Xacobe, un poeta galego emigrado en Barcelona, recibe un día unha chamada do seu pai. O seu avó acababa de morrer dun parvo accidente doméstico. A volta deste personaxe a Galicia para o enterro será un xeito de reencontrarse coa súa certa tensión co seu lugar de orixe mais con aspectos da memoria familiar que descoñecía. Disto vai Diario dun enterro (Premio de Narrativa Breve Repsol 2019), a primeira novela de Gonzalo Hermo, con quen falamos a través do correo electrónico. 

“O xogo autoficcional só funciona se a novela pode ser lida como o relato duns acontecementos efectivamente vividos polo autor”

Xacobe, que é poeta, decide escribir un relato con todo o que acaba de vivir. Pensa que non podería escribir poesía porque precisaría unha distancia temporal que non ten. Foi iso o que quixeches ti, escribir un relato? 

O episodio ao que te refires introducino para dar conta da diferenza que, no meu xuízo, supón escribir poesía e narrativa. Tal e como eu a concibo, a poesía necesita distancia. Aparece sempre “despois”. A narrativa está moito máis suxeita ás coordenadas de espazo e tempo e, polo tanto, ten a capacidade de ser inmediata. O poema, en cambio, non ten relato. É o acontecemento en si mesmo. 

O personaxe principal é un poeta que se parece fisicamente a ti, que vive en Barcelona, que gañou varios premios e algún máis importante... Xacobe non es ti, evidentemente, pero parécese bastante. Como foi arredarte a ti mesmo no proceso de creación da ficción? Digo, que a autoficción non comese o personaxe. 

Para min sería moi doado facer que Xacobe tivese 50 anos, os ollos marróns e fose camareiro. Pero non era ese distanciamento o que buscaba. O xogo autoficcional só funciona se a novela pode ser lida como o relato duns acontecementos efectivamente vividos polo autor. Nun encontro con lectores, preguntáronme se volvín ver a Brais. Brais non existe, pero que a xente me pregunte por el como se fose unha persoa significa que a fórmula autoficcional está funcionando. 

“Así son as novelas que me gustan: breves, veloces e que deixan un pouso ao que non sei poñer palabras. O que non sei é se o conseguín”

Tamén reflexiona nun momento sobre a asimetría da relación cultural entre Cataluña e Galicia e sobre a asimetría nas relacións persoais. Estás de acordo co teu personaxe no que di?

No que se refire á relación entre Cataluña e Galicia, si. Non podo dicir moito máis do que xa ten explicado Eduard Velasco en varios artigos. No que ten que ver coas relacións persoais, non, non estou de acordo. De feito, eu non concibo as relacións de parella se non é desde a igualdade. 

É unha novela de fácil lectura: con ritmo, orde cronolóxica na narración... Pode parecer que non pasa nada, pero pasa. E o estilo é moi contido, quizais de aparente sinxeleza.... Como foi o proceso de escrita? 

Para min era fundamental atopar ese ritmo áxil que permitise unha lectura dunha soa vez. Desde que sentei a escribir a novela, tiven claro que o ritmo de lectura debía acompañar o ritmo frenético ao que experimenta os acontecementos o narrador protagonista. É certo que acelerar o ritmo obriga a renunciar a algunhas cousas, como, por exemplo, á digresión, pero coido que o resultado o compensa. O ideal de lector que a novela proxecta é aquel que, ao pechar o libro, queda coa sensación de que algo importante lle escapou. Así son as novelas que me gustan: breves, veloces e que deixan un pouso ao que non sei poñer palabras. O que non sei é se o conseguín. 

“A Barcelona que se describe nas primeiras páxinas é a Barcelona de hoxe en día e a situación na que viven moitos traballadores do sector cultural tamén o é”

Xacobe vive co seu compañeiro nunha Barcelona xentrificada, cun salario precario. É escritor e non quere dedicarse ao ensino... Nestes detalles pode haber unha simple constatación da realidade, mais tamén unha pequena denuncia da precariedade, mais algo de autocrítica -quizais máis a través do personaxe de Blai. Que hai máis destes tres elementos?

Son elementos tanxenciais no relato, pero necesarios nunha novela que se quere realista. A Barcelona que se describe nas primeiras páxinas é a Barcelona de hoxe en día e a situación na que viven moitos traballadores do sector cultural tamén o é. 

“Que parte da crítica a lese como un relato de costumes é a proba palpable de que o rural se atopa nun nivel moi alto de esmorecemento”

Mais a historia desenvólvese en Eiradona, un lugar inventado no que podemos recoñecer algúns aspectos dun rural real galego en transición: o tanatorio feito, por exemplo, pero a conservación do rito de velar o morto toda a noite. Non creo que sexa unha novela que pretenda retratar o rural, pero si buscaches quizais que fose recoñecible... O personaxe ten unha relación de estrañamento con ese espazo.

Non, non é unha novela costumista, en absoluto. Que parte da crítica a lese como un relato de costumes é a proba palpable de que o rural se atopa nun nivel moi alto de esmorecemento. Os seus códigos xa non son percibidos como parte da realidade presente, senón como un elemento de museo que cómpre testemuñar. Eu non tiña a intención de testemuñar nada. A realidade que describo no libro, no que ten ver cos ritos da morte ou coa relación entre a veciñanza, é a realidade que vivo cada vez que piso Rianxo. Non hai nada de folclórico aí. 

