Jorge Coira xa é premio Pedigree do festival de Cans en recoñecemento á súa traxectoria como “figura fundamental no desenvolvemento do audiovisual galego nos últimos vintecinco anos”. Coira recibiu o Can de Pedra e colocou a súa estrela no Torreiro das estrelas no XVIII Festival de Cans, no que tamén presentou o seu documental Beiras, Vivir dúas veces. O director lucense comezou nos anos 90 unha carreira de curtametraxista que o levou despois a profesionalizarse como guionista, director e montador de series de televisión e longametraxes. Entre os seus traballos que acadaron maior repercusión está o filme 18 comidas, seleccionado en varios festivais, a serie Hierro, que recibiu entre outros o Premio Ondas a mellor serie televisiva ou o seu labor como montador da película de Dani de la Torre El desconocido, co que gañou un premio Goya. 

Como xorde o proxecto de facer un documental “con” e non “sobre” Xosé Manuel Beiras?

Foi unha proposta que me fixo Fernando Peñano. Levabamos tempo falando de facer un documental sobre Beiras. Parecíanos raro que non se fixera ningún antes. Pareceume unha idea interesante, aínda que tamén a tomei con cautela porque non quería dar unha visión simplista dun personaxe complexo coma el. Tampouco quería facer unha haxiografía nin contar a súa vida paso a paso. Por iso pensamos en partir de fotografías e lugares significativos para el e en gravar conversas del cos seus amigos nos que fala de temas moi variados: política, cultura, música, etc. O que quería era facer un retrato do seu mundo. E el mostrouse disposto e ademais non quixo ter ningún tipo de control sobre o proxecto. Non quixo que lle amosase nada nin nada. Foi, así, un proceso moi agradable.

“É Beiras quen fala e ademais, como está falando cos seus amigos, vai saíndo todo de xeito moi natural”

Por que dicides que é un documental “con” Beiras?

Porque é Beiras quen fala e ademais, como está falando cos seus amigos, vai saíndo todo de xeito moi natural. Non dá un só documental para contar todo Beiras así que, como dicía, non quixemos ser exhaustivos, senón botar un ollar máis superficial que puidese, porén, explicar algo esencial del. Non queriamos contar todo, senón o que podería ser o máis importante. 

Como se fixo entón o traballo de gravación? 

Non tiñamos un guión. Podiamos propoñer cousas segundo ían xurdindo, pero tampouco foi moi necesario porque os seus amigos son xente moi interesante e foron xurdindo conversas moi ricas. 

Así, ademais, presentades unha imaxe de Beiras de certa intimidade que non é a habitual sobre el. Tampouco é fácil contar o que non está xa contado porque é unha persoa que tivo moita presenza mediática, hai libros de conversas con el…

Si, totalmente, porque el está no seu ambiente, coa súa xente, polo que todo sae moi natural. El está afeito a estar no foco público pero nós damos outra imaxe del, de como é o seu día a día con persoas importantes para el. O amigos tentan que el fale del mesmo pero el tende a tentar o contrario, que os amigos falen de si mesmos. Entón acaba falando así, en abstracto, de moi diferentes temas, evitando falar todo o tempo de si mesmo. E móstrase moi atento ao que din os seus amigos… 

Quen son eses amigos?

Interveñen no documental Xosé Mª Álvarez Cáccamo, Manuel Caamaño Suárez, Miguel Anxo Fernán-Vello, Ánxel Huete, Flor Maceiras, Luísa Martínez Pazos, Xosé Luís Méndez Ferrín, Martiño Noriega, Gerardo Pisarello, Rosa Regueiro Ferreira, Silverio Rivas, Mercedes Rozas, Manoel Santos, Luís Soto e Isabel Torres Antelo. 

Como foi a relación con el durante a rodaxe?

Está afeito ás cámaras polo que iso non foi, claro, un problema. Non é unha persoa que mude o seu comportamento cando sabe que o están a gravar. Ademais, como só tiña que falar de xeito natural cos seus amigos, é como se se sentise descargado de responsabilidade: non é como cando te gravan para unha entrevista política, por exemplo. De feito preguntaba por nós, por como nos ía: é unha persoa chea de curiosidade pola vida. 

