No mesmo tempo do volframio que se vendía aos nazis, producíase en Galicia outro tipo de ouro negro, pero vexetal: o dentón ou caruncho. Un fungo parásito do centeo que se utilizaba como antihemorráxico nos partos, como abortivo e como alucinóxeno. A súa recolección e venda revolucionou a economía dunha pequena parte da poboación labrega nos anos 40 e e 50, pois o dentón galego era moi apreciado no comercio internacional. Illa Bufarda -Sabela Iglesias e Adriana P. Villanueva- rescatan do esquecemento a súa historia no documental Negro Púrpura, que terá a súa preestrea na Mostra Internacional de Cinema Etnográfico (MICE) do Museo do Pobo Galego. 

Negro Púrpura poderá verse o martes 6 de abril ás 19:30 horas no Teatro Principal, en Santiago. A programación galega da Mostra de Cinema Etnográfico completarase este ano coa curta Os corpos, de Eloy Domínguez Serén, que terá a súa estrea galega na MICE fóra de concurso o venres 9 de abril, ás 20 horas, no Teatro Principal. E xa na sección oficial a concurso coa curta A miña terra, de Santiago D. Risco; o filme A poeta analfabeta, de Sonia Méndez; a curta Notas sobre a habitabilidade en A Barca, do colectivo Semente; e a película Entre pastores e lobos, de Manuel Pedrosa. Falamos con illa Bufarda, que responderon as nosas preguntas por correo electrónico. 

“Un día estabamos de sobremesa e chegou unha amiga, que daquela era a miña compañeira de piso, e dixo que a súa avoa traficara con LSD. A nós deunos a risa”

Como destes coa historia do dentón? Por que decidistes facer un documental sobre a súa historia e repercusión na Galicia labrega dos 50? 

Adriana: Chegamos á historia do caruncho dun xeito casual no ano 2016. Un día estabamos de sobremesa e chegou unha amiga, que daquela era a miña compañeira de piso, e dixo que a súa avoa traficara con LSD. A nós deunos a risa. Logo explicounos que a súa avoa recolectara un fungo e que para a época gañara moitos cartos: o fungo a partir do cal despois Hofmann sintetizou o LSD. Comezamos a buscar información na rede sobre o caruncho (tamén chamado dentón, cornecelo, grao de corvo, cornello… ten un lote de nomes dependendo da zona) e comprobamos que nunca escoitaramos falar de algo que tivera moita repercusión en Galiza nos anos 50 e enganchámonos á historia tanto que quixemos contala. 

Chamábanlle o volframio vexetal. Chegou a venderse a 1.000 pesetas o quilo, que daquela era moito diñeiro. Como preparastes a parte de documentación sobre o comercio internacional do dentón? (Nun momento, unha señora mostra documentos reais de venda).

“As redes sociais foron chave para conectar con xente moza, que preguntaba na casa aos seus avós e avoas”

Sabela: A documentación e elaboración do guión puidemos facela grazas ao financiamento por parte da Deputación da Coruña, coas axudas de proxecto singulares 2018. Aínda que levabamos anos querendo sacar adiante este proxecto (xa nos presentaramos dúas veces ás axudas do AGADIC con este filme), foi aí cando arrincamos de verdade. Xa tiñamos lido moito pero aí metémonos de cheo noutras lecturas e estudos antropolóxicos, científicos, históricos... e tamén fixemos o traballo de campo en moitos lugares de Galiza e tamén no norte de Portugal, con gravadora en man. 

Temos moito material de entrevistas previo á gravación do documental. Nesa altura o proxecto chamábase O Dentón e as redes sociais foron chave para conectar con xente moza, que preguntaba na casa aos seus avós e avoas. Vimos que o tema espertaba tanta curiosidade na xente como o fixera en nós e que había moito que contar. Durante o proceso de documentación atopamos unha nova que facía referencia a Dacón (no concello de Maside), un lugar importante de xamoneiros e comerciantes. Nese lugar marcábanse os prezos a nivel internacional e demos coa neta dun importante comerciante que gardaba como ouro en pano toda a documentación: facturas, cartas dende o estranxeiro, peticións de caruncho… todo un regalo para o proxecto! 

Por que Galicia era un lugar idóneo para o cultivo do caruncho? Parece que houbo pelexas entre laboratorios, e mesmo entre Estados Unidos e Rusia… 

Adriana: É unha cuestión de clima, de cultivos e polo pouco desenvolvemento tecnolóxico. O caruncho dáse mellor en lugares húmidos porque é un fungo. Segundo nos explica un dos protagonistas, estas condicións ambientais fan que o dentón sexa máis rico en ergometrina, que no momento foi máis valorado que outro dos seus alcaloides, a ergotamina. Aquí cultivábase moito centeo e aínda que este fungo tamén parasita outros cereais, o do centeo era o máis grande. 

