"Teño a cabeza chea de cicatrices de tanto petar contra os teitos de cristal"

María Xosé Porteiro © Antón Pulido

Uns días antes da celebración do pasado 8 de marzo o Consello Municipal da Muller de Vigo acordou por unanimidade outorgar a María Xosé Porteiro o Premio Ernestina Otero, un galardón que recoñece a traxectoria dunha muller ou colectivo en defensa da igualdade e que en edicións anteriores recaeu en María Xosé Queizán, Rosa Cobo, Ana Gandón, Carmen Segurana, Coral del Río ou Antía Cal, entre outras. Estaba previsto que o galardón lle fose entregado a Porteiro uns días despois, nun acto público que foi suspendido pola intensificación da pandemia de coronavirus que sufrimos. A situación sanitaria e as restricións introducidas para evitar contaxios fixeron imposible a organización dun acto de entrega nos meses seguintes e finalmente tomouse a decisión de adiar esta cerimonia para o vindeiro 8 de marzo de 2021, se as circunstancias o permiten.

"Hai catro décadas non é que houbese un teito de cristal, senón que había un teito de aceiro, non se vía nada enriba"

María Xosé Porteiro traballou durante anos como xornalista, por exemplo en Radio Popular de Vigo, El País, La Voz de Galicia ou El Pueblo Gallego, nun tempo en que as mulleres eran unha pequena minoría nas redaccións. Foi tamén xefa de prensa no Concello de Vigo e en 1987 pasou a liderar unha das primeiras concellerías de xénero en toda España, creando unha pioneira casa de acollida de mulleres maltratadas e un dos primeiros centros de información para mulleres.

Polo PSdeG foi concelleira en Vigo (1987-1991 e 2003-2007), deputada no Parlamento galego (1989-1997), no Congreso dos deputados (2004-2007) e Delegada da Xunta de Galicia na Arxentina e Uruguai (2007-2009). Hai un ano foi designada para ocupar o cargo de Adxunta á Valedora do Pobo. En 1981 publicou o seu primeiro libro (Quen é quen no primeiro Parlamento Galego, con EEXX) e desde entón ten publicado biografía, ensaio, e narrativa (Covardes, Ed. Ir Indo, 2001 ou Buscando a Clara, Ed. Elvira, 2019). O pasad ano publicou, ademais, a novela Sándalo, centrada na emigración, sobre a que a entrevistamos. Falamos con ela sobre a recepción deste galardón e a súa traxectoria e sobre o momento actual da loita feminista e os seus retos, preguntas ás que responde a título persoal.

Como recibes este premio, tendo en conta o tipo de traballo que recoñece e quen o entrega?

Moi contenta, obviamente. Penso na traxectoria das premiadas anteriores e sinto sororidade e recoñecemento por estar aí, entre elas, con mulleres como Carmen Segurana, Antía Cal ou Rosa Cobo. Estou nun momento da vida no que xa comezas a realizar un certo balanzo do que fixeches e un premio coma este serve para sentir que non perdiches o tempo, que fixeches cousas valiosas.

"Todas pasamos por estas situacións, moitas veces degradantes e sempre inxustas, e creo que hai moitas mulleres que pasaron por elas e aínda non se decataron"

Na túa traxectoria fuches moitas veces pioneira en moitos ámbitos, sobre todo no xornalismo e na política, ocupando espazos nos que neses momentos había moi poucas mulleres. Sentiches os teitos de cristal? Sentiches que tiñas que superar grandes obstáculos polo feito de ser muller?

Poderíamos facer unha imaxe visual e imaxinarnos como podo ter eu a cabeza chea de cicatrices de tanto petar contra os teitos de cristal. Penso que isto o pode dicir calquera compañeira da miña idade que estivese facendo o que hoxe se considera normal na vida dunha muller pero que hai 45 anos non o era. Hai catro décadas non é que houbese un teito de cristal, parafraseando a Celso Emilio, o teito e os muros eran de pedra, non se vía nada fora diso. Agora cos teitos de cristal ti sabes o que hai máis enriba e queres chegar alí, pero antes nin sequera iso era posible. Non houbo unha soa actividade laboral, nin na política nin no xornalismo, na que non sentise que debía rachar coas reixas de sucesivas gaiolas..

