Retratos en branco e negro (Galaxia) é a primeira obra publicada de narrativa para adultos de Charo Pita, autora coñecida sobre todo polo seu traballo -case 30 anos xa- como narradora oral. A necesidade de perderse na vida para encontrarse, as violencias soterradas ou os equilibrios que rompen son algúns dos alicerces dos contos deste libro. Falamos con ela deste volume de relatos e da súa obra publicada en xeral.

É a túa primeira obra de narrativa non publicada nunha colección de xuvenil. Querías ti que fose así?

Apetecíame publicar algo para adultos, si. Si tiña publicado algo de poesía, pero non de narrativa. E levaba tempo coa idea dun libro de relatos. Fíxome ilusión. E é un xeito de explorar a palabra desde outro punto de vista. 

Hai dous contos de fantasmas. Un sobre a dor incurable e outro sobre a dificultade para asumir o que somos. Por que esa presenza dos fantasmas?

“Gústame que os contos sexan unha viaxe con final inesperado” 

Están na primeira parte do libro, si. Por un lado, gústame a literatura gótica. Paréceme unha forma interesante de explorar os límites do que somos como seres humanos. Os límites entre o real e o irreal, o vivido e o soñado… É o mesmo que pasa co branco e negro. En realidade, a vida está chea de grises, como as fotos en branco e negro, que teñen algo de espectral… 

Son relatos curtos e moitas veces teñen un final inagardado. Que papel xoga neles o inesperado, a sorpresa?

A min o que me parece interesante do conto é que sexa unha viaxe que acabe nun lugar inesperado. Isto foi algo que me dixeron nun centro. Cando os rapaces lían os contos, intuían onde ía chegar a fin da historia. E logo o que pasaba é que a súa intuición non se confirmaba. Nunca acertaban. Gústame iso, que os contos sexan unha viaxe con final inesperado. 

En A fotografía, un relato sobre perderse e encontrarse, saen elementos que despois aparecen noutros relatos do libro. Por que acontece isto xusto con este relato?

A idea de perderse é un pouco a esencia do libro. Nun dos relatos, unha muller pérdese nun soño. Noutro, a muller da bolsa azul pérdese na loucura do día a día. Noutro, Mary pérdese en África… Porque hai que perderse para atoparse. Non perderse é un pouco vivir na inmobilidade. Se te moves, pérdeste. Hai que perderse para moverse, para descubrir, para vivir. A vida é perderse no mundo, nos outros… 

A fotografía foi un dos primeiros relatos e xurdiu a partir dunha foto. Si hai elementos que se van repetindo, de xeito que os contos acaban conectándose nun mundo no que reaparecen a nena de pel branca, a muller coa bolsa azul ou o museo etnográfico, por exemplo. Non foi intencionado, pero xurdiu de xeito natural. Apareceu primeiro a personaxe da bolsa azul, no conto da cabicha, e despois escribín unha historia sobre ela. Así que xurdiu primeiro a personaxe e despois a historia. 

Veciñas é un conto sobre unha muller que ri moito, desconcertando a veciñanza. Neste relato hai algo de inquietante, de extraordinario, e apúntase á presenza do sobrenatural, como noutros contos. Que papel ten o extraordinario no libro?

“Nos contos e na vida o extraordinario está moi presente”

Nos contos e na vida o extraordinario está moi presente. O paradoxal deste conto é que a muller dea medo porque ri moito. Porque un sinal que recoñeceriamos como de alegría, que é o riso, pode dar medo se está sempre. Para min é unha personaxe moi sombriza. Nos contos, e na vida, o extraordinario está moi presente pero ás veces pasamos ao lado sen recoñecelo e outras veces múdanos a vida. Gústame moito este conto. O gótico, como dicía antes, pode ser moi revelador. Personaxes retorcidas poden levarnos a lugares que descoñecemos.

O frautista é un conto sobre a perda, a ausencia e probablemente a morte, feito a partir do conto do frautista de Hamelin. De que xeito os teus relatos dialogan cos contos clásicos ou coa tradición oral?

O conto do frautista de Hamelin sempre me pareceu tremendo. É un conto no que un home leva uns nenos, que desaparecen. Estiven investigando e parece que ten que ver coas levas da Idade Media. As aldeas quedaban sen xente nova, que era recrutada para a guerra. O frautista de Hamelin, en concreto, pode remitir á pederastia. O meu conto O frautista foise facendo pouco a pouco. E isto tamén ten que ver coa narración oral: empezas unha historia que non sabes como vai rematar. Neste conto apareceron a avoa e a neta, nunha historia na que se confunden o conto coa realidade. O afiador leva unha nena. A rapazada transita con naturalidade do conto á realidade. A que está desacougada é a avoa. Eu son narradora desde hai moitos anos e, claro, tanto a lectura como a narración tradicional están no que fago. Non podo evitalo. 

