Esta semana Tereixa Navaza recibiu II Premio de Honra Dolores Ben, un galardón creado pola AGAPI o pasado ano coa vontade de manter viva a memoria da que fora presidenta da entidade entre 2007 e 2019 pero, ademais, de recoñecer o labor de persoas "que encarnan os valores de loita e defensa do ben común que ela mesma representaba". De Navaza subliñouse o seu papel pioneiro no xornalismo galego, especialmente na televisión, na que foi a primeira voz e rostro do país que apareceu nas pantallas, en 1973.

Pero Navaza foi moito máis que un rostro ou unha voz nos seus anos na Cadena SER e en Televisión Española en Galicia. Ata a súa prexubilación no ano 2005 nun ERE que afectou a seis mil traballadores e traballadoras de RTVE en todo o Estado, exerceu o xornalismo con valentía e rigor, foi activista das causas xustas e sufriu represalias profesionais pola cobertura da chegada a Galicia dos restos de Castelao en 1984 ou pola lectura do manifesto da gran manifestación do naval galego en Compostela en 1989. Neste especial do Consello da Cultura Galega pódese consultar unha completa cronoloxía da súa traxectoria.

Pola súa actitude crítica co poder, Navaza deixou de presentar o Panorama de Galicia e foi destinada á presentar a información meteorolóxica, á lectura de textos en off ou a, simplemente, pasar as horas nos corredores do centro territorial de TVE. Rehabilitada no ano 2004, xusto antes da prexubilación, Navaza non perdeu o tempo, e continuou moi ligada a múltiples causas, comezando polo feminismo (eran habituais as súas colaboracións en Andaina). Porque Navaza exerceu activamente o feminismo, colaborando co movemento en múltiples actos e mobilizacións, pero tamén o exerceu no seu día a día, rachando teitos de cristal nun ámbito -o xornalismo, a televisión, o espazo público- moi masculinizado e machista.

Falamos con ela sobre o premio recibido esta semana (adiado algúns meses por mor dun cancro de colon e a súa recuperación), os seus inicios na radio e na televisión, a súa traxectoria e as represalias recibidas e a súa visión sobre a situación actual do xornalismo e dos medios de comunicación públicos.

Como recibiches o recoñecemento que che fixo AGAPI, que destaca de ti que es "unha imprescindíbel do xornalismo", o "primeiro rostro da televisión en galego" e unha "pioneira na radio e televisión galegas"? 

"O que está a pasar na CRTVG avergoña. E o Director Xeral segue sen dicir nin mu. E quen o puxo aí tampouco di nada. Facer xornalismo hoxe é como estar nun campo de minas. Benditos os compañeiros e compañeiras que son libres nos seus traballos, que non teñen censura, que non teñen que escribir ao ditado"

Cando me notificaron o premio, para min foi unha sorpresa. Pero o malo é que coincidiu no tempo coa miña entrada en Urxencias e co proceso de evolución e superación dun cancro de colon que sufrín nos últimos meses e de oito sesións de quimioterapia. Por iso en AGAPI tiveron que ir aprazando a entrega do premio ata que eu comecei a recuperarme. Para min, e así o dixen o día da entrega, é o premio que máis me ten emocionado, quizais pola situación física e emocional na que me pillou. Pero, ademais, foi un ambiente tan cálido, tan afectuoso... víase en todas as persoas o coidado e a entrega que lle dedican a este galardón. Cheguei a casa esgotada, pero emocionada. Estou tremendamente agradecida e, como xa lle dixen a Felipe Lage, creo que AGAPI está facendo un labor impresionante.

No acto de entrega falei do comportamento cutre que as administracións están tendo co mundo da cultura neste país, pois continuamente dan a entender que o poder está a facerlle “un favor” ás empresas culturais, cando en realidade o favor nolo fan todos os días á cidadanía as mulleres e homes que integran o mundo da cultura. Porque que sería a nosa sociedade sen cultura? Pois seríamos como porquiños nunha granxa. Se non hai teatro, se non hai cine, se non hai libros, como enriquecemos o noso espírito? Como imos ser cidadáns críticos se non hai medios de comunicación libres, sen censura e sen manipulación?