Cuestión distinta é que a ten que ver co estrañamento que experimenta o protagonista cando regresa a Eiradona. Interesábame dar conta desa escisión porque é a que experimenta todo emigrante. Por razóns de traballo, teño a sorte de pasar varias horas á semana coa comunidade galega emigrada a Barcelona e a súas impresións neste terreo son sempre as mesmas. Séntense en terra de ningures. En Barcelona son «galegos», pero cando viaxan a Galicia chámanlles «cataláns». 

“Unha dor non pode transferirse, pero si que se pode “acompañar”. Coido que niso consisten os enterros”

En relación co anterior, Xacobe quere a seus pais, pero vai visitalos pouco e, cando está, sente a necesidade de fuxir nuns poucos días. Co avó, que morreu, xa tiña unha relación distante, e vai sabendo cousas sobre el que o distancian, probablemente, máis do seu recordo. Ademais, hai un amigo íntimo ao que non consegue ver. Un dos temas principais da novela parece ser a distancia coas persoas que son importantes para nós. Por que? 

É que, de feito, hai sempre unha distancia insalvable entre as persoas que non se pode anular. A relación de cada personaxe co avó é única e nese relación cada unha das personaxes está soa. Con todo, permanecen xuntos. A expresión «acompáñote no sentimento» que tantas veces oímos nos velorios pode soar convencional, pero reflicte unha realidade moi profunda. Unha dor non pode transferirse, pero si que se pode “acompañar”. Coido que niso consisten os enterros. 

“O patriarcado pode estar naturalizado, pero existe como existe o aire que respiramos. Coido que esa é unha das mensaxes máis transparentes da novela”

O que acontece móvese máis arredor das personaxes femininas que das masculinas: María, a muller do avó -que decide facer o enterro dunha determinada maneira-; a nai e a tía de Xacobe -que lle dan a información importante sobre quen era o avó-. Como xorden, en concreto, as personaxes da nai e a tía? (A nai sofre depresión e a tía tiña un conflito co pai imposible de resolver. E o dano que o avó provocaba está relacionado con ser home, e con selo naquel tempo).

Confésoche que, en determinado momento, me preocupou como podía ser lida a novela en relación ás personaxes femininas. Son, de feito, as protagonistas, e viven situacións de dor por mor da estrutura familiar, que é patriarcal. Pero non hai unha resposta explícita a esa situación. Non hai ningún momento en que o narrador diga: «Todo isto a min paréceme mal, eu son feministas, etc». Para min era fundamental non moralizar. 

Apagar a voz do autor e que as conclusións as tirase o lector sen que ninguén llo diga. Pero iso provocábame algúns «problemas de conciencia» (chamémoslles así). Por sorte, unha boa amiga sacoume das miñas inseguridades cando me dixo: «A mensaxe está moi clara. Todas as mulleres da novela están fodidas dun xeito ou outro por culpa dos homes.» O patriarcado pode estar naturalizado, pero existe como existe o aire que respiramos. Coido que esa é unha das mensaxes máis transparentes da novela. 

“Cando vivimos unha experiencia traumática como é unha morte, non pasamos todo o tempo a chorar. O drama verdadeiro aparece cando descubrimos que, malia todo, conservamos a capacidade de rir, é dicir, que estamos vivos”

Hai algo de humor no libro que axuda a desdramatizar -malia ser o diario dun enterro- e teñen bastante protagonismo en varios momentos os soños, que axudan a voltar tamén á realidade. Por que a presenza de ambos, o humor e os soños?

Os soños teñen a función de explicar a historia de Brais, o amigo perdido na infancia. Nun primeiro borrador da novela, producíase o reencontro entre el e o protagonista. Pero a historia que se acabou impoñendo foi a da familia e, daquela, Brais pasou a un segundo plano. O reencontro xa non se producía e, polo tanto, a súa historia trasladouse ao plano dos desexos irrealizables, é dicir, dos soños. 

Canto ao humor, coido que era necesario para nivelar o dramatismo que percorre a historia. Doutro xeito, resultaría unha novela afectada e, probablemente, máis inverosímil. Cando vivimos unha experiencia traumática como é unha morte, non pasamos todo o tempo a chorar. O drama verdadeiro aparece cando descubrimos que, malia todo, conservamos a capacidade de rir, é dicir, que estamos vivos. 

“O traballo cultural é un traballo e, como tal, debe estar remunerado. O demais son cantos de serea”

É a túa primeira novela, polo menos publicada. Tes previsto seguir coa narrativa? Por que non publicaras nada de narrativa antes? Seguramente pensarás que es mellor poeta que novelista...

Non escribín narrativa ata agora porque me faltaba a «caixa máxica» da que me falou hai pouco Berta Dávila, ese marco espacial e temporal que posibilita a narración dunha historia. É moi probable que volva escribir unha novela. E é seguro que continuarei a escribir poesía. 

Algo máis que queiras subliñar?

Que espero que, desta situación de excepción que estamos a vivir, non tiremos a conclusión de que a cultura é de balde. O traballo cultural é un traballo e, como tal, debe estar remunerado. O demais son cantos de serea.