Unha poética dos vestixios. Do que pode construírse sobre os restos, sobre os fragmentos. Como espazos de pertenza erguidos mesmo onde non quedaba nada. É unha das propostas de Ninguén queda (Euseino), a primeira novela de Brais Lamela. Un mozo conta a historia dun desposuimento, o da veciñanza de Negueira de Muñiz obrigada a desprazarse á Terra Chá tras seren as súas casas anegadas para facer un encoro. Mais esta historia entrecrúzase con outras, todas unidas polo desarraigo e, tamén, pola necesidade, e a vontade, de erixir comunidade malia todo. [Ninguén queda preséntase este 13 de decembro (19:30) no Vello Cárcere de Lugo e o día 15 (20:00), na Casa da Cultura de Vilalba]
O libro parte dunha visita na Terra Chá ao lugar das antigas vivendas de colonización do franquismo. Ou iso di o narrador. Como e por que empezaches a interesarte por este tema?
Penso que nace dunha sensibilidade por esa palabra, “colonización.” Escoitaba na casa falar sobre os colonos do Arneiro, ou sobre as vilas da colonización, e resultábame curiosa esa formulación: que había aquí para colonizar, no medio da Terra Chá, onde me criara? Porque colonizar significa dominar algo, suprimilo, e no seu canto instaurar un orde novo. Daquela a idea naceu cando comecei a seguir o fío desas palabras e atopei unha historia que falaba sobre o control e a dominación, si, pero tamén sobre a resistencia e a fuxida.
Ao principio fálase de arquitectura forense como unha disciplina que aproveita os restos e a memoria para reconstruír lugares que xa non existen. En realidade iso é, en parte, o que fai o libro. Era parte do obxectivo? Quizais unha cuestión de xustiza?
Ninguén queda é un libro que dalgún xeito busca construír unha poética dos vestixios, dos restos. Esta é precisamente a última palabra da novela, restos, e a idea de construír dende o que permanece aparece de moitos xeitos: está na historia do pai que constrúe arte con refugallos, na figura do narrador, noutras historias de xente que refai as memorias das súas comunidades, ou das súas vidas.
O caso de Negueira de Muñiz é o máis extremo, porque fala sobre recuperar o que queda da memoria dunha vila que desapareceu baixo as augas dun encoro, pero paréceme que o libro, como ti dis, está atravesado en xeral por un pulo vital que se expresa mediante a pescuda de cousas, de fragmentos, non tanto para recuperar unha memoria intacta como para construír novos xeitos de ser ou de experimentar o mundo.
Quen nos conta a historia é un mozo que fai unha tese sobre a arquitectura dos territorios de colonización no franquismo. El, e outros mozos emigrados coma el, viven vidas desarraigadas, provisionais. Dalgunha maneira, son desterrados como os veciños de Negueira de Muñiz obrigados a deixar as súas casas. Por que esa conexión entre a eses dous xeitos de desarraigo?
Ao poñer en diálogo esas dúas experiencias, o meu obxectivo non era exactamente comparalas. Por suposto, non hai comparación posible entre un desprazamento forzoso ordenado por unha ditadura e a vida dun emigrante europeo que pertence a un contexto máis ou menos privilexiado. O que si quería era atopar ecos entre as nosas experiencias e as cousas que procuramos, entender por que nos interpelan certas historias: por que un emigrante se interesa polas vidas dos exiliados, ou como é que a súa propia vida lle leva a facerse determinadas preguntas sobre o pasado, cuestións sobre o espazo físico ou as relacións de xénero? Interesábame rachar coa idea de que existe un plano das ideas separado das dimensións materiais da vida, esculcar ecos entre mundos que semellan extintos a as nosas experiencias máis íntimas.
Seguramente ese desarraigo da sociedade líquida é o tema de fondo do libro. Ninguén queda é o título. Nos lugares de orixe da xente emigrada tampouco queda ninguén. E todo o mundo, en xeral, anda errante porque é difícil atopar ou construír espazos propios. Cal é para ti, ao respecto, o tema de fondo? Unha personaxe di que podes sentir estabilidade sen sentir desarraigo...
