As obras de renaturalización do río Gafos van devolver un río á veciñanza de Pontevedra. A súa memoria, soterrada, emerxerá. E novas xeracións van poder gozar del como outras o fixeran durante moito tempo
As obras de renaturalización do río Gafos en Pontevedra, que van recuperar máis de 500 metros do curso fluvial que foron cubertos a comezos da década dos 70 do pasado século, van crear un novo espazo público de calidade (un parque fluvial) pero van facer moito máis: van devolver un río á veciñanza de Pontevedra. A súa memoria, soterrada, emerxerá. E novas xeracións van poder gozar del como outras o fixeran durante moito tempo.
O Gafos é un pequeno río de menos de once quilómetros de lonxitude, que nace no lugar da Boullosa e desemboca na ría da Pontevedra a carón do casco histórico da cidade. A pesar da súa escasa lonxitude, o seu carácter de río urbano elevou a súa importancia durante séculos como fonte de auga para a poboación local, como forza natural que facía mover numerosos muíños, como espazo para lavar a roupa e secala das súas ribeiras e tamén como zona de xogos para a rapazada.
A pesar da súa escasa lonxitude, o seu carácter de río urbano elevou a súa importancia durante séculos como fonte de auga para a poboación local, como forza natural que facía mover numerosos muíños, como espazo para lavar a roupa e secala das súas ribeiras e tamén como zona de xogos para a rapazada.
Porén, en 1970 as antigas concepcións de progreso levaron á desaparición de máis de 500 metros de río no barrio de Campolongo, tapado baixo unha grosa cuberta de cemento. O río desapareceu, pero non o seu recordo, e son moitas xeracións de pontevedreses e pontevedresas que lembran ben como era este espazo que agora se vai recuperar e actualizar.
"Toda a xente desa época ten o recordo de ir xogar alí, sobre todo en períodos de estiaxe, xogando ao fútbol na illa que alí se formaba ou recollendo culleriñas e cágados. Cando os rapaces tiñan 10 ou 12 anos e podían percorrer sós a cidade, acababan sempre aí", destaca César Mosquera, concelleiro de Mobilidade e coordinador da área de Mellora Urbana en Pontevedra e, polo tanto, responsable desta ambiciosa actuación, que destaca que nestes últimos meses "achégaseme moita xente a comentar cousas sobre o que alí había e o que alí facían. É unha memoria que está moi presente".
"Toda a xente desa época ten o recordo de ir xogar alí, sobre todo en períodos de estiaxe, xogando ao fútbol na illa que alí se formaba ou recollendo culleriñas", destaca o concelleiro César Mosquera
Todas as actuacións urbanísticas ou de protección ambiental de seguro reciben a completa dedicación e coidado por parte das institucións municipais, pero se cadra a obra do Gafos está a ter unha atención particular, polos motivos anteriores.
Así o destaca Mosquera a través dunha anécdota que exemplifica esa relación preferente entre a cidadanía e este espazo: "o enxeñeiro municipal, e polo tanto encargado da obra, era un deses nenos que de cativo ía xogar á ribeira do Gafos. E por iso el, que se ocupa de tantas obras na cidade sempre cunha gran profesionalidade, neste caso puxo un empeño e un cariño especial. Porque eran os seus dominios da infancia".
"O enxeñeiro municipal, e polo tanto encargado da obra, era un deses nenos que de cativo ía xogar á ribeira do Gafos. E por iso el, que se ocupa de tantas obras na cidade sempre cunha gran profesionalidade, neste caso puxo un empeño e un cariño especial"
Este respecto polo pasado e o coñecemento do papel que o río xogaba na cidade é obrigado para o éxito dun proxecto como a recuperación do Gafos. Como destaca Eduardo Martínez de Pisón, catedrático emérito de Xeografía, "unha recuperación ben entendida debe estar sempre en harmonía con ese proceso de cultura que dá ao territorio unha categoría maior e unhas calidades manifestadas polo coñecemento, a arte e a vivencia”.
Ou, como escribiu tamén o inevitable Francesco Tonucci en A cidade dos nenos, “un lugar degradado poderase dignificar e devolver ao xogo creativo dos nenos, ao descanso relaxado dos vellos ou ao encontro dos namorados".
En 1933 José Bermúdez de Castro presentou ao Concello un proxecto de urbanización para o barrio de Campolongo que respectaba o río Gafos, convertido en parque fluvial e protexidos os seus muíños
Como nunha metáfora, a memoria emerxe e tamén emerxe o río, e viceversa. Unha reflexión semellante entre o río soterrado e a memoria soterrada que facía a directora Ángeles Huerta no seu documental Esquece Monelos, centrada na situación do río do mesmo nome, tamén cuberto na cidade da Coruña no seu treito final.
O Gafos é un río que hai moito tempo que se mesturou coa cidade mesma e que foi modelado polo asentamento e as actividades da poboación que medraba nas súas beiras e que facía uso dos múltiples servizos achegados polo curso fluvial. O proceso de antropización do Gafos non é algo recente, senón que o fin definindo nos últimos séculos. Ás lembranzas persoas e documentos de todo tipo, dende mapas a fotografías, uníase un numeroso patrimonio material (muíños, pontes, pontellas, lavadoiros e encalcos...), exemplos de arquitectura tradicional que non sempre recibiu a atención que merecía. Hoxe, unha boa parte desas estruturas están desaparecidas.
A proposta non foi aceptada e tivo que agardar case un século. Pola contra, o espazo foise progresivamente degradando e o barrio de Campolongo medrou con rapidez ao seu redor. A solución máis hixiénica foi, literalmente, tapar o problema, cubrindo con cemento o espazo do río
Non sempre se tivo a visión que hoxe temos sobre os beneficios de respectar a contorna natural ou de manter o contacto entre a cidade e o río. De feito, é bastante recente, aína que había excepcións. En 1933 José Bermúdez de Castro presentou ao Concello un proxecto de urbanización para o barrio de Campolongo que respectaba o río Gafos, convertido en parque fluvial e protexidos os seus muíños, como recolle o historiador Calros Solla no seu libro O río da memoria. Cartafol do río dos Gafos (1745-1970). A proposta de "un precioso parque, que poucas poboacións poderían amosar igual pola súa fermosura insuperable” non foi aceptada e tivo que agardar case un século.
Pola contra, o espazo foise progresivamente degradando e o barrio de Campolongo medrou con rapidez ao seu redor, ficando o río máis como unha molestia que como unha oportunidade. A solución máis hixiénica foi, literalmente, tapar o problema, cubrindo con cemento o espazo entre as actuais rúas Alcalde Hevia e Xeneral Rubín e dando lugar ao Paseo de Valle-Inclán.
O cemento tapou o río e con el o conxunto da memoria do Gafos e da vida humana que as súas ribeiras acubillaban. Agora unha actuación inversa liberará as augas e tamén as lembranzas. Un río que volve fluír á vista de todos e que retoma o contacto cun barrio que tentou vivir de costas á súa propia identidade. Pero, como as augas, a memoria emerxe inevitable.
