O caso do Sovaldi, un tratamento para a Hepatite C que pode salvar a vida de milleiros de persoas só en España e cuxa distribución é limitada polo Goberno polo seu elevado prezo, puxo enriba da mesa o desorbitado custe dalgúns tratamentos e o beneficio xerado para os laboratorios que gozan do seu monopolio e patente. Detrás das cifras millonarias que move esta industria (o laboratorio californiano Gilead, fabricante de Sovaldi, vende este tratamento por 72.000 euros por persoa) e dos debates sobre a propiedade intelectual ou a liberdade de mercado, debemos reflexionar sobre a concepción da saúde como negocio ou como dereito e sobre os estarrecedores datos que amosan que miles de millóns de persoas non poden acceder a medicamentos esenciais.
Os datos da OMS alertan de que máis de 2.400 millóns de persoas, máis dun terzo da poboación mundial, non poden acceder a unha lista de 300 medicamentos esenciais para a supervivencia
Unitaid é unha organización internacional con sede en Suíza, que traballa en colaboración coa OMS promovendo o acceso ao tratamento de enfermidades coma a sida, a malaria ou a tuberculose en poboacións de países en vías de desenvolvemento. Un dos obxectivos principais da organización é a negociación de prezos baixos para os medicamentos. Os datos da OMS alertan de que máis de 2.400 millóns de persoas, máis dun terzo da poboación mundial, non poden acceder a unha lista de 300 medicamentos esenciais para a supervivencia. Outros informes falan de que o negocio do medicamento, controlado nun 85% por unha media ducia de grandes empresas, move cada ano 446 mil millóns de dólares.
Carmen Pérez Casas, con anos de experiencia nesta e noutras organizacións que traballan para o acceso a medicamentos, explica que nesta lista só se teñen en conta os tratamentos máis básicos: “se se engadisen os tratamentos optimizados, e algúns fármacos máis caros, cunha distribución aínda máis limitada, a proporción de seres humanos que quedan excluídos deles sería moito maior”. "Nos anos 2000 houbo que loitar moito para que á hora de elaborar esta lista se tivesen en conta sobre todo os criterios clínicos, sen valorar o seu prezo, evitando así o que sucedeu cos primeiros antirretrovirais, que non se incorporaban á lista polo seu elevado custe, a pesar de que eran fundamentais para salvar milleiros de vidas", di.
Tres grandes obstáculos ao acceso universal
"Hai ocasións en que a xente non pode acceder ao tratamento que necesita, porque directamente non existe, non se investiga porque a enfermidade foi erradicada dos países do primeiro mundo"
Pérez Casas destaca que "hai tres grandes obstáculos que bloquean o acceso a medicamentos esenciais". Nalgúns casos o problema non é o prezo; hai tratamentos moi baratos, creados hai xa moitos anos e que son fabricados por moitos produtores e que non chegan pola inexistencia ou mal funcionamento dos sistemas de saúde en moitos países, sobre todo de África. En segundo lugar, hai ocasións en que a xente non pode acceder ao tratamento que necesita, porque directamente non existe, porque non se investiga. En moitos casos non se investiga porque a enfermidade foi erradicada dos países do primeiro mundo ou non ten unha grande incidencia neles e só afecta aos países máis pobres.
A traballadora de Unitaid mesmo sinala que dentro dunha mesma enfermidade, coma a SIDA, hai I+D nos tratamentos para adultos, porque hai milleiros de contaxiados e contaxiadas nos países desenvolvidos, pero non hai investigación para a SIDA infantil, que segue a ser un enorme problema no terceiro mundo, pero que case non existe no primeiro. "O pasado ano en España só houbo un caso de transmisión nai-fillo do virus, e só porque foi un caso puntual dunha muller inmigrante que chegou no final do seu embarazo e non se lle puido facer un seguimento durante a xestación", explica. "A SIDA pediátrica é unha enfermidade esquecida, ao non ter clientes potenciais nos mercados, como tamén o son a enfermidade do sono, a úlcera de Buruli, a leishmaniasis visceral", di.
