evolucionar
As necesidades básicas “están cubertas, aínda que con grandes carencias, pero o principal problema é o factor psicolóxico e emocional de vivir toda a túa vida nun campamento de refuxiados, de nacer e crecer nunha terra que non consideras a túa, dun nivel de desemprego e desocupación demoledor, dun illamento xeográfico e político devastador, de familias divididas a consecuencia dunha guerra aínda presente na memoria colectiva, de familias desestruturadas a causa dunha emigración urxente e imparable, dun pobo que se sente traizoado, esquecido e abandonado, e de xeracións de mozos e mozas que consideran que non teñen ningún tipo de perspectiva de futuro”.
Así resume o cineasta Eloy Domínguez Serén as consecuencias do conflito saharauí, que coñeceu de primeira man a través de varias estadías nos campamentos de Tindouf, das que naceron varias pezas audiovisuais. A última é o documental Hamada, que retrata “un grupo de amigos que tratan de reinventar o seu día a día nun lugar no que nada semella acontecer, nada semella cambiar ou evolucionar”. Unha historia contada desde o íntimo, o cotiá, o micro, sobre o illamento, a resiliencia, a mocidade e a amizade, tal como o propio autor a define. Eloy respondeu as nosas preguntas por correo electrónico desde Amsterdam, onde estaba para presentar Hamada no International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Cineuropa proxecta esta película o día 25 ás 20:30 horas no Teatro Principal. Hamada vén de gañar ademais, o premio á mellor película española e o premio RCService a mellor director de película española no Festival Internacional de Cine de Gijón.
Supoño que o punto de partida de Hamada foi a túa estancia no festival FiSahara como profesor de dirección, que acabaches prolongando máis do que esperabas. Como ves esa experiencia desde a perspectiva de hoxe?
A orde foi en realidade ao revés. Primeiro fun aos campamentos como profesor voluntario na escola Abidin Kaid Saleh e unha vez alí decidín prolongar a miña estadía para asistir aos meus alumnos durante o festival FiSahara, que se celebrou uns dous meses despois da miña chegada. Nesa primeira estadía no Sahara non fun coa idea de filmar nada, de feito nin sequera levei equipo, senón que o meu traballo era axudar os mozos e mozas saharauís a que filmasen eles mesmos e contasen a súa propia historia, algo que moitos deles fixeron. Fun regresando cada ano e en total pasei alí sete meses ao longo de tres anos, entre 2014 e 2017. O proxecto foi tomando forma pouco a pouco ata se converter nesta película.
Desa mesma estancia naceran a peza sobre o neno Sidati e supoño que Yelow break road. En que sentido pode responder Hamada, en relación con estes filmes, á lóxica do work in progress que estaba detrás de películas anteriores túas?
Sorpréndeme que te lembres daquela peza sobre Sidati! Nin eu mesmo a lembraba. Wow, Sidati, a última vez que o vin era o dobre de alto ca na curta. Pasaron xa catro anos diso! Foron pezas que fixen no contexto da escola, para animar aos meus alumnos e alumnas a filmar e a buscar historias distintas. Neste caso a relación entre aquelas pezas e Hamada é diferente ao proceso que vivira en Suecia. Daquela fun facendo varias pezas curtas que logo se foron integrando no que remataría sendo No cow on the ice. Pero no caso do Sahara os distintos traballos son autónomos e autoconclusivos. Non hai unha relación directa entre eles, alén de que foron rodados no mesmo lugar e coa mesma comunidade de xente.
“No caso do Sahara os distintos traballos son autónomos e autoconclusivos. Non hai unha relación directa entre eles”
Comeza Hamada cuns planos sobre o Sahara que presentan o contexto -o deserto-. Planos abertos, afastados da xente. Até que a cámara se achega ás persoas, e cada vez máis. Por que está formulada así? Ten que ver co proceso de achegamento que pode producirse entre a comunidade saharauí e un estranxeiro coma ti, despois dunha primeira fase de maior distancia?
Nesta ocasión, a diferencia do que acontecera en No cow on the ice, que era un filme en primeira persoa, o foco aquí estaba absolutamente centrado na comunidade saharauí, nas interaccións entre eles e elas, e en ningún caso na relación comigo, que foi e segue a ser moi íntima e fermosa, pero de pouca relevancia para a propia narración do filme.