“Pensado no resultado si que podería dicir que saíu iso, o retrato dunha persoa que pensa Galicia” 

Como dirías que, ao final, o retratades? Antes dicías que non querías unha haxiografía. Unha imaxe que pode resultar doado identificar con el é a de, non sei se chamarlle intelectual, pero si unha persoa que pensou e pensa moito Galicia. Con acertos e erros. 

Non tiñamos intención de ofrecer unha tese sobre como é Beiras, de reivindicalo de ningún xeito nese sentido. Só queriamos que fose un retrato orgánico, natural, poñéndolle unha cámara diante sen hipóteses previas. Pero pensado no resultado si que podería dicir que saíu iso, o retrato dunha persoa que pensa Galicia. O primeiro día fomos sen equipo, sen luces, en plan toma de contacto. Empezou a falarnos das árbores que ten no seu xardín, plantadas hai 25 anos. Nun momento deu un salto a falar de política forestal e de como cambiaría a paisaxe galega de aplicarse outra política forestal. Pois así foi saíndo todo. 

Acabades de presentar o documental no festival de Cans. Como pensades facer a distribución?

Paso a paso. Primeiro cumpriremos os compromisos coa xente que colaborou na campaña de micromecenado. Despois a idea é que chegue aos cines. Na páxina web estarán tamén, para os mecenas, os materiais das entrevistas que non entraron no documental. Non puidemos meter todo porque era imposible, porque tiñamos moitísimo. 

Por que o título é Beiras, Vivir dúas veces?

Nun principio pensamos nunha frase de Cicerón que vai por aí. Pero a razón principal é que el tivo dúas grandes etapas na súa vida. Tivo unha crise e despois comezou outra etapa, outra vida. 

“Eu levo indo a Cans desde o segundo ano que se celebrou”

Como te sentes polo feito de que te recoñezan co Pedigree de Honra de Cans?

Pois fíxome moita ilusión. Éncheme de gratitude pero tamén me creaba certa preocupación porque non me gusta moito falar en público. Pero é unha honra e un gustazo. Eu levo indo a Cans desde o segundo ano que se celebrou. 

E todo empezou facendo curtametraxes no instituto, non si?

Supoño que, antes diso, todo comezou vendo moitas películas e lendo sobre cine. Estaba fascinado polo cine. O meu irmán Pepe agasallábame libros de cine. Meu pai tiña unha cámara de Super8 pero tampouco podiamos usala moito porque o material era moi caro. Despois o meu irmán Pepe comprou unha cámara de VHS e foi cando empezamos a facer curtas. No instituto coincidín con Luís Tosar e facía curtas con el. A partir de aí todo foi paso a paso. Eu non tiña présa por chegar a ningún lado, non pensaba en acadar o “éxito”. Só quería desfrutar e, a poder ser, gañar a vida co cine, pero non sabía se ía ser viable. 

“No instituto coincidín con Luís Tosar e facía curtas con el”

Coincidiches con Tosar e con máis xente. Houbo aí unha xeración nos 80 de actores e actrices que supoño que fostes creando comunidade…

Si. Luís e eu fomos á Universidade e entramos en contacto cun grupo de xente que estaba facendo teatro: Quico Cadaval, Evaristo Calvo e Víctor Mosqueira, María Pujalte, María Bouzas, os Chévere… E logo un mestre coma Xan Cejudo… Xente que admirabamos e da que aprendiamos. Iamos ás Ultranoites da NASA e, si, fomos aprendendo uns dos outros. As Ultranoites eran un fervedoiro de creatividade.

Entre as túas primeiras curtas estivo O Matachín. Que aprendiches como director naquela época?

