O día que coñecín Ignacio, de 9 anos, a súa nai Núria e a súa profesora María, acababan de recibir unha carta que relaxaba a crispación das últimas semanas. Estaba asinada por Belén Aldea, directora da área Territorial de Madrid-capital da Consellería de Educación que encabeza Lucía Figar na Comunidade de Madrid. Nela retractábase da decisión comunicada noutra carta de similares características enviada unhas semanas antes.

A idea de Belén Aldea consistía en unir as dúas aulas de Terceiro de Primaria do colexio Menéndez Pidal nunha única aula de Cuarto con 32 alumnos

Entre unha e outra carta, moito ruído, reclamacións e unha petición asinada por 26 profesores e integradores sociais. "Se non facemos nada..." di Núria, "cólannola", acaba María a frase. A idea de Belén Aldea consistía en unir as dúas aulas de Terceiro de Primaria do colexio Menéndez Pidal nunha única aula de Cuarto con 32 alumnos. Este colexio do barrio de Moratalaz está tendo unha baixa matriculación e, cos números sobre a mesa, xuntar dúas aulas nunha parece un aforro. E recortar é a premisa, en todas partes; por moi pequeno que sexa o axuste parece benvido. Unha clase de 32 alumnos poida que non pareza un gran despropósito se observamos o colexio público Menéndez Pidal como unha folla de cálculo, sen entrar realmente nas aulas deste centro tan especial.

Tentemos facelo aquí, aínda que sexa dunha maneira imaxinaria. Nesta hipotética clase de Cuarto de Primaria do curso 2013-14 hai 32 nenos, dos cales cinco son de educación compensatoria -nenos que veñen de niveis socioeconómicos e culturais moi baixos e que levan un desfasamento entre o seu ambiente sociofamiliar e o escolar de dous anos a nivel curricular- e outro cinco teñen necesidades educativas especiais. Destes últimos cinco, dous teñen Trastornos Xeneralizados do Desenvolvemento (TGD), unha catalogación que inclúe os nenos con autismo, como Ignacio.

Nesta hipotética clase de Cuarto de Primaria hai 32 nenos, dos cales cinco son de educación compensatoria e outro cinco teñen necesidades educativas especiais

Esta aula símbolo da crise e os recortes, que polo agora parece descartada, mide 43 metros cadrados, así que cada neno ten que reducirse a un espazo de 1,35 metros cadrados. Mentres Núria e María explican isto, Ignacio non para de moverse ao noso ao redor nunha rúa próxima ao colexio. Colle o meu bolso, pide auga, come gusanitos, sobe e baixa as escaleiras, abraza a súa nai e a súa profesora, pide auga, segue comendo os seus gusanitos, quere marchar, tira o meu bolso, colle o meu casco de ir en moto. Esta tranquila rúa peonil e este banco no que estamos sentados fanse pequenos ante a inquietude de Nacho. É absolutamente imposible confinalo en 1,35 metros cadrados.

Cun terzo de alumnos (10 de 32) con necesidades especiais é posible a normalización e a inclusión? A pregunta fana os profesores pero é retórica, saben que é imposible

E é máis, cun terzo de alumnos (10 de 32) con necesidades especiais é posible a normalización e a inclusión? A pregunta fana os profesores pero é retórica, saben que é imposible. É xuño e teñen unha carta, pero ata que non chegue setembro e sigan tendo dúas aulas, non baixarán a garda.

Este cole é especial. Se se trataba de apostar pola inclusión de nenos con trastornos xeneralizados do desenvolvemento (autismo, Asperger e outros) na etapa de Primaria -só 155 centros na Comunidade de Madrid o fan- este faino dobremente, pois é un dos poucos que ten dúas aulas, é dicir, 10 alumnos. Nalgunhas materias, estes 10 alumnos están no curso que lles corresponde por idade, coma o resto dos seus compañeiros, e cando non, reúnense na súa aula. Para traballar con estes nenos, o colexio contrata dous mestres de Pedagoxía Terapéutica -María é unha deles- e dous integradores sociais.

