“Primeiro foi a necidade de non asumir os indicios,/ despois a covardía de baixar a voz e erguer os cóbados, /logo a catalepsia brutal do medo,/ e, sempre,/ o satélite orbital da vergoña.” Mª Carmen Caramés tenta, con palabras coma estas, poñerse no lugar dunha muller maltratada no seu poemario Dos días escuros (Xerais), co que gañou o XVII Premio Johán Carballeira do Concello de Bueu. A autora tratou, neste libro, de “entender”. De reparar no medo ou na indiferenza dos demais “que poden resultar tan paralizantes para a vítima”. Falamos con ela. 

Xa tiñas tratado o tema do maltrato antes. Como xurdiu, desta volta?

Con anterioridade centrárame no maltrato psicolóxico e o resorte que me impulsara daquela fora a película Te doy mis ojos, de Icíar Bollaín, que me causara unha fonda impresión. Desta volta foi a noticia dun telexornal, “á hora do xantar”, que contaba o caso doutra muller morta a mans da súa parella. Pero non foi a desgraza en si o que me fixo reflexionar senón o feito de que dez minutos despois eu xa non lembraba o nome daquela vítima. Pasara a ser un número, “o derradeiro da funesta lista”. De aí xurdiu o último poema deste libro Explicit ou o último desengano, que en realidade foi o primeiro que escribín, o inicio deste poemario.

"A poesía é unha ferramenta especialmente útil para achegarse aos corazóns e ás conciencias sen caer no morbo nin no dramatismo e eu síntome cómoda utilizando esta canle"

Non é unha cuestión, tampouco, fácil de formular, sen tópicos, sen excesivo dramatismo.... Nin é un tema moi tratado na nosa literatura. Ocórreseme algún outro exemplo, como un libro de Iolanda Zúñiga…

Os medios xa nos poñen ao tanto de todos os detalles escabrosos e isto non fai máis ca crear habituación e insensibilidade, estámonos relacionando dun xeito malsán coa violencia. A poesía é unha ferramenta especialmente útil para achegarse aos corazóns e ás conciencias sen caer no morbo nin no dramatismo e eu síntome cómoda utilizando esta canle que non debe ser allea a ningunha problemática social.

En relación con iso: parece un libro escrito moito desde a emoción, o estilo é moi directo, malia estar coidado. Era a túa idea, ou simplemente saíu así?

Non tiña unha idea preconcibida de como ía resultar. A empatía foime marcando o camiño e, salvadas todas as distancias, tentei meterme nos zapatos das vítimas, sentir o que elas podían sentir, ver o mundo da maneira en que elas o verían…, tentei sobre todo entender. Recoñezo que chegou a resultarme doloroso porque reparei en aspectos nos que ata entón non reparara como son o medo, a vergoña ou a indiferenza dos outros que poden resultar tan paralizantes e perniciosos para a vítima do maltrato.

"Eu quería contar unha historia na que calquera muller maltratada puidese espellarse, e entendo que esa historia comeza sempre nunha relación afectiva, nun, ás veces, mal concibido amor"

O libro é como un percorrido polas fases do maltrato, (os sucesivos desenganos...). Podes explicar, nese sentido, como concibiches cada unha das partes?

Eu quería contar unha historia na que calquera muller maltratada puidese espellarse, e entendo que esa historia comeza sempre nunha relación afectiva, nun, ás veces, mal concibido amor. A primeira parte, Incipit, fala precisamente dese comezo, cando nada fai presaxiar o deterioro da relación; na segunda parte, que dá título ao libro, Dos días escuros, a vítima empeza a ser consciente, asume e narra a súa condición de muller maltratada; na terceira busca os motivos externos da súa situación, rastrexa especialmente o legado das Testadoras que contribuíron á xénese da súa identidade; pero a busca de respostas require tamén un exame da propia conduta e actitude ante o maltrato: Reflexións sobre un tratado de (meta)física cuántica; finalmente, a última parte, Explicit ou o último desengano, é un chamamento desesperado á sociedade indiferente que xa non se asombra ante a barbarie.

As testadoras é como un contrapunto á crueza do resto do poemario. Falas de mulleres transgresoras, esmagadas por non facer o que se esperaba delas. É como se esta parte se detivese na orixe do maltrato: o patriarcado... Era ese o obxectivo?

Si, primeiramente aparecen As sacras, as bíblicas: Lilith, Eva, Mª Magdalena, todas elas independentes, transgresoras, anuladas, silenciadas e condenadas á ira patrucial no tanto que María, nai de Deus, submisa, abnegada e resignada é enaltecida pola Igrexa e posta como exemplo de perfección dos valores femininos. Creo que ao longo da historia nada fixo máis escravas ás mulleres que os credos relixiosos, xa que se asume esta escravitude como estado natural da condición de muller e transmítese de xeración en xeración como parte do ADN feminino. Tiña especial interese recoller este feito.