Como empezou a túa traxectoria de narradora? Estudaches interpretación, que axudará, e Filoloxía. 

O de estudar interpretación veu despois. Eu xa contaba. Primeiro veu narrar e despois os estudos de interpretación e canto, para afondar no que xa facía. Todo foi, en realidade, unha casualidade tremenda. Onde vivía pediron alguén para facer algunha actividade na escola. Eu dixen que eu podía contar uns contiños… Funcionou, e xa non o deixei. Despois xa me metín máis en serio. Lendo moito, indo a obradoiros, escoitando outros narradores e, sobre todo, escoitando a xente, que di cousas marabillosas. 

A cerva contén reflexións sobre a relación entre ficción e realidade. Neste conto acontece algo que a soberbia científica -que non a ciencia- non consegue explicar. En moitos contos mestúranse realidade e fantasía, como na tradición tan galega -Cunqueiro- e tan hispanoamericana, por exemplo -realismo máxico, chámanlle-. Como se funden, para ti, ambas nos teus contos? 

“Para levar a realidade ao papel, moitas veces precisamos da ficción para que sexa verosímil. Porque a realidade sen a ficción pode non parecer crible”

Eu penso que máis que a soberbia científica é a soberbia humana. A necesidade de explicalo todo. A vertixe tremenda que sentimos cando algo non se pode explicar desde os parámetros da lóxica. E a verosimilitude, pois para levar a realidade ao papel, moitas veces precisamos da ficción para que sexa verosímil. Porque a realidade sen a ficción pode non parecer crible. Iso pasou con este conto. O que pasa no conto pasoume a min cunha cerva. É o único conto baseado nunha experiencia miña, nun feito real. Pasoume a min estando a miña filla ao lado. Reescribino moitas veces e non acababa de conseguir que funcionase. Así tamén aprendín sobre a importancia da voz na narrativa, pois a historia non foi crible ata que atopei a voz, que é a da nai contándolle á filla o que aconteceu. A verdade pode non funcionar literariamente. Non chega só co vivido. 

Amoroso desamor fala de desamor e de amor de xeito pouco convencional. O amor que separa. Que ten este conto de resposta ao estereotipo do amor romántico?

É necesario desfacer esa lóxica do amor romántico, pero aquí interésame tamén a busca do paradoxo, como no conto da veciña que daba medo por rir. Neste conto o desamor leva ao amor e despois o exceso de amor pode acabar en desamor. Son os paradoxos, as contradicións da vida. Que xa están desde o título do libro. Movémonos nun mundo polarizado no que é difícil atopar os grises. E a fotografía en branco e negro está feita de grises. 

En A Cabicha hai violencia, pero apenas se insinúa ao final. E iso pasa en máis contos. Por que?

Máis que violencia hai tensións que poden ser violentas. A violencia física é tremenda, pero hai outras violencias máis sutís que tamén están presentes no noso mundo, no que a violencia está moi interiorizada, moi integrada. Por iso me interesa máis o espectral, o que te mete nun xogo de tensión, de ir tensando os personaxes, os argumentos, sen chegar á violencia explícita. É esa sensación fantasmal, como a do realismo máxico, que citabas antes.

Leopardas fala dunha exploradora e unha sufraxista. Dúas mulleres que non fan o que agarda delas no seu tempo. Parecen estar inspiradas en personaxes reais. É así?

Mary é Mary Kingsley, unha muller que me fascina. Tivo unha vida moi pouco común para unha muller do século XIX. Ata os 30 anos non se moveu de Londres. Dedicouse a coidar aos pais. O pai era médico e viaxaba moito. Tiña unha gran biblioteca de xeografía e traía obxectos dos lugares aos que ía. Mary, de xeito autodidacta, aprendeu xeografía, idiomas… E ao cumprir os 30 e verse soa e con algo de cartos, que tampouco moitos, decidiu marchar para África. Estivo seis anos. Foi a Guinea, que lle chamaban a tumba do home branco. 

Conviviu cunha tribo caníbal. E cando volveu trouxo moitísima documentación: obxectos, especies.. Tiña unha idea de África particular para a época, pois defendía as culturas africanas. 

