Un mozo, Lois, volve dos Estados Unidos, onde está emigrado, para visitar a súa avoa, que o criara de pequeno. Mais ao chegar a Galicia séntese tan perdido como cando o estaba en América, vivindo coa súa nai. As pantasmas do pasado non parecen deixarlle vivir, polo menos ata que poida averiguar quen é e que quere facer da súa vida. Aínda que abrirse aos demais poida, ás veces, magoar. Disto vai Destempo (Barbantesa), a última novela de Silvia Bardelás. A autora respondeu por correo electrónico as nosas preguntas sobre este libro e as súas obras anteriores. 

Lois volve de Estados Unidos para visitar a súa avoa, Mati, que fora na práctica a súa nai. Como xorden estes dous personaxes?

A imaxinación traballa coa experiencia. A min de pequena producíame moito desacougo ver rapaces coidados por as súas avoas cos pais emigrados. Eu deixo que a imaxinación traballe. Sempre teño unha primeira escena que escribo como vai vindo. Aí está a novela enteira. O que teño que facer é tirar deses personaxes que teñen unha presencia tan clara. Deseguida vin que Mati e Lois eran unha parella, avoa e neto, pero estaban demasiado imbricados. Despois inventei a súa situación para contar a dependencia emocional que tiñan que resolver.

Lois está perdido. Dalgunha maneira queda atrapado no seu pasado. Non perdoa que non lle dixesen a verdade. A súa avoa, en cambio, ten unha visión diferente. Que representa cada un destes personaxes, na novela, en canto á súa relación coa verdade?

Mati é unha forza da natureza, de feito ten ese nome que empeza por Ma. Digamos que é moi consciente de que o seu fin nesta vida é crear vida. Fará o que teña que facer para que ese rapaz que veu ao mundo sen querer saia adiante como o rapaz máis feliz do mundo. Ante ese obxectivo, a verdade non é nada. Para ela a verdade é unha abstracción, o que importa é crecer e as veces unha verdade fai morrer. Lois, por a contra, está anulado porque Mati está argallando constantemente un mundo perfecto para el. El non quere un mundo perfecto, quere saber quen é.

Mati e outras mulleres maiores arman unha sorte de revolución política. Nesa revolución ten un papel importante Anxo, o párroco. Mais en calquera caso vai contra o tópico da avoa metida na casa, sometida aos ditados patriarcais que a afastan da vida pública…

“Unha forma de redimir o teu pasado é deixando un futuro para os novos”

O padre Anxo é un home que se fai cura para redimir o seu pai ou para reverenciar á súa nai. Vive tamén en conflito, como todas as personaxes. Imaxina un mundo limpo e utópico para salvarse que vería de abrir o corazón, ou sexa, do amor, e non de seguir ningún credo. Mati ve aí unha posibilidade de que Lois se salve, de que saia da súa inmobilidade e como ten esa forza natural, convence as súas amigas para facer unha especie de revolución de abrir o corazón e como non funciona, pasan á filosofía e van tirando atrapalladamente. Esta é unha parte da novela un tanto traxicómica. A elas non lles tira a política, queren un mundo mellor, queren romper co seu pensando nos que veñen detrás. Unha forma de redimir o teu pasado é deixando un futuro para os novos.

Mati fala de participar na construción do mundo e quere deixar atrás unha vida controlada polo mandato do sacrificio. Dalgunha maneira, ela e Lois buscan o mesmo, que é vivir como queren vivir. Que une e que separa aos dous personaxes ao respecto?

“Mati decátase de que vén dunha cadea de sacrificios ancestrais e de que non quere que continúen con Estela e Lois”

O tema do sacrificio é moi importante na novela. Cando era nena decateime moi pronto de que en Galicia o sacrificio era un valor. Pais sacrificados polos seus fillos, fillos sacrificados polos seus pais, irmáns por irmás ata unha cadea infinita. A min iso dábame moito medo porque pensaba que a miña vida podería ser sacrificada. O sacrificio é o contrario do amor. Non se pode confundir e confúndese dun xeito moi sutil. Mati, no medio desa tolería que monta para salvar a Lois, ten a súa propia catarse. Decátase de que vén dunha cadea de sacrificios ancestrais e de que non quere que continúen con Estela e Lois. Aí xa ten máis claro que o que ten que facer para dar vida aos seus é liberalos.

A historia é contada por un narrador moi reflexivo que afonda moito nos pensamentos e sentimentos dos personaxes. Pensáchela como unha novela de personaxes? Por que é así o narrador?