“A competencia era mundial, buscábase o mellor ao mellor prezo, e si, naquela altura competiamos directamente con Rusia” 

Ademais, a colleita do cereal aquí facíase a man e isto permitía recoller mellor o caruncho. A distribución do traballo favorecía que fosen as mulleres e os/as nenos/as quen se encargasen máis deste labor. Os laboratorios sabían todo isto e buscaban caruncho onde fose. Daquela non había internet pero había moito fluxo de información e moita xente que se dedicaba só á compra-venda, especialmente en Dacón. A competencia era mundial, buscábase o mellor ao mellor prezo, e si, naquela altura competiamos directamente con Rusia. 

Sacou da fame a moita xente, coméntase nun momento. Para os labradores -e polo que se deduce do documental sobre todo labradoras- era un xeito de gañar moito máis diñeiro que indo ao xornal. Que repercusión tivo na economía labrega galega nos anos 50?

Sabela: Si, era unha achega importante para as economías daquela época. Un grao negro que se ignoraba anos atrás, de súpeto, a comezos de século e máis intensamente nos anos 40 e 50, converteuse nunha fonte de ingresos moi importante. Quen non tiña centeo nas leiras? E por riba a demanda medraba… Ao longo do documental fálase tamén da oscilación de prezos, de como a xente toda, pero sobre todo as mulleres e os nenos e nenas eran os que máis recolectaban e gañaban o seu propio diñeiro. Unha muller no traballo de campo confesounos que cos cartos do primeiro caruncho que vendeu puido mercar as súas primeiras medias de cristal. 

“A xente toda, pero sobre todo as mulleres e os nenos e nenas eran os que máis recolectaban e gañaban o seu propio diñeiro”

Para contar a parte histórica un dos recursos que utlizades son anuncios/programas de televisión e de radio. Non sei se nalgún caso son dramatizacións ou se son reais, ou dramatizacións de contidos reais. Como destes con estes recursos? 

Adriana: Agás un vídeo orixinal que incluímos a través da televisión, todas son dramatizacións de contidos reais ou adaptacións. Na documentación atopamos verdadeiras xoias en libros e prensa da época e decidimos incluílos no filme a través de televisións e radios. Isto tamén nos permitiu incluír voces e temas que non tiñamos como testemuñas e que nos parecían fundamentais para completar a historia. 

A través do blogue do proxecto tentastes contactar con distintas fontes. Polo demais, como atopastes a morea de persoas entrevistadas que tedes? 

Sabela: Pois supoño que como en todo proceso de documentación e investigación: unha historia leva a outra, preguntas aquí e logo alá, o veciño fálache da historia da veciña, e logo vas tirando e tirando do fío… e acabas atopando as historias máis marabillosas! Este proceso desfrutámolo moito, sentímonos en débeda con moita xente. Compartir os avances da documentación no blogue e nas redes foi esencial para que a implicación da xente fose determinante á hora de dar con moitos dos e das informantes do proxecto. No Nadal de 2018 lanzamos un reto nas redes para as xuntanzas familiares: “Pregunta na casa sobre o fungo negro que nace no centeo” e sorprendémonos. A nosa xeración non tiña nin idea disto! 

A maioría das fontes son persoas que lembran o cultivo, venda e usos do caruncho, principalmente como antihemorráxico -e acelerador- nos partos ou como abortivo. Percíbese no documental que se fala do aborto con bastante naturalidade, aínda que non creo que houbese mulleres que se prestasen a falar a cámara diso. Como foi, en xeral, entrevistar a todas estas mulleres para que falasen dun tema que pode ser un pouco delicado? 

Adriana: Foi un luxo, moi interesante e toda a unha aprendizaxe. En xeral, na nosa sociedade non se fala con outras xeracións, e menos coas maiores, dos partos e dos abortos porque está a sexualidade polo medio e todo suma un conxunto de tabús que semella inabordable. Pola contra, a xente maior polo xeral fala bastante abertamente do tema, se lle preguntas e creas un clima cómodo, sempre con retranca e dobres sentidos, pero é bastante fácil ver ata onde quere contar cada quen. Con isto non quero dicir que fose doado tampouco. 

“A xente maior polo xeral fala bastante abertamente do aborto, se lle preguntas e creas un clima cómodo, sempre con retranca e dobres sentidos”

Nas fontes tamén hai, poderiamos dicir, expertos. Un químico que traballou para Zeltia, un profesor que explica o que é o caruncho, outro que conta a historia de Xan de Forcados e a máquina traída de Alemaña… Quen son e que papel cumpren no relato?

Sabela: Nun inicio queriamos que as voces expertas non tivesen un peso excesivo no documental. Para nós era moi importante achegar aquelas historias máis experienciais sobre unha época e a recolección. A parteira, a do traballador do departamento comercial de Zeltia ou a do profesor de Etnobotánica dando aulas son voces expertas imprescindibles. Sempre nos achegamos a elas dun xeito máis persoal e próximo, nas súas casas, no seus lugares cotiás… ao igual que o resto de testemuñas. 

O documental tamén explora a historia do uso do caruncho como alucinóxeno: do templo grego de Demeter ao LSD. Cunha anécdota preciosa sobre unha muller e unha fornada de pan... Como foi ese traballo de documentación da parte histórica máis antiga? 