Todas pasamos por estas situacións, moitas veces degradantes e sempre inxustas, e creo que hai moitas mulleres que pasaron por elas e aínda non se decataron, porque aínda non o reflexionaron ou non o interiorizaron.

María Xosé Porteiro © Teresa Navarro

"Dixen que si porque nese momento había en Vigo unha mobilización feminista moi potente e boa parte da axenda que levamos a cabo dende a Concellería eran reivindicacións xa preexistentes na cidade."

Un deses ámbitos no que fuches pioneira foi o da política e a xestión municipal, nomeadamente en 1987 cando te converteches en concelleira para dirixir unha das primeiras concellerías de xénero que se crearon en España. Como foi ese proceso? Había moito por facer, non si? Estás satisfeita desa experiencia?

Foi moi importante, porque estamos a falar do ano 1987. Eu non me podo atribuír o mérito da idea desa Concellería da Muller, porque daquela non estaba nin sequera en política. Era xornalista e fun como independente nas listas do PSdeG precisamente porque no programa electoral do partido incluíase a creación de algo tan exótico como unha Concellería da Muller. Había unha en Zaragoza e outra en Alcalá de Henares, nun momento en que as militantes do PSOE fixeron unha presión moi grande dentro do partido para que se abrise á participación das mulleres, esixindo por exemplo unha presenza mínima no 25% das listas. Eu non estaba en ningún partido político e, de feito, fora militante de Esquerda Galega, aínda que xa non estaba alí. No PSdeG de Vigo, concretamente Manolo Soto, secretario xeral e Alcalde, procuraba un perfil axeitado para ocupar a concellería e durante meses estivéronme perseguindo, dito isto con todo o afecto. Ese foi o motivo da miña entrada en política, mesmo que nos primeiros momentos fun como independente.

"A creación dunha casa de acollida de mulleres maltratadas era unha demanda a berros de Alecrín, ou a creación de centros de información para mulleres"

Tamén recoñezo que dixen que si porque nese momento había en Vigo unha mobilización feminista moi potente e boa parte da axenda que levamos a cabo dende a Concellería eran reivindicacións xa preexistentes na cidade. Por exemplo, a creación dunha casa de acollida de mulleres maltratadas era unha demanda a berros de Alecrín, ou a creación de centros de información para mulleres. Eu tiven dúas pontes que se me tenderon: por un lado a política, a posibilidade de ter un orzamento e unha institución á miña disposición, e polo outro un programa que viña feito pola sociedade civil da que eu era parte. 

Puiden levar a cabo moitas cousas que penso que deixaron unha pegada importante, mesmo algunhas que parecían pequenas, como foi facer un programa de alfabetización para mulleres. Pensei que ía ser un programa de poucos meses e foron catro anos e sempre houbo demanda: mulleres, a partir de 40 anos que nos oitenta aínda necesitaban ir a un curso de alfabetización. Eu fun unha ferramenta máis, pero neses catro anos aprendín moitísimo e xa non parei. Descubrín todo o que se podía facer dende a política.

"Moitas veces é máis doado estar na militancia de rúa que dar o paso a significarte cunhas siglas políticas"

É positiva esa tensión entre a política institucional e os movementos sociais? A presión dende a rúa axuda a que as institucións avancen pero é dende as leis e a xestión como se poden concretar esas ideas?

É imprescindible. Hai numerosas mans traballando nunha mesma dirección e cada unha ten un lugar. Pero moitas veces é moito máis doado estar na militancia de rúa que dar o paso a significarte cunhas siglas políticas. Dentro podes facer moitas cousas, pero non sempre tes o apoio que tiñas cando militabas fóra; e ademais é un ámbito moi duro: hai que ver a cantidade de testosterona que se segrega na política, hai que negociar moito e con dureza; hai que pelexar moito. 