A novela en xeral creo que non ten como obxectivo contar o que sente un personaxe, máis ben dar conta das forzas que o levan a ser quen é, da interrelación cos outros, co momento histórico, co medio. O personaxe actúa sen saber, pero o lector ten que saber por que actúa así, ten que coñecer o seu inconsciente, as influencias. Por iso é tan importante dar cun narrador que poda acceder á sensibilidade da súa época. O narrador de Destempo quere mostrar o que pensa ou sente cada personaxe antes de actuar. Na vida cotiá non reparamos no que acabamos de pensar antes de actuar, pero é fundamental para entendernos. É unha especie de narrador-autor que non se esconde. Está contando, está presente, está facendo que o lector teña unha visión dende moi arriba do que pasa e de súpeto o baixa á intimidade de cada personaxe.

Lois fuxira, dalgunha maneira, de Eva, coa que tiña unha relación. O conflito non resolto coa súa nai parece que o deixa algo indefenso para relacionarse con outras mulleres. Hai bastante precariedade emocional nel. Ten algo que ver con que sexa un home, ou son máis ben as súas circunstancias?

“A sociedade patriarcal non é boa para as mulleres pero tampouco para os homes. Creo que iso está na novela”

Lois é un home novo educado por unha muller maior e manipuladora, sen maldade, pero manipuladora, que cre que sabe o que el precisa en cada momento. É fillo dunha nai que o entregou dalgún xeito. Non é doado saír desa especie de gaiola. A novela presenta unha sociedade patriarcal institucionalmente pero con mulleres que son as que controlan a vida emocional. A sociedade patriarcal non é boa para as mulleres pero tampouco para os homes. Creo que iso está na novela. A solución non é unha sociedade matriarcal. Eva e Lois son a posibilidade doutro mundo.

Na novela ten certo protagonismo a Filosofía, a través de Spinoza e da paixóns tristes. Que papel adoita ter a Filosofía nas túas novelas?

O meu narrador está sempre querendo contar o difícil que resulta na nosa época saír dun mesmo, atopar algo real que nos dea vitalidade. A Filosofía ten a capacidade de dar puntos de vista diferentes para mirar dende outro lado. É unha pequena chispa para saír do mundo pechado ao que nos someten. En Destempo, estas mulleres maiores que están pegadas a súa educación relixiosa, decátanse, grazas a Spinoza, de que o máis natural é ir cara a luz, estar nos lugares que che fan sentir ben. Están dispostas a que esta sexa unha nova guía para os novos. Vén a posibilidade de darlle un sentido final a unha vida roubada.

Chega un momento en que Lois e Eva se decatan de que deben tentar vivir unha vida real, en vez de fuxir da realidade tentando acumular momentos para recordar. Vivir fuxindo, fundamentalmente a través do consumo, é algo moi do noso tempo. E non fai falla estar en crise, como os teus personaxes. Querías poñer o acento tamén sobre isto? Por que?

“Estamos acostumados a ter unha vida deseñada e a crear mecanismos de protección para non ter que sufrir”

Para min o mais importante nesta época é que cheguemos a sentirnos reais, que academos unha conexión coa natureza, con nós mesmos, cos outros e algún que outro coa espiritualidade. Estamos acostumados a ter unha vida deseñada e a crear mecanismos de protección para non ter que sufrir. Xustamente é iso o que nos leva ao sufrimento, a falta de vida plena, a falta de conciencia. Sempre me impresionou o que dicía Hegel, que o mundo ía cara a unha vida de obediencia, a tal punto que nin sequera teríamos a posibilidade de ser boas persoas. Agora cando fas unha boa acción estás obedecendo unha lei, non estás tomando unha decisión libre. Isto nos afasta moito de conectar con nós mesmos, de ter un sentido de ser.

A personaxe de Estela desafía os tópicos sobre a maternidade nun momento en que se está cuestionando moito a maternidade entendida ao xeito tradicional. A maternidade abnegada -o contrario da maternidade distante de Estela- está tamén detrás da frustración doutros personaxes. Dalgunha maneira quixeches formular unha reflexión sobre a maternidade?

Non sei se se pode cuestionar a maternidade. É un feito vital moi real que supera a subxectividade. Un ser novo e indefenso depende de ti. Non é una vivencia unívoca, é unha relación. Pero é unha relación que funciona como un espello moi potente, por iso pode ser conflitiva. Non te podes esconder coidando a alguén indefenso. Aí estás tomando esta ou aquela decisión, sendo quen non sabías que eras. Estela viuse obrigada a entregar ao rapaz, non se sabe se quería ou non quería, e Mati non lle deu espazo para tomar unha decisión. A escena delas dúas no taxi co bebé foi unha das que máis me gustou escribir. Este é un tema moi dos anos 80. Unha parte moi importante da novela é como se mesturan tres xeracións tan diferentes.