Pero, paradoxalmente, aínda que viviu no tempo do sufraxismo, estaba tan centrada en África que non se implicou co movemento feminista. Esta contradición, e esta incomprensión mutua entre as sufraxistas e ela, pareceume moi interesante para escribir o conto. Tanto ela, polos seus actos, como as sufraxistas, abriron camiños para as mulleres. Este conto está na segunda parte do libro, máis centrado na vertente histórica e temporal. Na primeira parte é onde está máis o espectral, o soño… 

Gañaras o Illas Sisargas con O cuarto de Jane, que fai pensar na idea do cuarto propio, ademais de presentar a sexualidade fóra das convencións heteropatriarcais. Como xorde este poemario? Como foi escribilo? (Tiñas outro anterior co que gañaras o premio Espiral Maior, Desde Arcadia para Govinda).

“Penso que o erotismo está no cotiá, na vida. Porque facemos actividades que propenden ao erotismo”

Escribino na pandemia. Antes non atopei tempo. O confinamento deume o repouso suficiente. Penso que o erotismo está no cotiá, na vida. Porque facemos actividades que propenden ao erotismo. Para min escribir é algo que me dá moita vida, que me enche, E iso é o erótico. Neste libro está Jane escribindo no seu cuarto e erotizándose, e eu estou no meu cuarto escribindo sobre Jane e erotizándome. Como nun xogo de matrioskas. No libro saen actividades diferentes, como correr, pintar, danzar..,. E o erótico que está onde non o pensamos: a menopáusica, a persoa con mobilidade reducida, a anana… 

Andar aos biosbardos, No país do vento e Oxalá estiveses aquí, publicados en Galaxia, teñen en común a presenza dos animais. Que outros nexos os unen?

Teñen nexos, si. Oxalá estiveses aquí é unha novela infantil e os seus personaxes repítense nos relatos de Andar aos biosbardos. Eu son narradora e a fábula sempre está aí. A humanización dos animais para explicar o mundo humano. Neste caso os personaxes animais foron un xeito de centrarme en temas humanos non relacionados co xénero. Noutros proxectos si quero centrarme no xénero, pero nestes non quixen focalizarme no tema do xénero, no masculino e o feminino. 

Anteriormente fixeras Estamos no verán!!, novela disco con Xoán Curiel. Como fora esta experiencia?

Escribín a historia a partir das cancións de Xoán e foi moi bonito e moi divertido. Xoán é moi riquiño e foi moi bo compartir ese traballo con el. Irlle mandando o que escribía… Normalmente escribo soa, eu coas miñas teimas, e neste caso foi bonito ese traballo compartido. 

Con Oqo publicaras Velliñas, sobre a amizade e a pobreza; Magia!, sobre bebés que choran e neveiras baleiras; A rúa da tixola, sobre un neno que chora e a fraxilidade da harmonía social e Quen pode vencer o vento. Varios deles están traducidos. Que importancia teñen a tradución e a publicación para ti?

“Nos contos de tradición oral moitas veces hai un desequiibrio, algo que rompe, e é entón, cando aparecen os problemas, cando xorde a historia”

Nos contos de tradición oral moitas veces hai un desequiibrio, algo que rompe, e é entón, cando aparecen os problemas, cando xorde a historia. A rúa da tixola, por exemplo, é unha historia feita de contos encadeados. O que lle pasa a unha persoa aféctalles a outras, en cadea. No caso de Velliñas é unha muller que rompe e hai que reconstruíla… As historias infantís tamén son un reflexo da cultura na que se moven, e tamén moven a cultura. Canto ás traducións, a min traducir paréceme moi difícil e admiro moito o traballo dos tradutores. E é moi emocionante que unha historia túa cobre vida e ande polo mundo. 

O arco da vella vai sobre a procura do amor e da beleza. Como xorde e que querías destacar?

Eu escribín a historia. Xosé Tomás confiou nela e puxo as ilustracións. Vai sobre a beleza que nos dan os anos, e que non ve unha sociedade que só ve beleza no corpo. A experiencia tamén nos dá beleza.

Igor fora o teu primeiro libro publicado. Como o ves agora?

Escribino hai moito, Hoxe non o faría así, pero téñolle moito cariño. Vou facer 30 anos na narración oral e custoume bastante publicar as miñas historias. Sempre estaba aí un pouco o síndrome da impostora. E, ben, pensei: pois eu escribo así, son eu escribindo, e terei que defendelo. Despois fun afianzándome, claro. Estou moi contenta con retratos. Paseino moi ben escribíndoo. E pásoo moi ben falando do libro cos lectores.