Non podo esquecer a sensación de ter entrado no pazo de Meirás por primeira e única vez. De que me observaran os trofeos de caza do ditador expostos polas paredes, as caveiras que espallaban o seu aire macabro da morte como triunfo dos vencedores, da barbarie e da ignominia. As estancias e os corredores estaban profusamente ateigados de mobles, cadros, tapices e esculturas, que lonxe de poder ser desfrutadas pola comunidade a quen pertencían (hoxe sabemos que forman parte do patrimonio artístico estatal) foran enterrados entre as paredes do pazo para desfrute exclusivo de Francisco Franco e o seu círculo mais pechado (no dobre sentido do adxectivo). Que rápido borrara o réxime o paso das caravanas das Misións Pedagóxicas coa súa noción de que a cultura, a arte e a literatura eran un dereito fundamental de todas as persoas!
Falar do pazo de Meirás e rendelo á memoria de Emilia Pardo Bazán tamén é falar de todo o que fixo a ditadura coa súa figura e a súa obra
Aquí e alá, porén, aínda puiden distinguir a presenza ferida de Emilia Pardo Bazán, que convertera unha vella granxa familiar nun pazo con reminiscencias literarias que vivían aínda nos seus muros de pedra e se alzaban cara a torre da Quimera (aquel ser mitolóxico que Belerofonte ferira de morte). Parte da biblioteca da escritora aínda se conservaba. Pareceume ver libros encadernados talvez na libraría de Martínez Salazar, poida que un precioso exemplar do primeiro xornal galego (aquel fundado por un antepasado de Ramón del Valle-Inclán) e outras páxinas que falaban da amplitude de miras da escritora, que en cada andel colocara una fiestra aberta ás ideas que xurdían no seu mundo: talvez a descarnada literatura francesa, ás historias dos mujik rusos e ás reivindicacións poderosas das mulleres fundadoras do feminismo, que berraban dende varias partes do mundo.
De todos eses libros fixérase eco Dona Emilia: a través das súas palabras, ditas ou escritas nos xornais e revistas, nas súas conferencias e faladoiros, nas súas clases como primeira catedrática do estado español e nos escenarios da súa inmensa literatura. Porén, o ditador, que usurpara o seu pazo cos seus bens e que roubara aos veciños e veciñas de Meirás as súas terras, pretendeu tamén borrar e terxiversar cada unha das súas palabras, premeditada e cirurxicamente. Creo que falar do pazo de Meirás e rendelo á memoria de Emilia Pardo Bazán tamén é falar de todo o que fixo a ditadura coa súa figura e a súa obra. De como sepultou coidadosamente as súas ideas entre os muros do seu pazo e os trofeos de caza porque contiñan sementes da liberdade. De como calou ou terxiversou o seu incesante berro polos dereitos das mulleres e pola violencia machista (véxase a transformación do seu conto “El indulto”, paradigma da denuncia do maltrato, na trama folletinesca e moralizante do filme homónimo de Saenz de Heredia, director tamén das ideas propagandísticas do réxime nas súas película “Raza” e “Franco, ese hombre”). De como someteu ás mulleres á patria potestade dos homes e sepultou os seus dereitos a pesar de conseguiren participar activamente na política nos tempos da Segunda República (Margarita Nelken, por exemplo, foi unha coidadosa lectora de Pardo Bazán) e de teren acceso a unha educación igualitaria, que a propia Emilia defendeu sempre. De como aquela pioneira dona Emilia que coleccionaba tapices e esculturas de mulleres artistas (unha Inmaculada Concepción de Luisa Roldán aínda recibe aos/ás visitantes na súa casa-museo da Rúa Tabernas) foi substituída polas insulsas láminas de mulleres retratadas que hoxe “decoran” o pazo de Meirás, como as mulleres abnegadas que propugnaba o franquismo.
O ditador, que usurpara o seu pazo cos seus bens e que roubara aos veciños e veciñas de Meirás as súas terras, pretendeu tamén borrar e terxiversar cada unha das súas palabras, premeditada e cirurxicamente
Soamente tras a morte do ditador, o medo ao lume, á destrución e ao esquecemento fixeron berrar a Juan Naya, bibliotecario da Real Academia Galega, para que os libros da condesa foran á súa casa familiar da Coruña cando ardeu Meirás no ano 1978. Á biblioteca desta institución foron parar uns miles de exemplares -algúns deles esfarelados pola auga e roídos polos vermes-. Pero moitos seguiron no pazo e non foi até que os veciños e veciñas de Meirás, os cidadáns e cidadás de pleno dereito premeron e protestaron para que se devolvera o pazo cando, por fin, as autoridades -lei e xuíza mediante- se decidiron a apoiar as súas propostas, a recuperar os seus libros e a facer xustiza. Render o Pazo de Meirás á memoria de Emilia Pardo Bazán é contar toda a súa historia: como foi o soño da escritora pero tamén como foi o seu pesadelo. Como Franco usurpou terra, ideas, libros, dereitos e patrimonio. Como é importante é necesario que se saiba para que non volva facerse nestes tempos de non memoria. Como coñecer a verdade é o medio para que non volvan as longas noites de pedra a escurecer o pazo porque a cultura e o coñecemento da historia son patrimonio cultural e a memoria común de todos os cidadáns e cidadás.