Supoño que é incontable a cantidade de cousas que fun aprendendo. Cando acabei o instituto fun estudar á escola de imaxe e son da Coruña. Ir estudar a Barcelona ou Madrid era demasiado caro para a miña familia. E ademais a min onde me apetecía realmente ir estudar era a Santiago, onde estudei Filoloxía. Despois tamén tiña a arrogancia da xuventude. Pensaba que non me facía falta estudar cine. Co paso dos anos empecei a decatarme de que si debía estudar algo e empecei a facer cursos. Agora penso que ser autodidacta, aprender a base de ensaio-erro, tamén pode ter cousas boas porque quizais, dalgunha maneira, faime máis libre como creador. Canto ás curtas, comecei co VHS e despois xa en 35 milímetros. Fixemos O Matachín, Gran liquidación ou A ti como se che di adeus?

“Iamos ás Ultranoites da NASA e, si, fomos aprendendo uns dos outros” 

A primeira longa foi Entre bateas… 

Empecei a traballar para series da TVG como Mareas Vivas e Terra de Miranda. Propuxéronme entón facer un telefilme, Entre bateas, sobre o salto do contrabando de tabaco ao narcotráfico. Son dous personaxes. Un quere seguir co tabaco e o outro quere pasar ao narcotráfico. A verdade é que a longametraxe é o formato no que se me sinto máis cómodo. 

O ano da carracha segue sendo un dos poucos filmes cómicos que temos na cinematografía galega. Por que cres que pasa isto?

É algo que me resulta moi chamativo porque temos un humor especial. Sempre se fala do humor inglés, por exemplo, mais nós temos un humor moi particular. O humor si que está en series. Padre Casares, por exemplo. E tamén está na televisión: hai parellas de cómicos ben coñecidos, por exemplo. Pero si é verdade que no cine non está case presente. Eu penso que tamén porque hai que ter en conta que a nosa cinematografía aínda ten pouco tempo de traxectoria. Eu asistín, no ano 89, á estrea das primeiras longametraxes galegas. E despois tamén pode que a comedia teña pouca relevancia intelectual, o cal acaba, dalgún xeito, desprestixiando o xénero. O que eu penso é que facendo drama ou comedia o esforzo intelectual que tes que facer non é moi distinto. 

“Pode que a comedia teña pouca relevancia intelectual, o cal acaba, dalgún xeito, desprestixiando o xénero”

Pode pasar algo semellante co cine de acción, non? Nos últimos anos fíxose máis porque hai produtoras que apostan por el… Refírome en xeral a cine para o grande público. Ben, o Novo Cinema Galego tende a ser máis experimental, pero tamén hai algún filme que está a conseguir chegar a todo o mundo...

Penso que no caso do cine de acción o que pasa, basicamente, é que é caro. Fan falta máis medios, un despregue técnico que é lento e caro. E logo tamén é unha cuestión de gustos e tampouco pasa nada por iso. Somos máis de cen directores en Galicia e cadaquén ten os seus gustos e intereses. Quen si foi moi importante en Galicia para o cine de acción é Dani de la Torre. El Desconocido é unha das mellores películas do acción feitas en España. Eu traballei con el como montador neste proxecto e desfrutei moito. Pero prefiro rodar películas de personaxes. É o que máis me gusta.

“Somos máis de cen directores en Galicia e cadaquén ten os seus gustos e intereses” 

Falando de filmes de personaxes, fixeches 18 comidas ou Eroski Paraíso, a última unha rodaxe dunha obra de teatro de Chévere. 

Son dous proxectos moi diferentes que para min teñen en común que foron un exercicio de liberdade. Gústame ter liberdade para facer cousas diferentes. Escoller unha liña de traballo e tirar para adiante independentemente do orzamento, aínda que sexa unha penuria. É algo que por exemplo en Estados Unidos fan moito. Eu desfruto moito facendo películas pequenas no económico pero feitas con moito corazón. 18 comidas era algo que levaba moito tempo soñando facer. Aprendera nun curso con Michael Radford a traballar con técnicas de improvisación. Coñecín a Fernanda del Nido, a produtora, e lanzámonos. Foi un traballo moi bonito como experiencia vital, moi arriscado, que me deu moitas alegrías. 

