O documental Acorda, un proxecto da área de Memoria Histórica da Deputación de Pontevedra realizado por Uxía e Marina Carracedo -directoras artísticas- e Lucas Terceiro -director técnico- forma parte da programación da sección Panorama Audiovisual Galego de Cineuropa. O filme, dispoñible tamén en Filmin ata este 24 de novembro, reconstrúe, a partir da narración de Lois Pérez, dalgunhas dramatizacións e de entrevistas con testemuñas, a represión franquista, xunto coa resistencia e a resiliencia, na provincia de Pontevedra. Mais engade un elemento máis: a música. Cancións de Emilio Rúa e Silvia Penide, Ugia Pedreira e Marina Carracedo, Uxía e Su Garrido Pombo, Sheila Patricia, Tanxugueiras, Ezetarerre e Eladio Santos que, xunto ao ton lírico da narración de Lois Pérez, procuran a beleza -xunto coa denuncia- ao lado da barbarie, da brutalidade absoluta dos feitos que se lembran. O guionista e narrador de Acorda, Lois Pérez, respondeu as preguntas de Praza.gal sobre este traballo a través do correo electrónico.
O pasado acorda. A memoria acorda. Unha das ideas fundamentais é que a memoria volve, por moito que queiran agochala. Serviu de punto de partida ou polo menos de fío condutor?
O pasado é, en certo xeito, o único tanxíbel que temos. O presente e o futuro son case construtos que as persoas usamos para darlle ao mundo un sentido que non ten por si só. Pero entón creamos palabras como presente ou futuro, que en realidade o que fan é falarnos da nosa confusa relación co tempo. Pero o pasado é o único lugar onde todo está resolto, dun ou doutro xeito. No pasado da ficción encontramos pracer por iso e por iso queremos volver a el: porque todo está resolto e nada nos ameaza. Pero no pasado da realidade non acontece así. O pasado fíxase a través da palabra e faise inamovíbel ou flutúa. De aí a tensión permanente por borralo, modifícalo, falsealo… Pero tamén por buscar a verdade e poñela en valor. A obsesión de calquera fascismo por borrar a palabra é unha constante que nos pon sobre aviso da súa importancia.
“A obsesión de calquera fascismo por borrar a palabra é unha constante que nos pon sobre aviso da súa importancia”
A memoria colectiva dun país pertence, moita dela, ao patrimonio inmaterial, especialmente todas aquelas verdades e experiencias individuais que quedan nas marxes da historia e fóra da verdade oficial. E neste sentido ese foi un fío claro do que tirar, con moita delicadeza, porque a súa natureza é terribelmente fráxil: ten que ver cos afectos, coa dor, coa experiencia da perda, coa marxinación… E o paso do tempo xoga tamén na nosa contra como sociedade para acceder á verdade do noso pasado.
As testemuñas desaparecen. E con elas desaparece parte da nosa verdade. A verdade profunda do noso país é que o acontecido co fascismo franquista condiciona até os nosos días a realidade política, social e económica: Fraga non se entendería sen Franco, como Feijóo non se entendería sen Fraga. E o fío común que os une son os privilexios, o latrocinio, a usurpación e as estruturas herdadas do franquismo, sen as cales ningún dos tres, cos matices que queiramos poñer, terían lugar na nosa historia. O taboleiro de xogo continúa inclinado ao seu favor.
“Fraga non se entendería sen Franco, como Feijóo non se entendería sen Fraga”
Neste momento está a falarse menos de memoria histórica que uns anos atrás. Este documental volve falar de memoria, de represión, centrándose na provincia de Pontevedra, e faino a través de testemuñas, dun relato dos feitos históricos e de música. E é, quizais, a música o que o distingue doutros traballos semellantes. Como xorde a idea de contar a historia tamén con música e desde lugares de memoria especialmente significativos?
Entendo que a idea inicial de Uxía e Marina -as directoras do proxecto- e tamén a das responsábeis da Deputación de Pontevedra, era a de achegarse á memoria histórica a través dun enfoque máis musical, pois é algo que aquí aínda non se explorara en profundidade e noutras latitudes tampouco resulta habitual. Sabemos dende Víctor Jara e antes tamén da forza que a música ten para trasladar calquera mensaxe. O que si me consta é a sensibilidade que tanto Uxía como Marina teñen polo valor da palabra. A nosa colaboración non é só de agora.
