Non se soubo moito ata que montou recentemente unha exposición na súa vila, Meaño, mais o ex-conselleiro de Cultura Roberto Varela tiña un talento agochado para a fotografía que demostra tamén no libro O tempo que vivimos, recentemente editado por Chan da Pólvora. Unha escolma das súas instantáneas “bretemosas”, como el mesmo as describe. Metáfora do paso do tempo e da relación humana coa memoria. Nesta entrevista, que atendeu por teléfono desde París, onde leva tempo destinado como conselleiro de asuntos culturais da Embaixada de España, di sentirse querido polo mundo cultural galego co que, sendo conselleiro de Cultura do primeiro goberno de Feijóo, tivera tantos conflitos.

Como está? O confinamento en París está a ser duro…?

É duro, si. A día de hoxe hai toque de queda ás seis da tarde. Xa non se pode andar pola rúa, a vida cultural está totalmente desaparecida… O único que se escoita é o son das ambulancias. A vida persoal e social desaparecen. E aínda están a falar de endurecer as medidas e ir cara un confinamento completo. A min salvoume facer este libro… É difícil vivir con esta soidade. Tamén a parte do traballo: é moi difícil programar. É frustrante. Ninguén prevía isto, que provoca un estado xeral de alma complicado…

Leva xa anos en París. Como é o seu traballo aí en circunstancias normais?

Eu xa vivira aquí en París hai anos, polo que vir foi como un retorno. A experiencia estaba a ser moi boa. Teño un orzamento axeitado para facer cousas: trato de coordinar o labor dos institutos Cervantes, organizamos unha exposición moi importante sobre Miró, facemos festivais de cine español… un pouco de todo. O que pasa é que, claro, agora tes algo previsto e de repente cae todo. É desolador. Pero o goberno francés está destinando bastantes cartos a subsidios aos profesionais da cultura. A cultura é imaxe de marca do país… Haberá que tentar recuperar o tempo perdido despois… Nós tamén facemos cousas online, pero non é o mesmo.

Por que dicía que o libro o salvou?

O libro xa é un proxecto de hai tempo. Coñecín a Antón Lopo en Uruguay e falamos, eu pensaba que medio en broma, de facer un libro coas miñas fotografías. Pero ao final foi en serio. A editorial Chan da Pólvora ten ademais unha particularidade, que é o ben que editan. Eu quixen darlles ás fotografías un carácter poético: teñen algo bretemoso… Como non me sentía moi seguro acudín a amigos para apoiar un pouco esa poética do libro sobre o tempo, a memoria… Así, O tempo que vivimos leva tres textos fantásticos de Luísa Castro, Antón Reixa e Ion de la Riva. Dicía que o libro me salvou porque o fixen durante o confinamento, nun momento ademais en que faleceu a miña nai e non puiden nin ir despedirme dela. Todo o noso mundo caeu… E hoxe vexo o libro case como algo profético. Para min ten un significado emocional, sentimental… Non quixen facer un libro de postais. A clave é o sentido de viaxe pola vida. Algo máis transcendental. Mais tampouco é unha autobiografía.

“Non quixen facer un libro de postais. A clave é o sentido de viaxe pola vida. Algo máis transcendental”

Ese toque bretemoso, neboento, que ten, fai pensar en Galicia, claro. As fotos non están feitas a maioría aquí, pero poderían estalo.

Pois é verdade… Eu crieime nun pobo pequeno -nós dicimos pobo-, naquela España escura, na ditadura. O meu refuxio eran os libros e aquela praia na que xogaba, os Seixiños, da que me quedaron imaxes gardadas na cabeza para sempre. Coa imaxe das chemineas das fábricas de ladrillo víñanme fantasías doutro mundo… E despois pasei a vida fóra de Galicia, un pouco indo detrás daqueles soños. Xa teño unha idade como para reflexionar, para mirar atrás, e ao final decátaste de que a patria que buscabas é aquela da que te fuches, pero ti cambiaches, xa non es a mesma persoa… A praia de Seixiños é como a miña magdalena de Proust. Lévame a esa idea de nostalxia, de anhelo… Moi poucas fotos están feitas en Galicia, pero si, poderían estalo. Eu realmente nunca deixei Galicia de todo: sempre volvía en vacacións. Mais a verdadeira volta foi cando fun conselleiro de Cultura. Unha época difícil, mais na que fixen moi bos amigos.