Nese sentido, como valoras a situación actual dos medios de comunicación públicos en Galicia, especialmente na CRTVG?

"Cando estiven no Consello de Administración da CRTVG os que representaban o Partido Popular nese órgano dicíanme: realmente es a única profesional dos medios que está aquí e as cousas que pides e esixes son lóxicas, pero non podemos apoiarte, porque esta é a xoia da coroa de Fraga Iribarne e polo tanto non podermos darche nunca a razón"

O que está a pasar na CRTVG avergoña. Pensar que ata o Tribunal Supremo sentencia que 33 altos cargos están colocados a dedo pola Dirección saltando toda legalidade avergoña. E o Director Xeral segue sen dicir nin mu. E quen o puxo aí tampouco di nada. Facer xornalismo hoxe é como estar nun campo de minas. Benditos os compañeiros e compañeiras que son libres nos seus traballos, que non teñen censura, que non teñen que escribir ao ditado. Os que facedes xornalismo neste momento tedes un mérito extraordinario. Admírovos moito, porque sodes quen tedes que explicarlle á cidadanía que pasa e por que pasa.

O xornalismo ten que ser crítico co poder, comezando polos máis próximos a ti. Se non, que forza moral tes para ser crítico cos demais e para facer o teu traballo? Porque os teus tamén se trabucan algunhas veces, todo o mundo ten luces e sombras, e iso tamén hai que contalo. Se non se fai, o xornalismo perde prestixio, e despois pasa o que pasa, que aparece moitas veces como a profesión menos valorada.

Ti, ademais, podes falar destas cuestións con coñecemento de causa, tanto polas represalias sufridas durante anos en TVE coma polo teu paso polo Consello de Administración da CRTVG...

"A min o que me marcou foi a retransmisión da chegada dos restos de Castelao e, despois, a lectura do comunicado da gran manifestación dos traballadores do sector naval na Praza do Obradoiro. En TVE eu pasei a metade da miña vida nos corredores, ou recluída nun faiado, sen luz e sen poder saír en antena"

Cando estiven no Consello de Administración da CRTVG os compañeiros que representaban o Partido Popular nese órgano dicíanme: realmente es a única profesional dos medios que está aquí e as cousas que pides e esixes son lóxicas, pero non podemos apoiarte, porque esta é a xoia da coroa de Fraga Iribarne e polo tanto non podermos darche nunca a razón. Eles sempre che viñan cun listado de cantos minutos saía o BNG ou o PSdeG na TVG, pero claro, en gran parte eses contidos saían en horarios pornográficos, ás dúas da mañá, e con temas que non son políticos ou nos que non respostan ás versións da Xunta e o PP.

En TVE eu pasei a metade da miña vida nos corredores, ou recluída nun faiado, sen luz e sen poder saír en antena, lendo textos en off ou sen poder facer nada. Ás veces o problema máis grande eran os cargos intermedios, que eran máis papistas que o Papa, que lle quentan o oído ao director de quenda e que me castigaban para facer méritos ante os xefes.

Por que fuches apartada?

"Cando chegaba a casa daba cabezadas contra a parede, pero alí no traballo non me ían ver con tristura, non lles ía dar esa satisfacción. Así que decidín aproveitar o tempo"

A min o que me marcou foi a retransmisión da chegada dos restos de Castelao e, despois, a lectura do comunicado da gran manifestación dos traballadores do sector naval na Praza do Obradoiro de Compostela. Sindicatos, asociacións culturais e sociais de todo tipo decidiran que eu lera o comunicado final. Era un día que non cabía unha agulla, a Compostela viñeran Ferrol e Vigo enteiros. Cando o luns cheguei á televisión, dixéronme: “aquí non se pode criticar nin ao PP nin ao PSOE e xa non vas aparecer no telexornal”. Nese momento dirixía TVE o galego José María Calviño. 