Viñamos de experiencias conxuntas previas a isto con música, narración e poesía en varios espectáculos onde contaran comigo e que tiveran un resultado satisfactorio. Talvez iso lles fixo pensar na miña intervención para Acorda. No tocante aos lugares escollidos, foi Montse Fajardo quen soubo escoller moi ben varios deles e propoñer algúns elementos dos que tirar en cada un. Fálase das mestras e mestres pero tamén se fala das madriñas; noutra parte fálase da experiencia terríbel da perda, pero tamén se toca a resistencia rebelde a través do tempo… A súa aportación foi fundamental. Tería resultado terribelmente duro e inviábel para min escribir nada sen o seu enfoque e coñecemento.
Hai un pequeno baúl de madeira que sae varias veces, como elemento simbólico. Cal é o seu significado?
Traíao con ela Queta Molas –unha das testemuñas e presidenta da Asociación pola recuperación da Memoria histórica de Marín-, nunha das mañás da rodaxe. Escoitámola falar ao pé da praia, coa néboa aínda cubrindo o sol e a Illa ao lonxe. Botou boa parte desa gravación agarrada a esa caixiña, como querendo preservar algo esencial para ela: estaba feita con madeira de buxo, e foi un agasallo ao seu pai dos compañeiros presos en San Simón. Dentro había cartas de seu pai e outros obxectos e fotografías de enorme valor para ela.
Así que esa caixiña, si, ten moitos significados: fálanos dunha relación física e emocional co pasado; fálanos tamén da relación máis íntima que as persoas podemos ter coas cousas, a da posesión; fala da distancia e da proximidade… E para min, que son dado a outras parábolas non sempre pertinentes fálame ademais de dúas cousas: a idea do noso país como un tesouro baleiro en moitos momentos da súa historia e, doutra, fíxome pensar –coas cartas dentro- no mellor poema sobre o fascismo que eu teña lido nunca: Stretta, de Celan. A palabra viña, quixo resplandecer… Como a verdade dentro desa caixa, dese país baleirado do 36.
“Sabemos dende Víctor Jara e antes tamén da forza que a música ten para trasladar calquera mensaxe. O que si me consta é a sensibilidade que tanto Uxía como Marina teñen polo valor da palabra”
Os músicos son Emilio Rúa e Silvia Penide, Ugia Pedreira e Marina Carracedo, Uxía e Su Garrido Pombo, Sheila Patricia, Tanxugueiras, Ezetarerre e Eladio Santos. A impresión que dá é que a maioría compuxeron unha canción para o documental. E dirección artística correspondeu a Uxia e Marina pero, como foi a rodaxe con eles, de que xeito se implicaron no proxecto?
Coido que a implicación de todas elas foi moi alta, tendo en conta que mesmo nunha época como a da rodaxe -novembro e decembro de 2020-, o noso tempo era pouco, as axendas estaban moi apretadas, había moitas restricións e dificultades loxísticas de todo tipo que solventar, ademais de estarmos todos en distintos lugares do país. Unha gravación musical ao aire libre, con esta temática e nos lugares tan especiais onde tivo lugar require tamén de certa liturxia previa. Eu tampouco podía errar moito. Hai que chegar, pero cómpre encontrar o momento, o lugar, falar antes… Aterrar.
En ocasións gravamos antes as narracións e logo as pezas musicais e viceversa, algunha parte tivémola que suspender polo mal tempo e adiala... Non todas as creacións foron ex profeso para o documental, varias delas xa estaban. Pero opino que Uxía e Marina escolleron con moita intención as participantes e tamén os temas do repertorio que mellor ilustrasen cada aspecto do documental. Todas e todos eles teñen atrás unha traxectoria tanto artística como persoal que as facía idóneas para a súa participación, ademais de criterios estritamente musicais, que doutra banda todas e todos teñen acreditado.