En Eroski Paraíso tamén fun moi libre. Vin a obra de Chévere e gustoume moito. Entusiasmoume a súa madurez e profundidade. Empezamos a pensar en rodar unha película pero non sabía como darlle sentido cinematográfico. Non quería só poñer unhas cámaras a rodar, facer algo sen máis interese. A vía que atopamos foi desenvolver a idea da cámara da personaxe da filla. Contar a historia desde a súa perspectiva. Usamos, así, como principais recursos, dúas cámaras e a pantalla partida en dúas. Pasamos, así, da linguaxe teatral á linguaxe cinematográfica. Pero tampouco cambiamos nada da obra porque non era necesario nin era a idea. 

“Eu desfruto moito facendo películas pequenas no económico pero feitas con moito corazón”

Pillaches a mellor época das series da TVG. Agora xa non hai a mesma aposta pola produción propia. Como foron evolucionando as series?

É verdade. Foi a finais dos 90 e primeiros dos 2000. Fomos mellorando pouco a pouco, aprendendo a facelas. E con orzamentos máis reducidos faciamos series de nivel creativo moi á par coas que se estaban facendo en Madrid con moitos máis cartos. Pero despois chegou a crise e conxeláronse os orzamentos, polo que se freou unha dinámica que estaba medrando ao mesmo tempo que en Madrid e noutras comunidades se produciu unha explosión creativa moi forte, polo que Galicia quedou un pouco atrás debido a esa falta de investimento. 

“Con orzamentos máis reducidos faciamos series de nivel creativo moi á par coas que se estaban facendo en Madrid”

Mais agora están a facerse series que son un éxito en Netflix… 

Non só en Netflix. En HBO e noutras plataformas internacionais de todo tipo. 

Como actor, ao final, pouco fixeches. Pero supoño que axuda a ser mellor director. 

Son moi mal actor, de feito. Pero si que considero que pasar antes por ser actor axuda a ser mellor director. Porque axuda a ser sensible coas necesidades dos actores. Os actores xa saben o que teñen que facer cos personaxes. Non tes que dicírllelo ti. O teu traballo é máis afondar no que hai debaixo, no que move a xente… 

As series axudaron a que mudase a percepción social do galego e quizais da propia cultura, en xeral?

Totalmente. Se non existise a TVG, que é algo que damos como por suposto, a situación sería moi diferente. Empezouse coa dobraxe de series e ao principio había bastante cachondeo porque había estrañeza, porque non estabamos afeitos. Despois chegou a produción propia, as series de ficción feitas en galego. E para min si que foron moi importantes para que teñamos unha conciencia de ter unha cultura propia. Polo que, si, penso que a ficción é importante para que non esmorezan a lingua e a cultura. Que teñamos ficción en galego é fundamental para non esmorecer, para non morrer como pobo.

“Para min as series si que foron moi importantes para que teñamos unha conciencia de ter unha cultura propia” 

Estás agora con Proyecto emperador, unha película de acción con Luís Tosar. 

É unha película que tiña moitas ganas de facer. Un proxecto moi interesante. Un thriller que fai un retrato dos fíos do poder, de como funcionan os servizos de intelixencia dos estados. Un mundo moi complexo que se move entre o legal e o ilegal. Un terreo moralmente escorregadizo. Tiña ademais moitas ganas de volver traballar con Luís. 

“Como proxecto persoal, 18 comidas foi tamén moi especial para min. É unha película que levo no corazón”

De todos os teus proxectos, independentemente do éxito maior ou menor, cal é o máis persoal?

Creo que o importante é que tiven a sorte de poder vivir disto. Os diferentes proxectos responderon a diferentes razóns e motivacións mais, por exemplo, a serie Hierro foi, para min, a obra que marcou a miña madurez como director. Foi, podería dicir, a primeira serie “de verdade”. Nas anteriores estaba aprendendo. Despois, como proxecto persoal, 18 comidas foi tamén moi especial para min. É unha película que levo no corazón.

Fuches presidente da asociación galega de profesionais de dirección e realización, CREA. 

Si. Penso que é esencial participar no colectivo, que é parte da democracia. Estiven moitos anos. 