Cando viron a represalia, os sindicatos dos estaleiros apoiáronme moito, o mesmo que outras asociacións; teño gardada unha carpeta chea de cartas de apoio e, ademais, chegaron a bloquearse os teléfonos da delegación de TVE en Galicia. A presión tivo efecto e puxéronme de novo a presentar o informativo. Pero durou pouco tempo: cando chegou un novo director díxome: “mira, vou poñer a presentar o telexornal unha rapaza máis nova e con minisaia”. E, así, retiráronme.

Como foron eses anos de ostracismo no teu traballo, sen poder facer nada?

"Cando chegou un novo director díxome: 'mira, vou poñer a presentar o telexornal unha rapaza máis nova e con minisaia'. E, así, retiráronme"

Pois mira, dábame un gran remorso ver que me estaban pagando un soldo por non facer absolutamente nada. Sempre digo que nesas situacións non te matan fisicamente, pero mátante profesionalmente: impídenche avanzar no teu proxecto de vida. Cando chegaba a casa daba cabezadas contra a parede, pero alí no traballo non me ían ver con tristura, non lles ía dar esa satisfacción. Así que decidín aproveitar o tempo: axudaba no que podía aos compañeiros e lía moito no tempo que pasaba alí. 

O bo é que fóra da televisión eu tiña moita actividade: era a época da mobilización dos obxectores de conciencia, mobilizacións feministas, de defensa do medio ambiente... Tiña moita vida social fóra e iso cubría o baleiro que me xerara a prohibición de facer traballo normal na televisión.

Canto durou esta situación?

Toda esta situación remata en 2004, no momento en que, con Carmen Cafarell de directora de TVE, comeza a dirixir os centros territoriais Manuel Lombao, que me recupera para un programa que se emitía pola 2, Arredor de Nós. Como Cafarell lle prometera a Francisco Rodríguez que lle ía dedicar un programa á Real Academia Galega, encargáronme un programa con entrevistas en profundidade a representantes destacados da cultura do país, como Isaac Díaz Pardo, Valentín Paz Andrade ou María do Carmen Kruckenberg. E esa foi practicamente a miña despedida, porque en 2005 xubiláronme cun ERE no que marchamos para a casa unhas seis mil persoas.

Quería que me contases como foi o día da retransmisión da chegada dos restos de Castelao, que moita xente coñeza grazas a un vídeo que se colgou en youtube hai xa uns anos. De que xeito realizaches ese directo?

"Dábame a impresión de que querían matar definitivamente a Castelao, porque estaban a destacar sobre todo a súa faceta como pintor, como humorista. E decidín que ía ler partes do Sempre en Galiza, especialmente as páxinas que recollían o seu pensamento"

Ese vídeo está moi recortado, porque dura uns minutos e eu estiven falando unha hora e pico, pero penso que está moi ben resumido o que alí pasou. O director de TVE-G era Alexandre Cribeiro, que se definía como nacionalista marxista, moi amigo de Ferrín e de Beiras. Xa sabíamos que a transmisión ía ter moito impacto, porque era a única televisión que había, hoxe con tantas canles se cadra o impacto sería menor. Cribeiro díxome: “vas facer a transmisión dende que aterran os restos de Castelao no aeroporto e ata que cheguen a San Domingos de Bonaval e comece a misa”. E eu pregúntolle: “tes algunha recomendación ou indicación”. E dime: “non, tes vía libre para facelo como ti queiras”. 

A unidade móbil na que eu estaba estaba colocada onde hoxe está o CGAC. Eu mediteino moito o día anterior, pensando '"que vou contar todo ese tempo? porque o féretro pode tardar moito en chegar". Dábame a impresión de que o que querían era matar definitivamente a Castelao, porque estaban a destacar sobre todo a súa faceta como pintor, como humorista e como autor teatral, esquecendo o Castelao político e o seu ideario, cunhas ideas moi claras de como quería que fose Galiza e de cando querería el voltar a Galiza. E decidín que ía ler partes do Sempre en Galiza, especialmente as páxinas que recollían ese pensamento.