Adriana: A documentación a nivel bibliográfico foi relativamente doada, pero pasar diso ao plano real e atopar persoas que nos puidesen contar en primeira persoa algo relacionado con isto foi do máis complexo. A través da investigación de Albert Hofmann coñecemos a importancia deste tipo de substancias para acceder a estados alterados de conciencia que teñen moito que ver coa orixe das relixións. O caruncho xa se empregaba na antiga Grecia e forma parte de rituais divinos. Ao igual que Hofmann investigou os usos psicoactivos deste fungo na antigüidade para darlle un sentido ao seu descubrimento do LSD, nós tamén quixemos investigar sobre o caruncho para entender máis a nosa propia historia. 

“Ao igual que Hofmann investigou os usos psicoactivos deste fungo na antigüidade para darlle un sentido ao seu descubrimento do LSD, nós tamén quixemos investigar sobre o caruncho para entender máis a nosa propia historia”

A febre deste tipo de ouro negro acabou desaparecendo, nos 60, porque viñeron os produtos de síntese de laboratorio. Foi por iso quizais polo que esta interesante historia foi sendo esquecida? (Tamén igual polo seu contido: abortivo, alucinóxeno…) 

Sabela: Si, o que nos sorprendía disto é que non había tanto tempo que acontecera e a nosa xeración non sabía nada destas historias. Este esquecemento non cremos que teña tanto que ver con temas tabú, que por suposto poden tamén influír, senón máis coa crenza de que iso non ten importancia ou non vale a pena ser contado. Nese sentido, cremos que nós, como pobo, contámonos moi pouco. Temos que contarnos máis. E escoitar máis, tamén. Recuperar a historia do caruncho e traela aos nosos días era algo importante para nós nese sentido: temos recursos, temos o mellor caruncho do mundo, marcamos os prezos do fungo no mundo… e non o contamos? Iso había que resolvelo e revalorizar a nosa historia. 

“Temos recursos, temos o mellor caruncho do mundo, marcamos os prezos do fungo no mundo… e non o contamos? Iso había que resolvelo e revalorizar a nosa historia” 

O caruncho tamén se relaciona coa gangrena e a morte de persoas na Idade Media polo seu consumo excesivo a través do pan, e co camiño de Santiago. Parece que a historia chegou ata hoxe cun ritual con pernas de madeira… Como destes con esta tradición? 

Adriana: O consumo de caruncho provoca unha enfermidade que se chama Fogo de San Antón ou fogo ardente que foi moi padecida e provocou moitas mortes na Idade Media porque non se separaba o fungo do pan. A inxesta continuada provoca gangrena nas extremidades ou un baile convulsivo que pode provocar a morte. A Orde de San Antón atopou curación a este mal e construíron unha serie de hospitais seguindo a ruta xacobea polo que moita xente iniciaba a peregrinación para sandarse e chegaban sans a Santiago de Compostela. 

Nós relacionamos isto coa tradición dos exvotos porque son ofrendas nas que se pide a sandación dos órganos, sobre todo das extremidades. Este tipo de rituais estanse perdendo pero aínda quedan algúns como o da festa de San Amaro de Matamá (Vigo). Son rituais que non están directamente relacionados co Fogo de San Antón pero que nos pareceu que ilustraba esa búsqueda de sandación con axuda da fe e da relixión. 

“O consumo de caruncho provoca unha enfermidade que se chama Fogo de San Antón ou fogo ardente que foi moi padecida e provocou moitas mortes na Idade Media porque non se separaba o fungo do pan”

Fixestes crowdfunding para financiar o documental. Como foi? 

Adriana: Si, fixemos unha campaña de crowdfunding que funcionou moi ben, houbo 276 cofinanciadores/as e isto permitiunos comezar coa rodaxe. Ademais, a maiores do apoio económico, esta campaña deu a coñecer o proxecto e moita xente sumouse a el dándonos información e contactos de xente, sobre todo maior, que tivera algunha relación co caruncho. Foi unha sorpresa que tivese tan boa acollida e por iso estamos moi agradecidas, que sentimos que a historia pertence a moita xente.

“A xente abriunos as portas das súas casas, ofrecéndonos historias e moito máis, e sentímonos moi acollidas en todo o proxecto”

Algo máis que queirades salientar? Que foi o máis difícil de facer ou conseguir? 

Sabela: Estamos desexosas de presentalo e devolver o traballo feito a tantas e tantas persoas involucradas de diferentes formas. Moitas informantes xa non van poder velo pero unha pequeniña parte da súa historia estará recollida en Negro Púrpura. A xente abriunos as portas das súas casas, ofrecéndonos historias e moito máis, e sentímonos moi acollidas en todo o proxecto. Foi duro vivir o proceso de ter que desbotar a algunhas persoas pola súa perda de memoria. Tivemos a sensación de ir contra o tempo en todo o proceso, pero agora Negro Púrpura xa é unha realidade.