E cales son agora as vosas principais reivindicacións como profesionais? Estivo a crise da covid, xa antes os recortes de orzamentos… E tamén interesa politicamente externalizar a ficción en produtoras que teñen medios de comunicación. 

Poderiamos falar de moitas cousas. En xeral, e penso que isto non é un problema só de Galicia, penso que deberiamos achegarnos máis ao modelo francés e nivel de independencia, de autonomía que protexa os creadores dos cambios de política que veñen cos cambios de goberno. Despois, si que me preocupa a evolución da ficción en Galicia, porque se foi para atrás, desaproveitando un potencial. A aposta pola ficción está moito máis diluída. Tampouco as audiencias son as de antes, pero é a pescada que traba na cola. A cuestión é que houbo unha explosión global de interese polas series, o cal se notou por exemplo coa pandemia. E si hai xente facendo cousas moi interesantes pero xa non hai o impulso que houbo. Agora por exemplo O sabor das margaridas está a acadar unha grande repercusión. Pero falta en xeral unha aposta institucional máis clara pola ficción. 

“Deberiamos achegarnos máis ao modelo francés e nivel de independencia, de autonomía que protexa os creadores dos cambios de política que veñen cos cambios de goberno”

Non sei como che parece que o ten de difícil a xente nova en comparación coa vosa xeración. Agora formarse, polo menos como intérprete, é máis fácil… 

Cando eu empecei, de actores novos estaban Luís Tosar e Patricia de Lorenzo. Basicamente. Eran a xente que eu coñecía. Despois empezaron a aparecer máis. Pero a situación é diferente, si. É un mundo máis complexo. Por unha banda, cando eu empecei non sabía se sería posible vivir disto. Non había, de feito, ninguén en Galicia que puidese vivir do cine. A xente que había estaba en Madrid. Non había referentes. Ser un director sen empresa, sen unha produtora propia para levar adiante os teus proxectos, é algo que agora si existe, aínda que tampouco sexa fácil. Agora hai moita máis xente, moitos máis e bos actores, por exemplo. Pero tampouco é doado. Fas un casting e tes que deixar moita xente boa fóra porque se presentan moitos máis dos que precisas.

“Cando eu empecei non sabía se sería posible vivir disto. Non había, de feito, ninguén en Galicia que puidese vivir do cine. A xente que había estaba en Madrid”

Tamén é verdade que houbo produtoras que levaban moito diñeiro en subvencións e non se sabía moi ben como… 

Eu creo que sobre as axudas creáronse controversias interesadas. Fálase moito das subvencións ao cine sen ter en conta por exemplo que en Estados Unidos hai moitísimo diñeiro público investido no cine. O do cine é un sector produtivo máis. A ampliación que se fixo do Plan Renove, por exemplo, levou un investimento moito maior que o do cine. O estado debe investir en cine como inviste en moitos outros sectores. Pasa en todos os países do mundo que teñen unha cinematografía propia. Claro que tamén hai países que non teñen unha cinematografía propia. 

“Fálase moito das subvencións ao cine sen ter en conta por exemplo que en Estados Unidos hai moitísimo diñeiro público investido no cine”

Non cuestionaba a necesidade das axudas se se quere un cine desenvolvido -só hai que mirar a repercusión internacional do Novo Cinema Galego-. Pero si que non sempre se distribuíron coa transparencia debida. 

Pode ser certo que non sempre se tratou a todo o mundo en pe de igualdade. Pero penso que as cousas se están a facer agora a ese respecto razoablemente ben. De feito nós, como asociación, sempre reivindicamos que se fixesen as cousas coa maior transparencia posible, cuns criterios obxectivos. Mais ningún sistema é tampouco perfecto, porque estamos a falar de creatividade e non todo é tan directamente medible. Mais as convocatorias de axudas son públicas e penso que ademais tremendamente exixentes. Nós pedimos que se fixesen públicos tamén os criterios de valoración por unha cuestión de ética e de pragmatismo: se sabes cales son sabes que é o que podes mellorar na solicitude. Mais non creo que a falta de transparencia e a corrupción sexan hoxe a dinámica. Ao contrario.