“Opino que Uxía e Marina escolleron con moita intención as participantes e tamén os temas do repertorio que mellor ilustrasen cada aspecto do documental”
As testemuñas son Queta Mola, Telmo Comesaña, Sheila Patricia, Tatán e Blanca Francés. Fillos e netos de represaliados que falan do silencio o da necesidade de manter na memoria os familiares represaliados. Como se escolleu as testemuñas, de tantas que podían ser? Como foi tamén o traballo con elas?
Hai un traballo inxente da Área de Memoria Histórica da Deputación de Pontevedra, encabezado por María Ortega e o seu equipo, cos colectivos e asociacións da memoria histórica da provincia, persoas que teñen adicado moito tempo –algunhas delas toda a súa vida- á procura da xustiza, a reparación e a dignidade. Ese coñecemento do terreo xa facilitou en parte o achegamento ás testemuñas. Doutra banda, o propio entorno de Uxía (Blanca Francés e Tatán, pero tamén Andrés) son xente que, ben directa ou indirectamente, sufriron e sofren aínda as feridas do fascismo franquista a través da súa propia historia familiar.
Noutros casos, como o de Sheila Patricia, profundamos no seu relato antes e despois da súa interpretación musical. Doutra banda, Telmo Comesaña e Queta Molas son persoas que promoveron dende o seu comezo esta batalla colectiva pola verdade e a reparación e levan consigo a súa propia historia ao respecto, pero cómpre sinalar que en todos os lugares hai e había –por desgraza- moita máis xente e testemuños merecedores de seren rexistrados e visibilizados. É probábel que se faga no futuro. O arquivo extra do documental tampouco é algo a desprezar.
“En todos os lugares hai e había –por desgraza- moita máis xente e testemuños merecedores de seren rexistrados e visibilizados. É probábel que se faga no futuro”
É moi importante tamén o relato dos feitos realizado por ti mesmo, que saes en cámara e que nos conduces aos lugares de memoria. Coa túa explicación artéllanse as dramatizacións dalgúns feitos e personaxes e as entrevistas coas testemuñas. Por que hai un peso máis ou menos igual da voz do narrador e das testemuñas?
É certo que hai unha presenza importante do narrador; é probábel que eu mesmo estivese moito máis cómodo aparecendo menos (toda exposición implica un desgaste ao que non somos alleos) pero insisto en que non sempre se pode agardar a facer o soñado. Moitas veces cómpre facer o mellor que se pode facer en cada momento e entregarse a iso con alma. Tiñamos prazos que cumprir, limitacións que sortear e, doutra banda, tampouco resultaba tan doado rexistrar un número alto de testemuñas naquela situación, nin poñérmonos con máis labores de pre-produción que requerirían xa outras marxes de tempo, prazos e tamén medios.
A propia narración é lineal desta volta, non resultaba viábel facer enfoques elípticos ou de encaixe, o que non significa que non os saibamos facer. Aí creo que tamén Lucas Terceiro e o seu equipo xogaron un papel fundamental atrás das cámaras. Porque precisabamos rexistrar con nitidez o acontecido en cada un dos lugares e poder cumprir cos tempos de que dispoñiamos. As fotografías de Alba Díaz do making of coido que recollen maxistralmente o que se viviu durante o proceso de gravación. A verdade é que a cámara de Lucas Terceiro, o ollo de Alba Díaz e o son de Arturo Vaquero son elementos que xogan moi a favor do documental.
As mulleres e os nenos teñen especial protagonismo neste documental. Das mulleres fálase como membros da resistencia e como vítimas, subliñando a dimensión da xénero da súa represión. Dos nenos, lémbrase como foron testemuñas caladas que gardaron na memoria o que daquela non acababan de entender. Que papel queriades que xogasen ambos no documental?
As mulleres debían xogar un papel central neste documental porque o papel das mulleres foi central nos feitos que se relatan. Por iso era importante poñerlles tamén nome e apelidos. E xustamente iso, non só como vítimas, senón como exemplos de resiliencia, de resistencia á inxustiza e da súa contribución fundamental á supervivencia doutras vítimas e represaliados así como a súa contribución á derrota final do franquismo. O fascismo é historicamente a sublimación do patriarcado. As atrocidades cometidas coas mulleres antes, durante e despois do Golpe fascista falan ben ás claras da necesidade de poñer o foco nelas. Que Franco gobernase nada nun tempo no que unha muller como Ernestina Otero foi apartada das aulas fálanos dun país de pandeireta, profundamente ignorante, bárbaro e enfermo. Iso é algo que ten que saber cada nena e neno deste país. E tamén seus pais. Tero penso que o fixo moi ben dándolle vida a Ernestina.