"Hai unha gran parte de medicamentos desa lista aos que non se ten acceso por mor do seu elevado custe. Todo o ditan os mercados e a posibilidade dun beneficio económico"
"Pero hai unha gran parte de medicamentos desa lista aos que non se ten acceso por mor do seu elevado custe" -subliña- "Todo o ditan os mercados e a posibilidade dun beneficio económico". E nesa loita é onde se enmarca boa parte do traballo de Unitaid.
Xenéricos: as armas para a redución de prezos
"A produción e competencia con xenéricos demostrou ser o mellor motor de redución de prezos"
"A produción e competencia con xenéricos demostrou ser o mellor motor de redución de prezos", destaca Carmen Pérez Casas, que salienta sobre todo o efecto que tivo a produción de antirretrovirais na India para forzar aos laboratorios europeos e estadounidenses a recortar o prezo de venda dos tratamentos para a SIDA dende os 15 mil dólares por persoa e ano ata os 112 dólares. Porén, a xeneralización das patentes farmacéuticas a partir dos anos noventa dificultou este proceso.
Ata o ano 1994 non había unha obriga a nivel internacional de outorgar patentes para un fármaco, é dicir, monopolios para a sua distribución. "Cada país facíao dunha maneira" -explica Carmen Pérez Casas- "Por exemplo en España só se protexían os procesos de fabricación, non o resultado: Se unha empresa era quen de chegar ao mesmo produto a través doutro proceso, podía copialo. Esa é a razón de que en España teñamos unha industria farmacéutica bastante forte". Nese momento, a Organización Mundial do Comercio (OMC) fixou uns criterios unitarios para todos os países (a mesma fórmula de recoñecementos de patentes, a mesma duración: 20 anos...).
A OMC aprobou un calendario escalonado de entrada en vigor das disposicións sobre patentes, e a India non tivo que facelo ata o 2005. "Grazas a iso a India puido producir como xenérico moitos dos antirretrovirais, porque non tiñan patente. A partir dese momento a cousa complicouse, porque a India tivo que comezar a outorgar patentes, e houbo que buscar outras fórmulas e alternativas para poder producir medicamentos máis baratos", explica Pérez Casas.
"Brasil conseguiu unha redución de prezos só con ameazar con emitir unha licenza obrigatoria", o mesmo que conseguiu Estados Unidos con Bayer e o seu tratamento contra o ántrax
Aí é onde entran fórmulas coma as licenzas obrigatorias, como destacaba hai unhas semanas Xosé María Torres, de Farmamundi, lembrando que se trata dunha decisión absolutamento legal e previsto pola propia OMS e a lexislación española: "As licencias obrigatorias son un mecanismo contemplado no artigo 31 do Acordo para os Dereitos da Propiedade Intelectual relacionada co comercio (TRIPS), que é un dos convenios fundacionais da OMC. Está tamén regulado pola lei española de patentes, que aclara que debe facerse por Real Decreto e delimita dous campos de xeito preciso: a saúde pública e a defensa nacional".
Ao igual que facía Xosé María Torres, Carmen Pérez Casas enumera ducias de casos recentes nos que varios países, dende Brasil aos Estados Unidos, pasando por Indonesia, fixeron uso destas licenzas obrigatorias para garantir que un medicamento puidese chegar aos seus habitantes. Pérez Casas sinala que moitas destas licenzas correspondías a tratamentos contra a SIDA, en países nos que "a presión cidadá forzou a aprobación desas licenzas obrigatorias, para producir ou importar antirretrovirais dende a India". "Brasil conseguiu unha redución de prezos só con ameazar con emitir unha licenza obrigatoria", engade, o mesmo que conseguiu Estados Unidos con Bayer e o seu tratamento contra o ántrax. "Abaratar os fármacos é posible se hai vontade política por parte dos gobernos", di.
Na súa Lei de Patentes de 2005 a India introduce unha serie de salvagardas para impedir que as farmacéuticas abusen do sistema de patentes
Outras alternativas pasan por facer unha lectura diferente e máis esixente das normas relacionadas con patentes. Na súa Lei de Patentes de 2005 a India introduce unha serie de salvagardas para impedir que as farmacéuticas abusen do sistema de patentes. "A India reservouse esa posibilidade de comprobar as patentes, que deben garantir que son unha innovación terapéutica", explica Carmen Pérez Casas. Foi o que sucedeu con Sovaldi, cuxa patente foi denegada pola India, que determinou que o fármaco "non era suficientemente innovador como para ser merecedor de 20 anos de monopolio no mercado", o que permitiría producilo e vendelo cun prezo 40 veces inferior ao ofrecido por Gilead, mais só nos países de rendas baixas.