Ese prólogo ao que te refires, cos planos das dunas, ten un ton onírico e poético porque está relacionado co soño que describe Sidahmed nesa mesma escena. A miña intención con eses planos era reflexionar sobre o paradoxo que supón que a propia inmensidade do deserto, aberto e ilimitado por definición, sexa ao mesmo tempo unha muralla infranqueable. Un horizonte infinito limitado por unha barreira invisible. Nese sentido, as dunas son un elemento metafórico, un obstáculo que oculta o océano, que impide aos saharauís ver a costa, o lugar de onde proceden, que aínda escoitan en soños, pero á que non poden acceder.
“As dunas son un elemento metafórico, un obstáculo que oculta o océano, que impide aos saharauís ver a costa, o lugar de onde proceden, que aínda escoitan en soños”
Hamada sitúase -ou é a impresión que me deu- entre o documental e a ficción. Aínda que as conversas parecen moi reais. Son, basicamente, un grupo de amigos -de xente nova- que procuran a maneira de ser máis libres, buscando un futuro mellor. Definiríala así?
Penso que sei a que te refires, pero eu non falaría de ficción en ningún caso. O que se ve no filme reflicte a realidade, cotidianeidade e amizade entre Zaara, Sidahmed e Taher. Eles son tal cal os ves na película. Creo que esa sensación de ficcionalización que describes pode ser resultado da posta en escena no filme, que si que é certo que se afasta do que ás veces se entende como unha mirada “documental” máis canónica. Para min o filme retrata un grupo de amigos que tratan de inventar e reinventar o seu día a día, nun lugar no que nada semella acontecer, nada semella cambiar ou evolucionar. Cada un deles enfróntase a esta inmobilidade dende o seu propio temperamento e as súas accións, dende a súa propia visión do conflito.
“O filme retrata un grupo de amigos que tratan de inventar e reinventar o seu día a día nun lugar no que nada semella cambiar ou evolucionar”
Nesa procura dunha saída, e da esperanza, está moi presente a emigración a España. Historias de rapaces que pagaron cantidades astronómicas para entrar de xeito ilegal. As razóns -burocráticas (denegacións de visado) e políticas- que lles impiden facelo de forma legal… En que medida a túa propia experiencia como emigrante en Suecia che axudou, se cadra, a achegarte ao tema doutra maneira?
Nunca relacionei a miña experiencia coa que pode ter Sidahmed ou algún dos seus compañeiros. Non foi ata agora, que xa mo preguntaron varios xornalistas, que comecei a cuestionarme se, efectivamente, a emigración é un eixo fundamental tamén en Hamada, tal e como acontecera en No cow on the ice. Para min Hamada sempre foi un filme sobre o illamento, a resiliencia (individual e colectiva), a mocidade e a amizade. Pero é imposible facer un filme sobre a mocidade saharauí sen falar da emigración, abofé.
“Para min Hamada sempre foi un filme sobre o illamento, a resiliencia (individual e colectiva), a mocidade e a amizade”
É un tema que está presente en todo o filme, como tamén o está no día a día dos personaxes, pero para min non é a cuestión principal. Respecto a se os tres anos que pasei en Suecia afectaron á miña visión tanto sobre este conflito en particular como sobre a problemática dos refuxiados en toda Europa, estou seguro de que si. Pero non tanto por ter sido eu un inmigrante, senón por ter pasado moitas horas e moitos días estudando sueco xunto a refuxiados de Siria, Somalia ou Kurdistán. Así como moitos meses traballando nun hotel con xente de procedencias tan distintas como Uzbequistán, Thailandia, Kenia ou Irán. Como digo en No cow on the ice, a historia de cada unha desas persoas era igual de distinta á miña.
Noutra entrevista comentabas que tentaras, nos teus filmes sobre o Sahara, afastarte tanto da mirada do turista como do cineasta benintencionado que proxecta sobre o Sahara discursos occidentais alleos a aquela realidade. Como operou nesta película esa preocupación túa?
Eu nacín no Salnés e pasei a miña infancia e a miña adolescencia alí. Iso crea unha visión do mundo concreta que logo un vai enriquecendo e transformando co paso dos anos. Pero por moito que eu pasase sete meses nos campamentos de refuxiados saharauís, a miña visión é a dun galego que, afortunadamente, tivo a oportunidade de establecer unha relación moi estreita cunha comunidade que antes descoñecía.