Todo isto dende fóra non se ve, só se perciben estas ideas de 'esta vendeuse' ou 'esta algo quere'. Hai mulleres teóricas, e isto é moi importante, hai mulleres activistas e hai mulleres que levan á práctica a través da política todo aquilo que as demais están producindo, co pensamento e co activismo. Os tres ámbitos son moi necesarios.

"A pobreza está femininizada. Por iso calquera avance lexislativo que mellore os salarios máis baixos ou calquera lei que teña que ver coa atención á dependencia van ter repercusións positivas sobre a vida das mulleres"

Que retos ten a sociedade española nos vindeiros anos no camiño cara á igualdade e cara á mellora da vida das mulleres?

Debe haber avances lexislativos en varias cuestións que están na axenda feminista. Por exemplo nos avances que debe haber nos dereitos sexuais e reprodutivos, tamén na loita contra a prostitución e os ventres de alugueiro e, igualmente, o tema da fenda salarial ou a cuestión da linguaxe inclusiva, onde as academias teñen moito traballo por diante. E tamén o ingreso mínimo vital, porque aínda que esta é unha cuestión que non afecta exclusivamente ás mulleres, é algo básico se falamos de igualdade, sobre todo para a cantidade de familias monomarentais que existen. Todas as medidas que teñan que ver coa mellora das condicións de vida e con dereitos humanos de entrada van afectar sempre de maneira principal ao grupo que está máis golpeado pola crise e pola pobreza. 

Nesta nova crise, que nos chega unha década despois da anterior, evidentemente a precariedade ten nome de muller. E cando aumenta o risco de pobreza, sófrena máis as mulleres que os homes, porque a pobreza está femininizada. Por iso calquera avance lexislativo que mellore os salarios máis baixos ou calquera lei que teña que ver coa atención á dependencia vai ter repercusións positivas sobre a vida das mulleres.

María Xosé Porteiro © Antón Pulido

"Todo o que ten que ver coas mulleres está diminuído socialmente, por exemplo o traballo de coidados, que dende sempre son realizados polas mulleres e que nunca foron retribuídos nin tomados en consideración"

Semella que o coronavirus puxo o foco na importancia do traballo de coidados, realizado maioritariamente por mulleres, e de empregos moi feminizados que habitualmente non contan con recoñecemento. Que ten que cambiar?

As feministas xa sabemos que todo o que ten que ver coas mulleres está diminuído socialmente, por exemplo o traballo de coidados, que dende sempre son realizados polas mulleres e que nunca foron retribuídos nin tomados en consideración. A pandemia puxo isto de manifesto, pero non pode ser que teña que chegar unha pandemia para que se valore algo tan básico como os coidados que se fan na propia vida privada e tamén os traballos que teñen que ver cos coidados no ámbito social, que están moi feminizados, como a enfermaría, a educación ou a atención ás persoas dependentes. 

Sen todo isto non se sostén a vida, e polo tanto hai que darlle unha volta completa, para que estes traballos estean ben retribuídos e as persoas que se dedican a eles teñan o recoñecemento social e económico que merecen. Ou socializamos isto e nos preocupamos colectivamente por algo que non pode depender en exclusiva de persoas que fan as cousas por afecto, por obriga ou porque é o rol que ten asignado, ou isto non se sostén.

"O patriarcado e a industria da explotación sexual están traballando moi duro para debilitar o feminismo, seguindo a estratexia de 'cando non podes derrotar algo, súmate e tenta destruílo dende dentro'"

Estás preocupada polos conflitos crecentes que se están a dar dentro do feminismo e a ruptura da unanimidade que está a provocar, por exemplo, o debate ente a abolición da prostitución e as posicións máis permisivas con esta práctica?