Penso que esa frase que mencionas é importante. Efectivamente, o libro ten varias visións en disputa, interpretacións diversas: pode admitir unha lectura pesimista, a idea de que, como di o título, “ninguén queda,” que as cousas non permanecen. Pero tamén hai un xeito máis optimista ou vitalista de ler a novela, porque penso que o libro amosa momentos de comunidade e pertenza, talvez precarios ou efémeros, pero non por iso menos auténticos.
Paréceme crucial a idea de que é posible construír pertenza sen reificar ningunha idea purista sobre o que é un fogar. Se cadra o que busca a novela é máis ben rebater o enunciado do título, amosar que as cousas permanecen incluso onde semella que non queda nada.
Ao longo do libro asistimos a dous procesos de escrita. Un, a da propia tese doutoral. Outro, o da propia novela que temos entre as mans. Logo tamén está a realidade que dá orixe á novela e á tese, que é a do narrador e a xente que o rodea. O autor reflexiona sobre os nesgos que pode introducir a narratividade, a escolla de fontes, o xeito de analizar os datos. Que quixeches salientar sobre iso?
Máis que reflexións sobre escritura, o que me interesaba era introducir voces alleas que rompesen coa visión unitaria da voz do narrador, figuras como a súa parella ou o seu pai que cuestionasen o narrado ou contribuísen ao que se conta. Supoño que é importante, para min, mostrar que non hai unha historia única, acoller voces disidentes.
O narrador analiza, a través de diversas fontes, a ideoloxía da colonización franquista, baseada nun binarismo atraso/modernidade que, ademais de autoritarismo, mestura clasismo e racismo cultural coa vella oposición salvaxismo/barbarie propia do colonialismo. Que che interesaba desa ideoloxía? De que xeito conecta coa mentalidade colonial americana, por exemplo?
“Interesábame o exercicio de pensar Galicia, ou o rural galego, dentro dunha xenealoxía de pobos sometidos, afastados dunha modernidade definida de acordo con criterios arbitrarios”
É unha pregunta moi interesante, pero difícil de responder, así que vou especular un pouco, cólleo con aspas. Penso que para min era produtivo intelectualmente pensar nunha Galicia que foi imaxinada por algúns como unha colonia. Claro, os poboamentos de colonización non existían só en Galicia, de feito en Galicia eran escasos, pero o proxecto de colonización en si estaba atravesado por unha idea sobre o atraso rural que pode ser lida particularmente ben dende Galicia.
Hai certa tradición intelectual que busca internacionalizar a experiencia galega mediante a súa equiparación con Europa: poñamos por caso, a xeración Nós, ou certo discurso sobre a Idade Media. Sen rexeitar esas perspectivas, interesábame o exercicio de pensar Galicia, ou o rural galego, dentro dunha xenealoxía de pobos sometidos, afastados dunha modernidade definida de acordo con criterios arbitrarios. Parecíame importante poñer iso en diálogo con outras experiencias coloniais, a pesar das diferencias vastas no grao de violencia exercido en distintos contextos.
O libro reflexiona moito sobre os xeitos de actuar do poder. No caso do proxecto de colonización, as diversas violencias nas que se apoia. Mais tamén se pensa sobre as contradicións, sobre os conflitos. Que papel queres que xogue na novela esa contradición na relación co poder?
Non me gustaría que a novela se lese como un romance sobre un pasado idílico: é un libro profundamente escéptico sobre a idea da pureza, sobre as comunidades entendidas de xeito orgánico, sobre a fantasía dun paraíso perdido. No fondo, o que está no centro do libro non son as cuestións históricas ou sociolóxicas, senón persoas, sempre con vidas e posicións múltiples, buscando facer pe nun espazo alleo.
Hai dous personaxes especialmente interesantes. Un é o maioral, que describe o proceso de colonización desde a ideoloxía franquista e colonial. Outro é a muller que se rebela, como pode, contra aquel estado de cousas tras ser absolutamente desposuída. E faino, en parte, a través do rescate da memoria. Que papel xogan estes dous personaxes na novela?