“Facían ou dicían o que eles e elas querían no momento en que o consideraban oportuno”
Tendo isto ben presente como punto de partida, e tratando de que esa bagaxe cultural fose o menos limitadora posible, a dinámica de traballo cos protagonistas foi a seguinte: pasamos meses xuntos, a diario, ás veces filmando e ás veces non, e cada día que filmabamos eu preguntáballes que era o que querían filmar, onde ou con quen. Ou simplemente os seguía e filmaba o seu día a día. Eu ocupábame da cámara e do son, xa que fixen a rodaxe eu só, e eles propoñían as situacións. Facían ou dicían o que eles e elas querían no momento en que o consideraban oportuno, e a min todas as situacións me parecían relevantes. Logo, na montaxe, tivemos que decidir cales contribuían máis e cales menos a construír a narración do filme.
Hai unha moza que pasa toda a película buscando traballo e, case toda, aprendendo a conducir. Para ser máis libre. Fala de que non quere ter que consultarlle a ningún home que facer coa súa vida. É unha moza cun carácter forte, feminista, que contrasta co estereotipo occidental da “pobre-muller-con-veo”. Podes falarnos máis dela e que representa na súa comunidade?
Zaara é unha persoa única e extraordinaria, pero a súa determinación, valentía e temperamento non son necesariamente excepcionais entre as mozas saharauís da súa idade. Estamos afeitos a ver, ler e escoitar contextos e situacións terribles de represión contra as mulleres en sociedades árabes e islámicas, e isto é unha realidade incuestionable que varía entre un lugar e outro. Pero teño que dicir que a miña percepción do tema durante a miña estadía no Sahara foi máis complexa ca iso.
“Existe unha grande implicación das mulleres saharauís na esfera social e política da comunidade”
Existen sen dúbida comportamentos, regras ou tradicións que nos impactan como cidadáns occidentais, outras que poden resultar mesmo inaceptables e que crearon moitos debates, por exemplo, cando estiven a traballar de profesor, pero tamén existe unha grande implicación das mulleres saharauís na esfera social e política da comunidade, grazas ao enorme traballo de colectivos de mulleres como a Asociación Nacional de Mulleres Saharauís, de mulleres que ocupan cargos de importancia na administración local, de mozas activistas ou, por suposto, das mestras de escola. Zaara é particularmente enérxica e combativa, pero non está nin moito menos soa nesta loita. Tamén hai moitos homes saharauís que traballan a favor da igualdade de xénero, particularmente os mozos do UJSario, a asociación de xuventudes saharauís.
Os coches teñen moita presenza na película. Un rapaz xoga a identificar o modelo, cos ollos tapados, polo ruído do motor. Outros pasan o día nun desguace… É por algunha razón especial? Supoño que ten que ver coa necesidade da mobilidade, no deserto, para a vida cotiá e tamén se cadra é como metáfora dunha sociedade en permanente tránsito. En permanente espera.
Os coches teñen un valor material e simbólico de enorme peso na sociedade saharauí. Están relacionados coa memoria, co éxodo, coa guerra, coa familia, co estatus ou, como ben dis, coa mobilidade. O maior paradoxo é que moitos mozos pasan enormes cantidades de tempo arranxando coches ou aforrando cartos para mercar coches que en realidade non os poden levar demasiado lonxe. Como refuxiados, a súa mobilidade é limitada. Os vehículos son un elemento de mobilidade, velocidade e liberdade nun lugar que semella petrificado no tempo.
“Os vehículos son un elemento de mobilidade, velocidade e liberdade nun lugar que semella petrificado no tempo”
O conflito en si, -a orixe da súa situación-, repásase un pouco a través do discurso duns artistas que van aos campamentos, coa escena da manifestación… En que medida che interesaba contextualizar a historia desta maneira? Aínda que eu creo que é máis ben, en esencia, un documental sobre xente nova que se busca a vida, polo que podería acontecer en moitas outras partes do mundo.
Ese foi un dos principais interrogantes á hora de afrontar o proxecto, preguntarnos que cantidade de información debiamos facilitar ao espectador e de que xeito debiamos expola no filme. Existen documentais e reportaxes que explican polo miúdo a orixe, as causas e as consecuencia deste complexísimo conflito, e considero que a súa función e o seu valor son moi importantes, pero eu decidín que non quería que os datos e a información devorasen a intimidade e a convivencia que estabamos a crear con este filme.