Se non existisen centros con estas aulas, Ignacio tería que ir a un de Educación Especial, onde non se relacionaría con nenos sen trastorno do desenvolvemento. Viviría nunha burbulla compartida por outros nenos cos mesmos problemas comunicativos que el

Polo seu grao de afectación, Nacho é un neno que pode ir a un colexio público como este e beneficiarse, tanto el coma os seus compañeiros de clase, dun modelo inclusivo porque a sociedade que o espera fóra do colexio, como di Núria, tamén é inclusiva. Se non existisen centros con estas aulas, Ignacio tería que ir a un de Educación Especial, onde non se relacionaría con nenos sen trastorno do desenvolvemento. Viviría nunha burbulla compartida por outros nenos cos mesmos problemas comunicativos que el. Pero aquí Nacho está moi ben. Cando se dirixe ao metro -vive a 7 quilómetros de alí, non queda máis remedio que usar transporte- atópase cun compañeiro de clase, e alégrase moito. A súa nai pídelle que saúde. O seu amigo espera con paciencia, sabe ben como relacionarse con Nacho e sáelle de maneira natural, non deixa de sorrir. Dinse ola. Abrázanse.

"Deste modelo inclusivo non só se benefician estes nenos, senón todo o mundo" explica María Mallol, "porque os outros nenos ven como as persoas somos diferentes e que os nenos como Nacho teñen dificultades nalgunhas cousas pero potencialidades noutras. Tamén o profesorado, porque cando tes un neno deste tipo e tes que buscar estratexias para adaptar a túa metodoloxía para que lle chegue a el descobres que o resto da clase di 'ah, entendino todo'".

"Deste modelo inclusivo non só se benefician estes nenos, senón todo o mundo" explica María Mallol, "porque os outros nenos ven como as persoas somos diferentes e que os nenos como Nacho teñen dificultades nalgunhas cousas pero potencialidades noutras"

Desde o lado da familia, Núria González tamén o ve así: "As cousas que ti crías que ían ser dunha maneira son doutra e ti que tiñas planeada unha maneira de vivir, de ensinar, de ser nai, veste obrigada a saír da túa área de confort porque estes nenos non responden ás estratexias normais. Pero cando o fas descobres que melloras como persoa, como profesional, como nai. Eu teño outro fillo sen ningunha dificultade e considero que lle estou dando un privilexio de ter un irmán así, de ver outras cousas".

Si, sobre plano, parece unha boa construción. Pero, como di Núria, "o papel sosteno todo". Primeiro, a dotación aos centros para facer funcionar estas aulas é escasa, insuficiente e adoita chegar tarde. Eles necesitan ordenadores, apoios visuais, unha pizarra dixital que non teñen, orzamento para elaborar material e plastificar. Unha frase que escoita a mestra con frecuencia: "Oe, que non merquedes máis cousas, que non me chegou a dotación, agardade a ver".

Sobre plano, parece unha boa construción. Pero, como di Núria, "o papel sosteno todo". Primeiro, a dotación aos centros para facer funcionar estas aulas é escasa, insuficiente e adoita chegar tarde

A nai de Ignacio está moi indignada coas decisións que se toman en Madrid en materia educativa: "É moi triste que se lles estea pagando aos nenos do bilingüismo o exame do Cambridge, que ten un custo de 100 euros polos dereitos de exame que pagamos todos. O bilingüismo é unha mellora, o do meu fillo é un dereito. Se non hai diñeiro para os dereitos, non pode haber diñeiro para as melloras. Se ese exame se fixese co seu equivalente de Cuarto na Escola de Idiomas, o custo sería cero porque pertence á rede de educación pero vende moito máis dicir que tes o certificado de Cambridge. Estou a pagarlles a todos os nenos de institutos bilingües que se examinen do Cambridge pero para o meu fillo non hai diñeiro. Para o meu fillo, para os nenos con dislexia, para os nenos con disfasia, para iso non hai diñeiro, porque vende menos".