"Cando chego á televisión ese día, fala comigo Cribeiro e dime que durante a retransmisión estivera con el o Gobernador Civil e que lle dicía todo o tempo “corta la retransmisión, corta la retransmisión”, pero Cribeiro negouse a facelo"

Nun momento no que eu estaba nunha pausa, ábrese a porta da unidade móbil e entra Uxío Novoneyra, que levaba unha folla dun caderno escrita a man, con esa letra marabillosa que tiña, que era toda unha obra de arte. E dime: “Navaza, acabo de pasarlle este artigo a todos os xornais para que o publiquen mañá, pero quero que o leas ti primeiro en directo na retransmisión”. O artigo titulábase 'Castelao, nacionalista galego' e lino. Por suposto, ao día seguinte non llo publicou ninguén e só pasados uns anos un profesor de Literatura moi amigo de Uxío, Luís Cochón, o publico nun libro con outros artigos inéditos de Novoneyra. Despois chegou a carga policial, que tamén emitimos en directo. Anos máis tarde o propio Manuel Lombao díxome que fora “a primeira vez que unha comentarista de televisión repetía as consignas dos manifestantes”. O que pasa é que non se escoitaba ben o que dicían, por iso eu as repetía. 

Como foi a reacción, sobre todo en TVE?

Aquilo impactou moito; ao día seguinte un home da cultura galega escribiu nun xornal que 'una terrorista transmitió la llegada de los restos de Castelao'. Cando chego á televisión ese día, fala comigo Cribeiro e dime que durante a retransmisión estivera con el o Gobernador Civil e que lle dicía todo o tempo “corta la retransmisión, corta la retransmisión”, pero Cribeiro negouse a facelo. A Cribeiro mandárono a Madrid, penso que á biblioteca de TVE ou aos arquivos. E a min xa me empezaron a marcar. E despois co manifestación do naval, pois xa me apartaron.

Antes da televisión, estiveches na radio. Como foron eses primeiros anos na Cadena SER?

"Tiven un director, que fora telegrafista no exército franquista e que tiña unha obsesión con Burgos; poñíase na porta do locutorio e dicíame: “hable usted como si fuese de Burgos”, obrigábanche a falar dunha maneira neutra"

Si, si, empecei moi nova. Fíxate que tiña que empezar o que daquela era o COU e xa non puiden, porque empecei na radio. Na miña familia eran moi radiofónicos e un día escoitamos un anuncio de se necesita locutora e aí fun con miña nai. Fixéronme unhas probas e colléronme; empecei a traballar con eles a finais do ano 1965, con 18 anos. Eu non sabía nada, foi un proceso moi duro de aprendizaxe, grazas a compañeiros e compañeiras como Isabel Carou, Ángel de le Peña e Arturo Rey. 

Pero ten en conta que aínda estabamos no franquismo e a censura era tremenda: fíxate que durante toda a Semana Santa só se podía poñer un disco de música clásica; non podías dar ningunha información, pois había que conectar co parte de RNE; todo estaba censurado, ata os boleros, que eran “pecaminosos”. Mesmo tiven un director, que fora telegrafista no exército franquista e que tiña unha obsesión con Burgos; poñíase na porta do locutorio e dicíame: “hable usted como si fuese de Burgos”, obrigábanche a falar dunha maneira neutra e aí quedaba esperando, aínda que eu só tivese que ler uns anuncios ou uns indicativos.

Cando el marcha e chega Basilio Rogado todo cambia. Sabía moito de radio e comezou a encargarnos cousas distintas ás persoas que estabamos alí. A min díxome: “ti vas ser a voz deste país, de Galicia, nos 40 Principales, en Hora 25...”. Eu estaba alí todo o día. Foi unha época na que Galicia comezou a verse como algo máis que o folclore, o verdor, e comezou a contarse outra realidade.

Despois chega TVE, na que fuches o primeiro rostro da televisión feita en Galicia. Como te escolleron?

