Roger Mateos (Barcelona, 1977) é o autor do libro de investigación El verano de los inocentes. El secreto del último fusilado del franquismo (Anagrama), onde aborda as circunstancias que rodearon as últimas condenas a morte e fusilamentos do franquismo, hai hoxe 50 anos, o 27 de setembro de 1975. Dous dos executados, Xosé Humberto Baena e José Luis Sánchez Bravo, eran galegos. Os dous membros do FRAP (Frente Revolucionario Antifascista y Patriota) xuto a Ramón García Sanz, asasinados xunto a dous integrantes de ETA, Juan Paredes, Txiki, e Ángel Otaegui. 

"A tese do libro é que Xosé Humberto era inocente e a investigación que fixen despois lévame a esa conclusión: non foi o autor material do atentado"

A tese que a súa obra defende é que Baena non foi autor material do asasinato dun policía polo que foi condenado a morte, e nela relata con detalle a montaxe policial que levou o réxime franquista a fusilar a alguén que, segundo defende Mateos, non cometeu o delito do que o acusaban. 

A súa obra e investigación parte da frase que Xosé Humberto lle dixo a seu pai antes de ser fusilado: "Non fun eu quen o matou". A súa tese é que era inocente.

Esa é a tese do libro, e a investigación xornalística que fixen despois lévame a esa conclusión, a de soster que Xosé Humberto Baena non foi o autor material do atentado polo cal a ditadura o condenou a morte. 

Malia que se coñecía aquela frase e existiron sempre dúbidas sobre aquel atentado, por que cre que nunca tivo repercusión?

É un asunto que sempre foi un tabú no seno da organización política á que pertencía porque é delicado. Falamos dos atentados que cometeu o FRAP no verán de 1975, feitos moi sensibles e dos que custa falar aínda que xa pasasen 50 anos, medio século. Todo está prescrito e amnistiado e eu, como xornalista, quixen afondar na historia humana de Xosé Humberto Baena partindo inicialmente daquelas palabras a seu pai nas que lle aseguraba que el non fora o autor material do atentado que custou a vida dun policía na rúa Alenza de Madrid. 

"A policía franquista arrincoulle unha declaración autoinculpatoria, forzada polos torturadores, nunha práctica que as forzas de seguridade da época facían con frecuencia"

Está convencido de que non foi o autor material daquel atentado?

É o meu punto de partida, pero non podía conformarme con esas palabras ao pai para soster a tese de que el non fora. O meu empeño foi a busca de todas as evidencias que poidan corroborar a tese, para demostrar que aquelas palabras eran certas. O contido desas buscas e das evidencias lévanme a concluír, efectivamente, que el non foi o autor material do atentado. 

Sen entrar nos detalles nos que afonda o libro, son suficientes esas evidencias?

Para min son máis que dabondo porque se pon de manifesto que a policía franquista lles arrincou unha declaración autoinculpatoria a Xosé Humberto e ao resto de acusados no sumario, unhas declaracións forzadas polos torturadores para que lles dixesen aquilo que quería que dixesen. Non é nin moito menos o primeiro e único caso de declaración autoincupalatoria dun acusado, unha declaración onde presuntamente recoñece ser o autor material, unha práctica que as forzas de seguridade da época facían con frecuencia. 

E hai precedentes moi semellantes...

Hai un con moitos paralelismos, o dos anarquistas Granado e Delgado, que se autoinculparon en 1963 da colocación de dúas bombas, unha na sede do sindicato vertical e outra na sede central da policía. Foron detidos, acusados de colocar os artefactos, condenados a morte e executados con garrote vil. Máis de 30 anos despois, despois de que asinasen unhas declaracións autoinculpatorias baixo tortura, os verdadeiros autores daquilo saíron nun documental a recoñecer que foran eles. É un caso dos moitos nos que a policía, a través das torturas máis salvaxes, dobregaba os detidos para que asinasen as súas declaracións, mesmo autoinculpándose. 