“Ao final decátaste de que a patria que buscabas é aquela da que te fuches, pero ti cambiaches, xa non es a mesma persoa”

Xa que fala diso, xa cando marchou fixo balance e sempre salientaba o Xacobeo. Visto desde a perspectiva de hoxe, que fixo ben e que fixo mal como conselleiro?

Xa pasou moito tempo. Hai once anos… Foi un período moi intenso, con luces e sombras, e o balance non son eu quen para facelo… Penso que fixemos un bo Xacobeo, que me acerquei á cultura do país… Creo que non se pode dicir que non me acercase e me expuxese. Agora a verdade é que me sinto querido polo mundo da cultura, aínda que daquela tiveramos as nosas dificultades. Ter unha excelente relación e que me traten con cariño penso que é o máis importante que podo dicir, facendo balance desde o punto de vista do persoal.

“Creo que non se pode dicir que non me acercase á cultura e me expuxese”

Foi un tempo difícil. De recortes importantes no orzamento de Cultura. Acababa de chegar Feijóo coa política de rebaixas de orzamento en plena crise… 

Foi moi difícil, si. Era o primeiro goberno de Feijoo despois do bipartito. Eu viña de fóra e non tiña experiencia en política, máis que en política internacional como diplomático. Era un tempo complicado e ademais eu era independente. Tiven moitos problemas, si. Eu tentaba ser coherente, pero non se pode agradar a todo o mundo. O que si podo dicir é que fixen algo polo meu país. Fixen un sacrificio porque eu vivía mellor como diplomático. Foi unha época moi dura e moi intensa.

Supoño que dos peores momentos foi cando os escritores que foran Premio Nacional de Literatura pediron a súa dimisión. 

Foi un momento moi duro, si. Quizais o peor. Supoño que houbo certa inocencia, certa inxenuidade pola miña parte. Non sabía que me ían recibir así, con ataques desde o principio, que eu nese momento pensaba que eran persoais. Que me digan a min que son un paleto…. Foi moi duro, claro. Despois comprendín que se debía máis ás disputas políticas. Eu do que trataba era de achegarme á realidade da cultura. Lembro unha vez que fun a un concerto de Berrogüetto e a xente estaba sorprendida de verme por alí… Eu tiña esa espontaneidade… Chegaba a un concerto na casa das Crechas…

“Que me digan a min que son un paleto…. Foi moi duro, claro” 

Ben, con Ánxela Bugallo puido ser outra cousa, pero seguramente os conselleiros anteriores dos gobernos do PP non ían moito de concertos. Ou deses concertos. 

Xa, claro. E chegar a un sitio e que che asubíen, ou que te insulten, non é agradable. Eu tentei dialogar con todo o mundo, fixen o que puiden. O que quería era traballar por Galicia, pola cultura galega.

Prexudicaran moito a súa imaxe aquelas declaracións sobre a cultura galega “ensimesmada” e “acomplexada”, referíndose a que había que potenciar a apertura ao exterior. Non sei se foi a mellor maneira de dicilo. Desde logo, non sabía vostede falar para a prensa. 

É que eu falo con esa espontaneidade, igual que estou falando agora. Supoño que non souben medir as miñas palabras. Si o fago no meu traballo, cando me expreso por escrito, pero iso é outra cousa. Eu tentaba ser honesto pero, si, non sabía medir as miñas palabras e iso é un erro grande en política. Os ataques que recibín doéronme moito. Sentinme só e incomprendido. Non entendía nada do que estaba pasando. Mais penso que foi máis unha cuestión política que algo centrado en min. Eu non entendía por que estaban a recibirme coma un inimigo, se eu o que quería era o mellor para a cultura galega. Eu non estaba alí para trepar politicamente. Xa tiña a miña carreira.

“Eu non entendía por que estaban a recibirme coma un inimigo, se eu o que quería era o mellor para a cultura galega”

A carón da promoción da cultura no exterior, unha das súas prioridades era mellorar, en xeral, a distribución dos produtos culturais. Fronte á focaxe na produción. Era e segue a ser a óptica axeitada, na súa opinión? 