Hai unha distancia afectiva entre Mati e o seu home que non é tan diferente da que hai entre Estela e o seu fillo, por exemplo. Da mesma maneira, Lois afastouse de Mati ou de Eva. Parece que un dos temas da novela é a dificultade do encontro afectivo. Algo ten que ver co egoísmo, pero é moito máis complexo. Que quixeches salientar sobre isto?

“O amor, e aquí hai moitos tipos de amor, é esixente, crea bailes de achegarse e fuxir, pon en funcionamento todos os medos, as culpas, os desexos”

Esta é unha das liñas da novela. Precisamente cando tes relacións intensas, cando estás moi cerca de alguén, hai unha esixencia persoal moi grande. Non podes disimular, non podes estar a medias. A esixencia é falar no sentido amplo da palabra. O amor, e aquí hai moitos tipos de amor, é esixente, crea bailes de achegarse e fuxir, pon en funcionamento todos os medos, as culpas, os desexos. Tes a necesidade de estar moi cerca e ao mesmo tempo un desexo de fuxir para non enfrontarte a dar o mellor de ti.

En As Médulas tamén había un personaxe que quería ser parte do mundo tomando as súas decisións propias, sen deixarse levar pola corrente. Que conexión hai entre esta novela e Destempo? En que aspecto son, tamén, dúas novelas sobre a dificultade de quererse?

“Unha vez tiña escrito unha novela sobre a saída de si pensaba que me interesaba escribir sobre as relacións”

O interese en As Médulas era contar a necesidade e dificultade de saír dun mesmo. Vivimos nun mundo que nos separa a base de definirnos e limitarnos. Juan, o personaxe, abandonaba o seu rol e con esa decisión obrigaba a outros a facer o mesmo. Unha vez tiña escrito unha novela sobre a saída de si pensaba que me interesaba escribir sobre as relacións. Como se pode chegar a ter unha relación real, a fluír cos outros? Falando, en realidade, pero falando en sentido amplo. En As Médulas había moito máis pensamento que diálogo. En Destempo o narrador cala para deixar aos personaxes falar. Necesitas aos outros, a relación, para salvarte. Ese é o xurdir do nós en Destempo. 

Tamén pode que haxa certo nexo entre Lois de Destempo e Xulio de Unha troita de pé. Corpos que deixan de funcionar. E persoas que se decatan de que deben baixar á vida. Pode haber esa relación entre ambos?

Si. Tiven algunhas experiencias na vida de ver a morte como unha parede na que rebotas. De súpeto nada é como antes. Vivir en presente e con consciencia non é xa unha opción. Esa é a vida. Cando estás atento ao que pasa o mundo cambia completamente. Por iso me interesan eses personaxes que pensan a vida pero non a viven e que despois dun shock empezan a estar atentos. Son reflexo, repito, desta época abstracta na que hai un concepto para todo.

Tes bastante traballo académico, tamén, sobre a novela. De que xeito pode funcionar como arte social ou como experiencia comunitaria? Cal é o teu obxectivo, ao respecto, coas túas propias novelas?

“A novela é un espello no que vemos os puntos mortos da nosa sociedade, o que non podemos ver no día a día da nosa vida”

Na miña investigación sobre a novela buscaba o que teñen en común os textos que pasaron a ser grandes novelas da historia. Non me interesaban en termos filolóxicos: fixen unha análise filosófica. É moi longo de contar, pero podo dicir que todas teñen como base un personaxe que quere ser el mesmo pero que vive nunha sociedade que se lle opón. Así que a novela é un espello no que vemos os puntos mortos da nosa sociedade, o que non podemos ver no día a día da nosa vida. Nalgunhas novelas o personaxe principal sálvase, noutras non, pero o importante é que sempre aumenta a súa conciencia. 

Pero o que máis me interesou foi decatarme de que todo está montado para que o lector teña unha experiencia que sempre lle fai aumentar a conciencia e lle dá vitalidade. Esa experiencia é distinta en cada novela pero a emoción que sempre transmite é a dun sentimento de humanidade compartida, unha sensación de nós.

Con respecto ás miñas novelas interesábame manter esa idea de novela e acadar un narrador do século XXI. Dicía Benjamin que a novela levaba a unha experiencia íntima e que necesitábamos volver ao narrador que contaba historias arredor do fogar. Eu creo que a lectura dunha novela faise en soidade pero deixa unha sensación de nós moi potente se o narrador conta unha historia de interrelación. Eu quero contar ese xeito de estar xuntos, de depender uns dos outros que temos. A novela foi abrindo novos campos de narración, a subxectividade é un deles, pero agora esa subxectividade ten que quedar dentro dun novo campo aberto que é o nós.