"Ao longo da historia nada fixo máis escravas ás mulleres que os credos relixiosos, xa que se asume esta escravitude como estado natural da condición de muller e transmítese de xeración en xeración como parte do ADN feminino"

As profanas, que herdan ese ADN, son en moitas ocasións as que inculcan eses valores de sometemento e servidume, pero sempre houbo mutacións ao longo dos tempos das que xurdiron novas estirpes que plantaron a semente da insurrección e “loitaron polas liberdades que acadamos a base de renuncias e de atrancos”.

O poemario tamén pode lerse, porén, como o tipo de emocións que produce o total alleamento, a opresión. Non só nas relacións de xénero. Era parte da idea?

Así é, Foulcaut falaba das relacións de poder como aquelas que, malia tentar dirixir e manexar o comportamento e a vontade dos outros, se exercen sobre quen ten a posibilidade de resistilas e enfrontarse a elas, pero falaba tamén do perigo de que estas deriven en relacións de dominación onde a liberdade e a capacidade de resistencia do outro quedan reducidas á mínima expresión. Neste senso o libro reflicte ese transo nas relacións persoais que pode aplicarse a calquera ámbito da vida cotiá.

Parece que o preside, tamén, un intento de dar voz á dor..., de mulleres que, como se di ao final, só son números que serán esquecidos. É así?

Esa foi unha das miñas pretensións: ser a voz das que non teñen voz porque esa relación de dominación non lles permite alzar a súa, das que están paralizadas polo medo ao que ostenta ese poder e non son capaces de rebelarse.

O libro vai pasando, como diciamos, polas distintas fases do maltratamento: o pechar de ollos inicial, o medo, o silencio, a conciencia da situación, a falta de forzas, o desengano... Houbo, nese sentido, algo de consulta de información sobre as distintas fases? Ou é algo máis intuitivo?

Máis ben foi intuitivo, as partes foron xurdindo a medida que avanzaba “a historia”, seguindo o fío dende o comezo desa relación sentimental ata o desengano final, que xa estaba escrito.

"Non sabería dicir que relación ten este libro con outros poemarios feitos por mulleres pero creo que de forma consciente ou inconsciente sempre incorporamos no noso discurso outros cos que nos sentimos identificadas"

Hai, creo, algunhas chiscadelas a outras obras ou autoras, ademais das citas directas. Pode ser que Anamnese, que cadra cun título de Eli Ríos... Que relación ten, nese sentido, este libro con outros poemarios feitos por mulleres?

Neste caso en Anamnese a voz feminina da historia quere botar a vista atrás tamén para contemplar o camiño percorrido dende a nenez axudada do coñecemento do outro. Non sabería dicir que relación ten este libro con outros poemarios feitos por mulleres pero creo que de forma consciente ou inconsciente sempre incorporamos no noso discurso outros cos que nos sentimos identificadas/os, que atopamos próximos, neste senso creo que nos conecta a voz coa nós, mulleres, falamos de nós mesmas, da maneira en que somos e estamos no mundo.

Hai tamén referencias ás mulleres das xeracións anteriores: as avoas, criadas na pobreza. Que querían un cuarto propio como Virginia Wolf. Por que esa referencia?

Porque elas viviron dignamente as súas circunstancias, soñaron tempos mellores e desexaron a súa independencia malia saberen que nunca terían a oportunidade de ter unha vida propia nin un espazo de seu.

A parte cuarta e quinta parece que apelan máis directamente á sociedade: a que lle presta atención e que non. É así? Por que?

Si, como dixen, a última parte é un berro desesperado da vítima, pero hai chamamentos máis ou menos explícitos ao longo de todo o libro. En realidade, isto é o que quería reflectir dende o momento que me decatei da miña propia indiferenza ante este tema, o obxectivo central do poemario: deixar outra porta aberta á reflexión, chamar a atención sobre este drama social que creo que non percibimos en toda a súa tremenda dimensión. Todos quedamos consternados por traxedias nas que morren ducias de persoas, lembrámolas dolorosamente durante longo tempo pero non somos plenamente conscientes nin lembramos que en 2010 foron asasinadas por violencia de xénero 73 mulleres, 61 en 2011, 52 en 2012, 54 en 2013, 59 en 2014… O peor é a certeza de que neste ano, 2015, se volverá repetir, e nos próximos tamén. Demasiadas traxedias que en moitos casos se poderían evitar.