"Non descarto que alguén saia a explicar o que ocorreu, que houbo outra persoa implicada no atentado que non foi Xosé Humberto; a familia necesítao e eu, como xornalista, tamén quero confirmalo"

Acabará alguén saíndo a desvelar o que ocorreu de verdade?

Non descarto que tamén pase neste caso. Desde logo, a familia de Baena é algo que necesita saber, que os que viviron directamente aquilo expliquen e confirmen que houbo outra persoa implicada que non foi Xosé Humberto. Eu, como xornalista, tamén quero confirmalo e esa foi a miña busca. Con todo, para os máis directamente implicados, e malia que os feitos están prescritos e amnistiados logo de 50 anos, segue sendo difícil abordar este tema. Son vivencias moi duras e tamén hai que entendelos. 

A lembranza daqueles últimos fusilamentos do réxime franquista e da súa crueldade salta agora aos medios ao facer 50 anos, pero dá a impresión de que non foi lembrada dabondo nos últimos anos.

Esa crueldade é o que hai que poñer en primeira liña, máis hoxe en día cando ás novas xeracións aqueles anos lles quedan tan lonxe. É importante non esquecer o que cometeu a ditadura ao longo da súa historia e particularmente naquel último ano de Franco, que foi unha atrocidade. Os fusilamentos, os consellos de guerra, foron unha ignominia atroz que non hai que esquecer para lembrar, para reparar a memoria das vítimas e de todos os antifranquistas que sufriron torturas, prisión e represión por parte dun réxime que en ningún momento afrouxou a súa voracidade. Máis ben ao contrario, xa que a multiplicou na súa última fase porque se sentía débil e quixo responder con ferocidade a esas mobilizacións sociais e políticas que estaban ocorrendo. 

"É importante lembrar o que a ditadura fixo naquel último ano de Franco; foi un réxime que nunca afrouxou, máis ben ao contrario, xa que multiplicou a súa voracidade na última fase"

Mesmo morto xa Franco, a Transición adóitase explicar desde o plano puramente político obviando a dura represión e as mortes que se produciron...

Foi así. A represión seguiu golpeando moi duramente mesmo despois da morte de Franco. Continuaron actuando os mesmos torturadores e a mesma policía secreta que actuaba mentres o ditador vivía. Ás veces fálase demasiado pouco daquela Transición, que foi moito máis sanguenta do que a lembranza colectiva tantas veces suxire. E por iso, é necesario recuperar a memoria tamén das vítimas da represión máis aló da morte de Franco. 

En termos históricos, o FRAP tampouco é moi divulgado, non cre?

É curioso o ninguneo ao que foi sometido o FRAP a nivel historiográfico. É certo que nunca tivo a potencia dun partido como o PCE de Santiago Carrillo, que nunca foi a primeira forza antifranquista, pero si tivo moita relevancia na primeira metade dos anos 70, así como moita visibilidade. Tiña hiperactividade na rúa, con pintadas, panfletos, manifestacións relampo, co lanzamento de cócteles molotov... Foi moita a exposición na rúa, algo que tamén o pagou caro porque a represión cebouse con aquela organización. A súa actividade entre 1970 e 1975 tivo un papel moito maior do que se quere contar como organización antifranquista. Está infravalorado.

"O FRAP tivo un papel moito maior do que se quere contar no antifranquismo, sobre todo na primeira parte dos 70; a súa exposición na rúa tamén fixo que a represión se cebase con el"

Por que cre que ocorre?

Para a historiografía oficial é posible que pese o feito de que cometese tres atentados mortais entre xullo e setembro de 1975, en só tres meses, algo que se cadra incomodou unha parte do antifranquismo que se negou a poñer en valor a loita dunha organización que deu o salto á loita armada durante aquel período de tempo. Iso seguramente ten contribuído a que non sexa considerado tan importante. Podes estar completamente en contra e condenar aqueles actos, pero iso non impide que para un xornalista e historiograficamente o FRAP sexa unha forza relevante e a ter en conta, ademais de ter un lote de historias humanas interesantes no seu seno.