“Eu decidín que non quería que os datos e a información devorasen a intimidade e a convivencia que estabamos a crear con este filme”
Unha persoa interesada neste tema pode atopar na Wikipedia, nun xornal ou nun libro especializado toda a información que precise sobre o Sahara Occidental, pero talvez o que non atope é que é o que pensan, que é o que din, que é o que escoitan, como se relacionan ou cales son os gustos, soños, medos ou esperanzas dos mozos e mozas saharauís. Neste filme tratei de achegarme o máximo posible a ese outro aspecto máis íntimo e mundano do conflito, unha visión máis próxima ao micro que ao macro.
“Neste filme tratei de achegarme o máximo posible a ese outro aspecto máis íntimo e mundano do conflito, unha visión máis próxima ao micro que ao macro”
Nunha parte da película, un mozo marcha cuns estranxeiros. O coche queda enterrado na area e el é o único que se pon a tentar facer algo (coas mans) e enchéndose de merda, mentres os europeos agardan. Despois, na festa, os que fan festa tamén son os europeos. Non creo que sexa casualidade mais, que quixeches salientar?
Non creo que “salientar” sexa unha palabra axeitada neste caso. Comprendo o impacto que pode producir esta escena, pero máis unha vez, a explicación é moi natural. Sidahmed viu esta viaxe como unha oportunidade magnífica para coñecer máis e mellor a xente de distintos países, e dende o comezo a súa disposición foi especialmente proactiva, sempre disposto a ser o primeiro en axudar.
Pero non foi unha viaxe doada para el, porque durou varios días e pouco a pouco fíxose cada vez máis manifesta a distancia cultural entre uns e outros. Houbo momentos nos que o pasou ben e outros momentos nos que se sentiu moi só, pero non é cuestión de que uns rexeitasen ou non aceptasen a outros, senón simplemente dunha distancia cultural que non se pode salvar nunha viaxe de catro días (nin probablemente tampouco nunha rodaxe de sete meses).
Iso, ademais, adianta outra cuestión que máis tarde se trata dun xeito máis directo: o racismo e o rexeitamento que, ao chegar a España, atopan por ser árabes. Tema que non saíra, ata ese momento, nas conversas. Senón máis ben unha visión se cadra un pouco falsa de España case como porta de oportunidades para triunfar en Europa. É esa a realidade que percibiches alí na xente nova, o descoñecemento da realidade?. -Refírome ao racismo, o rexeitamento e a desigualdade-,
Eu mesmo me sorprendín do que lle aconteceu a Sidahmed ao chegar a España. Os dous sabiamos que non sería unha adaptación doada, pero el contoume episodios de racismo manifesto que padeceu e eu créoo. En Suecia pregúntanme a miúdo se existe racismo en España e eu adoito dicir que non sempre é doado verificar isto con exactitude cando un é unha persoa local. Particularmente en Galicia, que hai menos inmigración que noutras partes do estado. Digo que existe, sen dúbida, pero que non sei en que grao. A experiencia de Sidahmed en Madrid sinala que, como todos sabemos, estes casos acontecen e debemos loitar sen descanso contra eles.
“En Suecia pregúntanme a miúdo se existe racismo en España e eu adoito dicir que non sempre é doado verificar isto con exactitude cando un é unha persoa local”
Outro tema que está tratado de forma clara pero sen dramatizar é o da carencia. As casas (ou tendas) son precarias, pero dignas. A xente nova non atopa traballo. Pero ademais danse situacións moi duras, coma a dun rapaz que non conseguiu gañar o diñeiro suficiente para axudar a súa nai enferma. Tamén supoño que é algo que nos pode axudar a revisar o estereotipo do “emigrante económico”. A xente nova busca un lugar onde poida ter un futuro. Non necesariamente porque estea a pasar horribles carencias.
Como ben dis, o filme non sinala nin subliña a obvia situación de carencia dunha comunidade que vive nun dos lugares máis áridos, illados e climatoloxicamente extremos do planeta. A precariedade está presente en cada momento, sen necesidade de por o foco nela. Afortunadamente, grazas ao traballo de institucións como ACNUR, Oxfam, o Programa Mundial de Alimentos ou a Media Lúa Vermella, todas as familias saharauís reciben unha cantidade mínima de comida, auga, materiais, bens de consumo ou servizos básicos.