"O bilingüismo é unha mellora, o do meu fillo é un dereito. Se non hai diñeiro para os dereitos, non pode haber diñeiro para as melloras"

"Onde non pode romper a cadea é polo elo máis débil", incide Núria, que percorreu todos os despachos posibles, enviou mil cartas, cursou solicitudes, solicitou apoios e forzou que Ignacio quedase sen escolarizar se non lle daban praza nun colexio normal, coma no recente caso ocorrido en Palencia. "Non podemos dedicarnos a pór paxarelas cando hai quen vai descalzo. Do Cambridge non se fala na Lei e da inclusión si se fala na Lei. Polo tanto hai que cumprir co que di a Lei que eles mesmos publicaron. Cando se cumpra coa Lei, iremos ao seguinte. É coma se eu pido cartos para por tetas de silicona cando outros morren de cancro. Pois non pode ser, Núria. Cando hai poucos cartos, as túas tetas de silicona terán que agardar e operaremos de cancro. Que haxa máis xente que queira tetas de silicona que enfermos de cancro e se lles atenda antes é simplemente o que está a ocorrer na educación".

"É coma se eu pido cartos para por tetas de silicona cando outros morren de cancro. Pois non pode ser, Núria. Cando hai poucos cartos, as túas tetas de silicona terán que agardar e operaremos de cancro"

A tensión entre as concesións á escola pública e á concertada é outra das características dese laboratorio de ideas exportables que é o modelo educativo madrileño. O outro fillo de Núria vai a unha escola diferente á do seu irmán, unha concertada, porque non lle deron praza. "A pública acepta a diversidade pero en cambio é máis castigada que quen non a acepta. Estou farta de ver como algunhas concertadas devolven todos os anos as prazas de necesidades específicas. A Consellería reserva tres prazas para nenos con estas necesidades, non necesariamente como Ignacio, poden ser nenos con cousas máis pequenas e curiosamente esas prazas devólvense para que entren nenos sen ningunha dificultade, polo que hai colexios que non teñen nenos con dificultades. E se queren cartos públicos teñen que querer nenos públicos. O que non está ben é que eu pague a concertada pero o meu fillo, e moitos outros, non poidan ir".

"A pública acepta a diversidade pero en cambio é máis castigada que quen non a acepta. Estou farta de ver como algunhas concertadas devolven todos os anos as prazas de necesidades específicas"

Núria volve facer unha comparación: "Ti tes un negocio privado ou un cole privado e queres nenos guapos, altos, louros, intelixentes, que cheiren ben, pois ben, é o teu negocio privado pero se te estás beneficiando do diñeiro de todos tes que aceptar os nenos de todos. Se non, estás a defraudar o concerto que asinaches. E iso permítese".

"Eu teño o pelo marrón pero eu non son marrón". Ignacio non é un neno autista. É un neno e ten autismo

Non son nenos autistas. É o primeiro que me ensina a profesora. A Núria gústalle explicar con exemplos que me axudan, coma aos compañeiros de clase de Ignacio, a comprender moitísimo mellor e escribir este artigo con maior seguridade: "Eu teño o pelo marrón pero eu non son marrón". Ignacio non é un neno autista. É un neno e ten autismo. Só coñecera a un neno -unha nena- con autismo antes que a el, e nin sequera a coñecín en persoa: María, a filla de Miguel Gallardo, no seu cómic e na súa película. Non sabía como tratala, dábame medo que non me entendese, non quería que se enfadase comigo. Obsérvoo de esguello, é un neno guapo, delgado, louro, cunha perrera molona, os ollos afiados e irritados pola alerxia. Quere tirar o meu casco ao chan porque é a súa maneira de expresar que a miña presenza alí atrasa o momento da volta a casa, da viaxe en metro que lle gusta moito.