"Foi un traballo tan apaixonante que cando a min en 1980 me din que teño que elixir entre traballar na SER e en TVE, escollín a televisión con toda a dor do meu corazón. A razón foi que nese momento as decisións da Cadena SER estaban máis centralizadas en Madrid e en cambio este grupo de xente en TVE-G tiña tantas ganas de facer cousas, eran tan loitadores, que decidín quedar na tele"

En 1971 créase o Centro Territorial de TVE en Galicia, pero ao comezo só servía para enviar as imaxes do Celta e do Deportivo para os programas deportivos. Só dous anos máis tarde, cando Luís Mariñas é nomeado director, toma a determinación de formar unha redacción, na que ao comezo só estabamos el e máis eu e un pouco despois incorpóranse Xosé María Palmeiro e Perfecto Conde. 

A Mariñas. un dos realizadores de TVE recomendáralle que me chamase para incorporarme á tele. E Luís, que era moi tímido, parece mentira, colleume un día pola rúa e díxome “a ti gustaríache traballar na tele?”. Citáronme para unhas probas e ao día seguinte xa empecei a traballar. 

Foi un traballo tan apaixonante que cando a min en 1980 me din que teño que elixir entre traballar na SER e en TVE, escollín a televisión con toda a dor do meu corazón. A razón foi que nese momento as decisións da Cadena SER estaban máis centralizadas en Madrid e en cambio este grupo de xente en TVE-G tiña tantas ganas de facer cousas, eran tan loitadores, que decidín quedar na televisión. Iso si, entre 1973 e 1980 estiven compaxinando as dúas, e durante varios anos durmía tres horas diarias. A radio foi a miña universidade, a miña escola de xornalismo e como medio segue a ser para min o mellor. Pero recoñezo a forza que ten a imaxe, para concienciar e para manipular.

Fuches, ademais, a primeira que falou en galego na televisión...

"Luís Mariñas pelexou moito para incorporar a lingua galega"

Luís Mariñas pelexou moito para incorporar a lingua galega e eu sempre recordo o que me dicía Ricardo Carvalho Calero, a quen entrevistei varias veces: “é magnífico que vostedes, que entran nas casas sen permiso, falen en galego, porque están dignificando moitísimo o idioma. Que un arquitecto, un médico, un avogado, un enxeñeiro, que están moi valorados pola sociedade, aparezan na televisión falando en galego, iso é un pulo tremendo para o idioma. Aínda que non o falen ben, aínda que se trabuquen, iso non importa. É unha forza magnífica para o idioma". 

Despois Mariñas tivo que marchar para Madrid e foi substituído por Eugenio Pena e despois por Cribeiro. Tiñamos varias horas de emisión, facíamos programas moi bos: o Panorama de Galicia, A Peneira -que facía Perfecto Conde indo polas aldeas e as vilas-, programas dedicados ao mar, á muller, á cultura... foi un tempo de aire novo. Foi apaixonante. Cando a emisión de TVE en Galicia quedou reducida a 20 minutos diarios de informativos, aquilo foi un desastre.

Abriches camiño, ademais, nun mundo de homes, non si? Como era ser muller e xornalista nese ambiente?

"A maioría tiñan o machismo metido dentro e consideraban que aquel era un mundo de homes no que podían facer e desfacer. Non aturaban que unha muller tivese criterio e o mantivese e pelexase por iso"

Era un mundo moi machista, e seguiuno sendo moito tempo. Fíxate que cando volvín do Consello de Administración da CRTVG, en 2002 ou 2003, un compañeiro de TVE dime un día, respondendo a unha cousa que estaba comentando eu sobre unha noticia, “ti cala, que es unha galiña vella”. E eu díxenlle: “pero non esquezas que as galiñas vellas fan o mellor caldo”. 

Agás un grupiño moi pequeno de homes, que eran doutra maneira e que deben ser destacados, hai que dicir que a maioría eran así, tiñan o machismo metido dentro e consideraban que a televisión e o xornalismo era un mundo de homes no que podían facer e desfacer. Non aturaban que unha muller tivese criterio e o mantivese e pelexase por iso. Sobre todo os xefes intermedios non aceptaban que lles cuestionases o seu labor.