“O fascismo é historicamente a sublimación do patriarcado. As atrocidades cometidas coas mulleres antes, durante e despois do golpe fascista falan ben ás claras da necesidade de poñer o foco nelas”
Doutra banda, a infancia é un dos dous territorios máis vulnerábeis na experiencia de vida, xunto coa vellez. A mirada das crianzas sobre o mundo é unha mirada honesta e limpa, carente de cálculo. Situar parte do relato nos seus ollos parecíanos unha cuestión importante e un recurso narrativo idóneo, pois dispoñiamos de nenos para facelo. A idea da memoria como unha caixa negra é unha imaxe que me parece apropiada. A memoria do que somos confórmase nesa etapa irrepetíbel da vida. E merecía o seu espazo. Deberiamos mirar sempre máis cara a infancia e aprender delas e deles.
O documental fala de Galicia como pobo de resistentes: obreiros, sindicalistas ou non, xente de ideas republicanas… É un dos seus obxectivos contribuír a difundir esta idea, en consonancia coas investigacións de Histagra, fronte ao tópico da Galicia entregada e vencida?
Efectivamente hai un estereotipo a vencer: o da sociedade galega como xente que axiña se entregou e se deixou asoballar polo franquismo. Porque a verdade é que houbo, como está acreditado en múltiples fontes, un enorme exercicio de resistencia que, iso si, se produciu nunha situación moi desigual de forzas. Pero a realidade anterior ao Golpe fálanos de parte dunha sociedade moi militante, comprometida coa clase traballadora e coa conquista de dereitos sociais. Doutra banda, o acontecido naquel entón en moitos casos, fala de xente nobre e movida por ideais de concordia e paz que evitou até o último momento atentar contra a vida de ninguén, incluída a dos seus agresores, podendo telo feito.
“A realidade anterior ao golpe fálanos de parte dunha sociedade moi militante, comprometida coa clase traballadora e coa conquista de dereitos sociais”
Nos agradecementos saen varias asociacións, que seguramente foron fontes importantes para saber das historias das persoas represaliadas que se citan no documental, exemplo de como operaba a represión e tamén a resistencia. Como foi o proceso de documentación sobre esas historias e como se escolleron?
Montse Fajardo orientou varias das historias que se contan no documental e, a partir de aí, a min tocoume facer acopio de bibliografía e estudar. Á hora de facelo, antes de poñerme a escribir nada, partín de tres premisas: o enfoque xeral do acontecido en cifras e datas; o enfoque máis polo miúdo con caras, nomes e apelidos en lugares concretos e o respecto absoluto á verdade. Causoume unha fonda conmoción a lectura de Un cesto de mazás, de Montse Fajardo, pero tamén bibliografía de Ángel Gallardo ou de Luis Bará. Talvez o máis difícil foi deixar a un lado moitas historias que pola súa gravidade e natureza merecerían ser tamén incluídas no guión e na gravación.
A partir de aí, procurei enfocar en cada lugar o máis substantivo e acadar un equilibrio entre o puramente descritivo e o abertamente poético. Busquei unha poesía da verdade. Despois tocou a revisión conxunta do guión, moitas veces, con Uxía e con Marina e tamén con Montse, ademais de acadar o visto bo dos especialistas e das persoas responsábeis das asociación da memoria histórica da provincia. Ese é o aval máis importante que temos. Na praia de Alcabre foi o propio Telmo Comesaña quen nos advertiu dun erro no relato e a presenza da xente das asociacións en Cangas deunos detalles moi valiosos sobre o sucedido cos Once de Anguieiro.
“Procurei enfocar en cada lugar o máis substantivo e acadar un equilibrio entre o puramente descritivo e o abertamente poético. Busquei unha poesía da verdade”
No relato dos feitos cóntanse historias dunha grandísima brutalidade -como fondear cadávares no mar con pesos-, xunto con historias de valentía, de solidariedade e de humanidade, á que apela por exemplo José Mejuto na súa carta, da que no documental se le un fragmento. Buscouse que se producise ese contraste, é dicir, o peor e o mellor do ser humano? (Porque podería ser un relato máis cru da violencia, simplemente).