A visita que recentemente realizou o presidente Obama á India tivo a Lei de Patentes como un dos seus puntos de maior tensión
Na lei india inclúese unha cláusula, coñecida como Sección 3(d), que impide que se patenten as modificacións de medicamentos xa existentes, unha práctica coñecida como “reverdecemento de patente” cuxo obxectivo é estender os monopolios. En 2013 o Tribunal Supremo indio rexeitou a demanda de Novartis, tras sete anos de batalla legal, permitindo que a India puidese seguir producindo e distribuíndo moitos fármacos xenéricos. A visita que recentemente realizou o presidente Obama á India tivo a Lei de Patentes como un dos seus puntos de maior tensión, en resposta aos prexuízos que varias farmacéuticas estadounidenses denuncian pola aplicación da norma.
Outra fórmula posible é a das licenzas voluntarias, aquelas ocasións nas que as compañías propietarias das licenzas chegan de forma voluntaria a un acordo coas empresas produtoras de xenéricos para que as primeiras lles concedan a autorización para producir un fármaco, pagando uns determinados royalties. Mesmo existen organismos, coma o Medicines Patent Pool, que tenta facer de intermediario nestas operacións, promovéndoas como fórmulas para abaratar os prezos e facilitar o acceso universal.
Os custes da investigación
"O sistema de patentes creouse para fomentar o desenvolvemento científico e creativo. Non se creou para premiar economicamente calquera produto industrial, senón só aqueles que fosen resultado dunha innovación real, e que fosen novidosos"
Os custes de produción dun tratamento médico, dos seus compoñentes, fabricación e embalaxe rara vez son superiores aos 200 dólares por persoa e ano. Porén, un dos argumentos habitualmente empregados polas grandes farmacéuticas para xustificar o elevado prezo dalgúns tratamentos é o tamén elevado custe das investigacións (nalgúns casos de varios anos de duración) necesarias para dar cun determinado medicamento. "Hai que retribuír a investigación, por suposto", indica Carmen Pérez Casas, pero lembra que hai que ler con cautela as cifras ofrecidas polos propios laboratorios, como xa fixo algún estudo recente.
"Sempre citan cifras disparatadas á hora de cuantificar o custe da investigacións dun fármaco, varios centos de millóns de dólares por ano. Son cifras moi opacas, inclúen todos os riscos que unha empresa pode correr, coma os riscos de descapitalización, as taxas de cambio e tamén suman o custe de todas as investigacións iniciadas e fracasadas", explica.
"Se traducísemos o que implica en número de mortes cada mes máis e cada ano máis de monopolio nun determinado tratamento, teríamos cifras escandalosas. E poderíamos facelo agora, co tratamento para a hepatite C"
En calquera caso, Carmen Pérez Casas fai fincapé en que "o sistema de patentes creouse para fomentar o desenvolvemento científico e creativo. Protexe o creador para que poida publicar sen risco a súa investigación, para que outros creadores poidan traballar sobre ela e a partir de aí poidan chegar a outras invencións. Non se creou para premiar economicamente calquera produto industrial, senón só aqueles que fosen resultado dunha innovación real, e que fosen novidosos". E destaca que "os gobernos con potencial económico suficiente e a comunidade internacional deberían poder atopar outras formas de premiar a investigación para medicamentos esenciais, que permitan desligar o custe de investigación do prezo final do medicamento para os pacientes".
De igual xeito, salienta que, saíndo desa cuantificación económica, "se traducísemos o que implica en número de mortes cada mes máis e cada ano máis de monopolio nun determinado tratamento, teríamos cifras escandalosas. E poderíamos facelo agora, co tratamento para a hepatite C". "Non sei se alguén está contando en España o número de mortes que se poderían estar evitando, pero sería interesante sabelo", conclúe.