“É un libro profundamente escéptico sobre a idea da pureza, sobre as comunidades entendidas de xeito orgánico, sobre a fantasía dun paraíso perdido”
Supoño que representan posicións distintas, aparentemente antagónicas: por unha parte, o desexo por parte dunha autoridade de refacer as cousas e, por outra, unha figura que intenta que permanezan. Pero, claro, tamén esa separación é un pouco extrema, presentada neses termos: no caso da muller, o que sucede non é exactamente unha recuperación, non é un rescate senón, como di o narrador, “unha obra,” un proceso de creación. Claro que, ben mirado, todo proceso de creación involucra tamén un exercicio de recuperación e de rescate.
Na segunda parte da novela o narrador da historia viaxa a Negueira de Muñiz e ten contacto coa xente da comuna. Unha das reflexións que saen nesa parte relaciónase coas pegadas no territorio de diferentes xeitos de colonización humana (contra o tópico colonial do ermo ou o da natureza virxe). Por estratos, capas que se superpoñen, deixando memoria e, moitas veces, entrando en conflito (os galegos desconfían dos hippies, por exemplo). Que querías salientar sobre isto?
“Unha cuestión central do libro é a creación de vencellos e relacións novas como unha forma de supervivencia, de definir novos xeitos de habitar o mundo”
Dalgún xeito, Ninguén queda é unha novela construída por un proceso de sedimentación, pola superposición de capas diversas que resoan entre elas. Interesábame moito este proceso de ir desvendando as ocupacións sucesivas que foron deixando o seu rastro nun territorio que en principio podería semellar illado, como unha rexión de montaña na fronteira de Galicia.
Alén diso, interesábame moito a representación da comuna, en parte por unha cuestión case estética: quería describir ese entre-lugar que non está definido pola unidade lingüística ou pola coincidencia de orixes, senón por outra cousa, algo que ten ver que con ideas compartidas pero tamén con certa dimensión afectiva. Como dis, tampouco quería idealizala, pero si que me servía para traballar esta cuestión tan central do libro: a creación de vencellos e relacións novas como unha forma de supervivencia, de definir novos xeitos de habitar o mundo.
Nesta e na primeira parte nótase un traballo de documentación ben feito. Como foi ese traballo?
Tiven a sorte de contar con moitos traballos excelentes sobre o tema. Non sería posible escribir este libro de non ser polo marabilloso labor de tanta xente que se interesou antes por definir e por entender os plans de colonización. Moitos dos libros ou traballos académicos que lin aparecen nunha nota final de agradecemento, pero gustaríame aproveitar aquí para volver mencionar que, na súa perspectiva sobre o proxecto de colonización, o libro está profundamente endebedado ao traballo de Ana Cabana, unha excelente historiadora do mundo rural galego. Como se adoita dicir nos traballos académicos, por suposto, sobre dicir que os erros ou as imprecisións que poida haber son responsabilidade miña.
“Se cadra é posible atopar significado nalgo que non foi elixido, ou se cadra o que eliximos non é, por motivos diversos, o que desexamos”
Ao final menciónase brevemente o aproveitamento das estruturas creadas na Terra Chá por unha multinacional que explota man de obra tamén desarraigada, neste caso inmigrante. Non parece quedar moito lugar, ao final, para o arraigo. Aínda que tamén é un tema complexo, é dicir, quizais se pode ser de varios sitios sen sentir desarraigo. Sempre que non sexa un desposuimento, ou desprazamento forzoso. Mesmo sendo difícil ás veces delimitar ata onde chegan as violencias e canto inflúen nas nosas escollas. Que opinas ti diso?
Si, estou de acordo. Eu penso que se pode ser de varios lugares e que as nosas decisións non están completamente controladas por estruturas alleas e, ao mesmo tempo, penso que moitas veces conceptualizamos como unha “decisión” o que de feito nos chega imposto. Paréceme que o libro máis ben abrangue posibilidades intermedias: se cadra é posible atopar significado nalgo que non foi elixido, ou se cadra o que eliximos non é, por motivos diversos, o que desexamos. Ao final, o interesante está nas marxes, nesa fronteira indefinida entre o que se escolle e o que chega de fóra: velaí o espazo da literatura.