Por suposto, esa ambivalencia da natureza humana era algo que queriamos reflectir. A frustración e a esperanza que van parellas a calquera tempo histórico. O mellor e o peor de nós. A carta de Mejuto -interpretado á perfección por Andrés Giráldez- é unha pasaxe marabillosa que nos emociona invariabelmente. Porque resume na voz dun home de hai case cen anos esa tensión constante, hoxe mesmo acontece: no tempo do Google Earth, a “nube” e a post-verdade tecnolóxica con este revival do fascismo pop, o relato da verdade da vida está en perigo porque palidece ao seu lado diante de tanta distración que nos debilita como persoas. A verdade é o ceo sobre as nosas cabezas e a terra que pisamos. A narración que lle dá pouso e repouso á nosa vida require tempo, pero sempre andamos escasos del. Banalízase a palabra pero a palabra é fundamental. Debemos esforzármonos unha e outra vez por trasladala. A conversa con Tatán na Illa fala tamén un pouco diso. E escoitalo a el dá gusto.
“Banalízase a palabra pero a palabra é fundamental. Debemos esforzármonos unha e outra vez por trasladala”
Algo que se fai tamén é apuntar directamente os fascistas -con algúns nomes- con algúns comentarios irónicos por parte do narrador. Non caben equidistancias nin neutralidades cando se fala de represión e violencia mais, quizais, ese enfoque tan explícito -que deixa pouco lugar para o espectador-, xunto co ton do relato dos feitos, con elementos líricos, poden facer que a propia consistencia dos feitos perda forza… Pensastes nisto? Cales eran os vosos medos, o que vos resultou máis difícil, á hora de facer este traballo?
Así é, hai un par de ironías porque o contido non é exactamente irónico. É moi duro. E foi tamén un pedido da propia Uxía e de Lucas, que eu comparto: dalgún xeito había que alixeirar nalgúns momentos –sen banalizar- esa carga emocional da dureza dos feitos, buscar algunha chiscadela. E penso que é importante o humor e aprender a rirmos dos que quixeron impoñer a súa brutalidade e ignorancia ás demais e estragar as súas vidas.
A presenza de elementos líricos non a xulgo incongruente coa seriedade ou consistencia dos feitos. A beleza non altera a verdade. Pensamos niso, si. No toque xusto de lirismo, en certa sobriedade. E, ao tempo, a procura da xustiza e da reparación pode camiñar da man da procura da beleza. O lirismo é unha abstracción que nos pode axudar a superar a dor e facer algo mellor a nosa vida e o rescate dos recordos. Sempre pensas a posteriori en máis planos sonoros, en combinacións distintas… Ao noso pesar, somos poetas, non somos notarios.
“Pensamos niso, si. No toque xusto de lirismo, en certa sobriedade. E, ao tempo, a procura da xustiza e da reparación pode camiñar da man da procura da beleza”
Hai historias se cadra máis coñecidas e divulgadas, como a da Volta dos 9, e outras menos. Aínda que varios nomes, como o de Ernestina Otero, xa empezaron a soar no tempo no que se prestou máis atención á memoria histórica (o Ano da Memoria e anos posteriores). Quixestes casos especialmente significativos e algúns, coma estes, coñecidos?
Os casos máis coñecidos ou sonados continúan tendo toda a vixencia, pero hai moitos e todos son reseñábeis e dignos de seren visibilizados e coñecidos pola cidadanía: cada unha das vidas estragadas, cada morte, cada persoa. Debemos ter en conta que este proxecto é só un grao de area nunha inxente tarefa colectiva liderada dende hai moitísimo tempo por centos e miles de persoas, moitas delas anónimas que nos trouxeron até aquí. Se aínda estamos en disposición de fixar a verdade dos feitos e o coñecemento do noso pasado colectivo é pola súa labor fundamental. E é unha homenaxe a todas elas e a quen transitou antes ca nós por este camiño e pelexou por un país mellor, democrático, pacífico, tolerante e libre. Fálao moi ben Blanqui Francés, outra das testemuñas.