Para min a promoción cultural é un dos puntos clave, claro. É onde máis experiencia teño. A cultura é crear produtos culturais, pero os produtos tamén precisan promoción e distribución. E creo que niso mellorouse moito. Agora mesmo en Netflix en Francia está de número un unha serie galega, El desorden que dejas. Tamén hai cincuenta músicos galegos nas mellores orquestras de todo o mundo, hai bastantes escritores que están a ser traducidos ao francés e a outras linguas… A situación mellorou e a min gustaríame pensar que eu algo acheguei para mellorar iso. Agora mesmo estou cunha tradución ao francés de Uxío Novoneyra, que me gusta moito. Somos unha potencia cultural, temos unha produción de moita calidade, pero iso serve de pouco se non se coñece.

Nas artes escénicas tamén tivera conflitos importantes. Mesturáranse facturas impagadas -penso que foi a maior protesta do sector-, Agadic sen dirección, o CDG sen dirección… e os recortes. Todo un desastre. 

Fora a tormenta perfecta, si. Eu tentaba dialogar e poñerme na pel de todos. E traballar desde un punto de vista de xestión cultural, porque a cultura é tamén industria. Eu o que quería era fomentar a asistencia ao teatro, e houbo a quen esta idea lle pareceu mercantilista. Os festivais de teatro, por exemplo, son moi importantes para iso. Eu penso que o que non pode ser que unha entrada de teatro custe menos ca un gin tonic. O sistema francés é moi bo niso. As políticas de protección da cultura, de excepción cultural… Mais aquí parecía que só importaba a produción. Que é moi importante, pero serve de pouco se a xente despois non vai ao teatro. O mesmo pasa co libro. Claro que hai que axudar as editoras pequenas, que publican en galego, que ademais é unha lingua minoritaria, pero de pouco serve se a xente non le, non compra o libro. En Francia fíxose iso moi ben: hai un consumo cultural brutal.

“Non pode ser que unha entrada de teatro custe menos ca un gin tonic”

Unha das súas prioridades fora, de feito, o libro. Ben, continuou co proxecto do Ano do Libro que viña da consellería de Ánxela Bugallo. 

O libro é un dos eixos da cultura, claro. E aí o meu enfoque foi promocionar o libro. Porque non só hai que axudar aos editores: hai que crear a necesidade de ler, de consumir libros en galego. En Francia hai axudas para os editores, para os libreiros, bolsas para os escritores… A política de excepción cultural supón protexer a parte máis débil, e promocionar a cultura é unha maneira de protexela. E non pode ser que me digan que a xente non ten diñeiro para pagar unha entrada de teatro pero si ten 200 euros para ir ao fútbol. En Francia hai unha sociedade de actores que loita moito polos seus dereitos e que teñen todo moi ben organizado. Agora están co que aí en España se chama ERTES, e a ver que pasa, como saen desta crise.

“Non só hai que axudar aos editores: hai que crear a necesidade de ler, de consumir libros en galego”

Fala moito de Francia, pero é outro contexto: un Estado detrás, unha lingua normalizada… Que se podía importar aquí do modelo francés?

En Francia teñen moi clara a política da cultura como imaxe de país, a excepción cultural e a cultura como ben básico. Houbo por exemplo un debate social moi importante polo peche das librarías agora coa pandemia. A xente preguntábase por que podía abrir o estanco e non a libraría. Entón empezaron a mercar libros por internet e ían recollelos ás librarías… En Francia respírase cultura, vívese… Mentres estiveron abertos, a xente seguía indo ás librarías, aos cines ou aos teatros. As salas de cine abren xa ás dez da mañá… E eu o que quería para Galicia era iso. Que a xente vaia aos cines, e aos teatros… Por iso son moi importantes os festivais, as campañas de sensibilización… O teatro e a cultura teñen que formar parte da vida cotiá, e as políticas culturais teñen que desenvolver o potencial cultural do país, a grande creatividade e talento que hai en Galicia. E para iso hai que coidar moito a distribución…