"Déixasme tocar o casco?" dime, despois de que a súa nai lle indique como facer a pregunta. Dígolle que si e a el faille graza ver o seu reflexo, deformado, na superficie negra e brillante. Camiñamos cara ao metro e andando vaino golpeando coas mans mentres repite "déixasme tocar o casco, déixasme tocar o casco". Claro que si, póñome contenta. Ao final Nacho atopou un xogo para unirnos, non estaba enfadado. Di "adeus, Elena" cando nos separamos. Despídome.

Segundo a Federación Autismo Madrid, un de cada 150 nenos nace cun Trastorno do Espectro do Autismo (TEA), calculando que habería 4.000 persoas afectadas na Comunidade de Madrid

Segundo a Federación Autismo Madrid, un de cada 150 nenos nace cun Trastorno do Espectro do Autismo (TEA), calculando que habería 4.000 persoas afectadas na Comunidade de Madrid. Delas, 675 atópanse escolarizadas en Colexios de Educación Especial, 500 asisten a Colexios de Escolarización Preferente para Alumnado con TGD, coma o de Ignacio, e 2.187 acoden a colexios ordinarios con apoio. É difícil chamar inclusiva unha sociedade que non che fai coñecer a un neno como Nacho ata que non cho cruza unha reportaxe polo camiño.

Un modelo que leva 11 anos en fase experimental

O dato máis preocupante é o do Ensino Secundario, pois só 18 dos 155 centros ofrécenlles a oportunidade a estes nenos de cursar a ESO

O Equipo Específico de Alteracións Graves do Desenvolvemento é que o decide se un neno pode escolarizarse nun centro ordinario ou nun especial. Coñecen ben o actual modelo de centros de integración que, estrañamente, once anos despois da súa implantación segue en fase experimental. A psicopedagoga Juana Hernández, que forma parte deste equipo, cre que a Administración ten que facer un esforzo por avaliar, consolidar, xeneralizar e pechar a fase experimental dun plan que se viu que dá moi bos resultados. "Cada tantos colexios debería haber un Colexio de Escolarización Preferente pero non sucede porque aquí faise todo voluntariamente: o claustro, se quere, solicítao e a Administración concédello" pero non se controla se hai zonas onde non hai ningunha e outras que teñen varios ou cal é o cociente por distrito, "cando alumnos así hai por todas partes por igual", explica Juana. O dato máis preocupante é o do Ensino Secundario, pois só 18 dos 155 centros ofrécenlles a oportunidade a estes nenos de cursar a ESO.

Nos últimos anos hai máis solicitudes de centros concertados que de públicos para formar parte do programa, aínda que no reconto final segue habendo máis públicos que privados con concerto. "Se a Administración segue fomentando os concertados, rapidamente igualarase a oferta", estima Hernández. "O que máis preocupa agora é que os alumnos non queden sen centro e que non teñan que desprazarse moito, pois é un esforzo e un desarraigamento para a inclusión social non ir ao colexio do seu barrio ou ao que van os seus irmáns ou veciños".

"A crise nótase en que o cociente das aulas de referencia [as comúns] incrementouse de 25 a 28 ou 29 e dificulta moito a integración nas aulas. Tamén nas de apoio, onde antes había un máximo de cinco, agora case sempre hai seis e, nalgúns coles, seis pode ser unha tolemia", explica a psicopedagoga. "Meter un sexto alumno nestas aulas é dinamitar o apoio. A Administración fai un tratamento cuantitativo sen ter en conta a enorme diversidade nos tratamentos do Autismo". Cando un centro ten a súa unidade completa con 5 alumnos e hai máis solicitudes de matrícula, debería abrirse unha segunda aula, coma no excepcional colexio de Moratalaz ou, como recomenda Juana Hernández, "o lóxico sería que no centro do lado se abrise unha nova aula, e esa é a determinación que tería que promover a Administración". Segundo ela, isto non sucede "por medo á actitude dos claustros" a pesar de que levan unha década "demostrando que a actitude é máis que favorable", pasando de tres a un cento e medio. "Non sei se despois de 10 aos hai que seguir con voluntarismos" reflexiona Hernández.