“As necesidades fundamentais están cubertas, aínda que con grandes carencias, pero o principal problema é vivir toda a túa vida nun campamento de refuxiados”
As necesidades fundamentais están cubertas, aínda que con grandes carencias, pero o principal problema é o factor psicolóxico e emocional de vivir toda a túa vida nun campamento de refuxiados, de nacer e crecer nunha terra que non consideras a túa, dun nivel de desemprego e desocupación demoledor, dun illamento xeográfico e político devastador, de familias divididas a consecuencia dunha guerra aínda presente na memoria colectiva, de familias desestruturadas a causa dunha emigración urxente e imparable, dun pobo que se sente traizoado, esquecido e abandonado, e de xeracións de mozos e mozas que consideran que non teñen ningún tipo de perspectiva de futuro.
Sospeito que a montaxe (descartes, etc), foi tamén bastante importante nesta película. En que sentido? Por certo, as imaxes do deserto impresionan. Mesmo parecen algo pictóricas. Aínda que ti non romantizas nada. Nin dramatizas.
Como se adoita dicir en tantas ocasións, a película fíxose realmente na montaxe. Eu tiña moitas horas de material con moita xente distinta, porque inicialmente concibín este proxecto como un filme coral e máis centrado nos coches, con escenas marabillosas en talleres, con mecánicos, amigos fedellando con pezas de motor, desguaces, cemiterios de coches, etc...
Sidahmed, Zaara, Taher e outras persoas acompañábanme ás veces e outras non, e cando me acompañaban non era necesariamente para filmalos a eles. Simplemente pasabamos moito tempo xuntos. A medida que os fun coñecendo mellor comprendín que, aínda que os tres teñen máis ou menos a mesma idade e se enfrontan a unha situación moi parecida, cada un deles ten unha actitude e unha posición moi distinta e lidia cos seus problemas de xeitos distintos. Isto tiña un grande valor para o filme, porque nos permitía achegarnos á problemática dende ópticas diversas.
“Síntome un privilexiado por ter podido vivir e traballar coa comunidade saharauí, coa que establecín un vínculo moi forte”
Tamén o xénero é un factor importante, abofé, xa que malia o que falabamos antes, teñen roles diferentes na sociedade en función de se son home ou muller. En todo este proceso de montaxe foi fundamental a colaboración con Ana Pfaff, unha montadora excepcional e moi comprometida, que ten experiencia tanto en documental como en ficción, e que me axudou moito a trazar un arco narrativo máis definido. Ana, os meus produtores David Herdies e Michael Krotkiewski, os enxeñeiros de son Ted Krotkiewski e Thomas Jæger e eu formamos un equipo minúsculo pero moi unido, comprometido e entusiasta. Síntome un privilexiado por ter podido vivir e traballar coa comunidade saharauí, coa que establecín un vínculo moi forte, e de ter colaborado con algúns dos mellores profesionais de Escandinavia.
Algo máis que queiras comentar deste filme ou dos outros anteriores desde No cow in the ice?
Este proxecto vai alén do cinematográfico e forma parte dun empeño persoal por dar máis visibilidade a esta comunidade e a este conflito. Non son poucos quen se refiren aos saharauís como un dos pobos máis esquecidos do mundo. Basta con falar con xente en calquera lugar de Europa para decatarse do enorme descoñecemento que existe respecto a este tema. Por ese motivo, sempre intento organizar ou participar en actividades paralelas como encontros, charlas ou debates.
“Este proxecto vai alén do cinematográfico e forma parte dun empeño persoal por dar máis visibilidade a esta comunidade e a este conflito”
Nese sentido, gustaríame aproveitar a ocasión para convidar aos lectores e lectoras a acompañarnos nun encontro con Manuel Rivas, Sidahmed Salec (protagonista da película), o delegado saharauí para Galicia e a presidenta da asociación Solidaridade Galega co Pobo Saharauí, no que tamén eu participarei. Neste encontro, organizado por Cineuropa e que se celebrará o luns día 26 ás 20.00 horas no Museo das Peregrinacións e de Santiago, afondaremos no conflito do Sahara Occidental e na situación nos campamentos de refuxiados saharauís de Tindouf.