Eu, a título particular, estou moi preocupada. Penso que no feminismo temos que ter sitio todas e que un tempo novo require respostas novas. Pero esta cuarta onda tráenos de volta unha serie de debates que pensabamos que estaban superados e que realmente non entendo. Para min está claro que hai unha intención externa, seguindo a estratexia de 'cando non podes derrotar algo, súmate e tenta destruílo dende dentro'. O patriarcado e a industria da explotación sexual están traballando moi duro para debilitar o feminismo. O inimigo é moi grande e é moi consciente de que estamos a vivir unha revolución: a revolta desta era é o feminismo, como a finais do XVIII o foi a Revolución Francesa. 

Isto de reivindicar como un dereito cousas que ao final se corresponden con desexos -e falo do acceso ao sexo ou dos ventres de alugueiro- confundir iso cun dereito que obrigue os demais a compracerme a min, iso forma parte dunha visión neoliberal e non social do que son os dereitos. E a pretendida distinción entre a prostitución e a trata de mulleres é outro xogo dialéctico, porque estamos falando do mesmo. Hai que atender as mulleres prostituídas? Por suposto, pero hai que ir á raíz do problema.

"Reivindicar como un dereito cousas que ao final se corresponden con desexos -e falo do acceso ao sexo ou dos ventres de alugueiro- forma parte dunha visión neoliberal e non social do que son os dereitos"

Como valoras o encontro entre distintas xeracións de feministas que se está a dar neste momento, nas manifestacións do 8M e en moitas outras actividades?

Este encontro é imprescindible, é fantástico. É un encontro no que estamos mozas, mulleres maiores, nenas e nenos, no que están homes tamén. Ese encontro é natural e é o que lle dá un carácter universal a algo que é un grande avance civilizatorio. É por isto que creo que o movemento feminista é a gran revolución que está en marcha e que só pode ser positiva. Superar este holocausto feminicida que as mulleres como grupo levan sufrindo dende o comezo da humanidade só é posible se estamos todos da man, sen fendas xeracionais e mesmo sen distinción de se es home ou muller. Eu só poño un reparo: a diferenza de clases. Hai clases sociais e non é o mesmo estar nunha clase social ou noutra, aínda que mesmo as mulleres de clases altas poden sufrir discriminacións e violencias en función do seu sexo. Pero temos que estar todas xuntas, e cantas máis mellor, e resolvendo os problemas puntuais que vaian xurdindo. 

"O movemento feminista ten o seu cerne nestes momentos en América Latina. Non é casual: é alí onde se pode percorrer un camiño máis longo en menos tempo, é o lugar do mundo no que se está cociñando esta revolta"

Ti coñeces moito América Latina, e de feito estiveches traballando un par de anos en Arxentina, que xunto con Chile, México e outros países están amosando unha gran fortaleza do movemento feminista. Como estás asistindo a este proceso, a todo o que se está a mover alí?

Eu creo que o movemento feminista ten o seu cerne nestes momentos en América Latina, un lugar ademais no que se mesturan razas, culturas, pobos orixinarios... Isto dá lugar a unha sociedade mestiza, multicultural, chea de contrastes, que vai moi avanzada nunhas cousas e moi atrasada noutras. En toda América Latina, só se permite o aborto en Cuba, Uruguai e en México DF. 

Falamos dunha poboación extensísima, na que están as máis importantes pensadoras feministas do momento, as que están renovando linguaxes, creando novos conceptos, abrindo campos, como Marcela Lagarde, Rita Laura Segato, Alda Facio... E non é casual: é alí onde se pode percorrer un camiño máis longo en menos tempo, é o lugar do mundo no que se está cociñando esta revolta. Eu teño os meus ollos postos alí continuamente. Estou contenta de ter vivido un período da historia no que se deu un gran paso adiante e teño a esperanza de poder aínda ver como este paso adiante se concreta nun avance aínda maior.

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.