"A pregunta que fago con este filme é sinxela: por moito que nos afastemos da unidade que supón a identidade, realmente o humano, a alma, desaparece de todo?. Ou o que é o mesmo, por moito que nos convertésemos en pura mercadoría, en zombis que se están a buscar a si mesmos a través de noso (auto)consumo, non queda un axitamento, unha convulsión, unhas pulsións e unhas pantasmas que nos están a lembrar constantemente que aínda somos humanos?”. É o cineasta Alberto Gracia quen fala así, ao ser preguntado nesta entrevista pola súa segunda longametraxe, La estrella errante, que foi seleccionada no Festival de Rotterdam e gañou o premio Deluxe las Nuevas Olas de non ficción no Festival de Sevilla. Hai pouco puidemos vela, ademais, en Cineuropa. La estrella errante sitúase nun non-lugar que podería ser Vigo. Ou as súas ruínas. Vigo como pantasma do que foi. Habitado por uns personaxes que son, tamén, pantasmas.
“Viviremos para siempre, muertos de por vida”, canta Rober, un dos protagonistas da película, 30 anos atrás, ao principio da película. Fanlle despois unha entrevista na que parece desinteresado por todo. Mais a historia que se nos conta é a do Rober actual, que volta a Vigo. Igual de desorientado, de errante, ca tres décadas atrás. Cal foi a túa primeira idea sobre o que querías contar na película e como foi evolucionando?
Non penso que a película parta de unha idea, senón de unha serie de imaxes. Máis tarde as ideas aprópianse destas imaxes coma fondo para aparecer como forma, sempre tendo en conta súa natureza impensable e indicible. En concreto, parte da imaxe dunha película sen alma, na que o seu protagonista tiña que ser unha presencia ausente, un home secularizado, desalmado, e os lugares nos que tiña que aparecer tiñan que ser non-lugares, lugares derruídos ou desendustrializados (Ferrol, Vigo e Xixón). Estradas, estacións, un bar dun porto, dun territorio liminar (que se chama Almas Perdidas), etc.. Esas imaxes acabaron por confluír nunha película desestruturada ou máis ben hiperestruturada ata a esaxeración, na que ese protagonista tiña que amosar o outro lado da esperanza. Esas consecuencias de seguir con apetito o que dita a vontade, a acción, que acaba por converter unha persoa nun zombi que non pode máis que escapar da realidade a través do eterno buscarse a si mesmo.
“O protagonista amosa as consecuencias de seguir con apetito o que dita a vontade, a acción, que acaba por converter unha persoa nun zombi que non pode máis que escapar da realidade a través do eterno buscarse a si mesmo”
O Rober novo é un punk, unha persoa que destrúe tanto o mundo como o seu lugar nel, a súa personalidade. E hai que ter en conta que o punk (e o seu no future ) é unha resposta distópica á thatcherización do mundo, á cesión da vontade política a uns automatismos financeiros que che fan chegar sempre tarde ás túas decisións, fagocitando así o futuro.
“O punk é unha resposta distópica á thatcherización do mundo, á cesión da vontade política a uns automatismos financeiros que che fan chegar sempre tarde ás túas decisións”
O Rober adulto quedou atrapado nese lugar da adolescencia na que aprendemos a xestionar o desexo e descubrimos a sexualidade, a enerxía das decisións e a creatividade que nos permite “labrarnos” un futuro. Os protas están atrapados nun presente loopeado, como zombis que se alimentan da cultura morta á que volven unha e outra vez segundo a lóxica do “sempre novo” da moda, que en realidade supón o “sempre visto” do loop histórico reinterpretado. Ó propio cine pásalle algo similar, iso de que para facer algo con valor cinematográfico hoxe hai que volver ós orixes é unha falacia en certo sentido, aínda que ó mesmo tempo é do todo acertado.
“Os protas están atrapados nun presente loopeado, como zombis que se alimentan da cultura morta á que volven unha e outra vez segundo a lóxica do “sempre novo” da moda, que en realidade supón o “sempre visto” do loop histórico reinterpretado”
É dicir, penso que as utopías son necesarias, pero sempre sen tomalas demasiado en serio. É dicir, para preguntarse por ese lugar espazo-temporal raptado que se chama futuro, non para chegar á realización desa ilusión. O mundo fai tempo que desapareceu e vivimos nunha ilusión que se reinicia constantemente: é unha idea que ronda na película constantemente.
A pregunta que fago con este filme é sinxela: por moito que nos afastemos da unidade que supón a identidade, realmente o humano, a alma, desaparece de todo?. Ou o que é o mesmo, por moito que nos convertésemos en pura mercadoría, en zombis que se están a buscar a si mesmos a través de noso (auto)consumo, non queda un axitamento, unha convulsión, unhas pulsións e unhas pantasmas que nos están a lembrar constantemente que aínda somos humanos?. Penso que esta bifrontalidade é a que fai da peli un exercicio de certo interese formal e conceptual, xa que hai unha especie de autoboicot en todo isto que a fai máis humana ca calquera melodrama naturalista. (Na miña opinión, claro está…). É coma querer facer unha xenealoxía dun obxecto surrealista, que é xustamente surrealista porque se resiste a esa clasificación. Puro curtocircuíto. Rocking.
Rober chega a Vigo, a unha estación un pouco estartelada (a de verdade), e o seu colega Nacho faille unha sesión de fotos con poses de estrela do rock. O resto da película ten algo diso, de sucesión de poses, de busca permanente da imaxe. Nacho, cando non está traballando, está como abducido pola televisión, pola imaxe -sempre zapeando-. É como se a tele o comese, lle fixese (literalmente) desaparecer. Por que ambos personaxes parecen abducidos pola imaxe? (A imaxe mediática, publicitaria: fragmentaria, omnipresente…)
O consumo desaforado de imaxes ten isto, que perdes o teu corpo, como se estiveses metido nunha escuridade na que non podes adiviñar a contorna do teu corpo. Digamos que a televisión nesta peli está metarrepresentada en todo momento, xa que a montaxe é un simulacro de comunicación, coma o propio espectáculo televisivo, onde son as imaxes as que realmente nos miran a nós e non nós a elas. Na peli isto evidénciase nun xogo incómodo co espectador, e ó mesmo tempo nunha despersonalización dos protagonistas, que se converten en imaxes, por estar nunha película e por se converter en imaxes de imaxes dentro da mesma. Pero nese simulacro de comunicación hai algo que traballa de forma subliminar, e ese algo é algo que ten un ritmo propio. (Podemos ver a película coma una canción visual?).
“O consumo desaforado de imaxes ten isto, que perdes o teu corpo, como se estiveses metido nunha escuridade na que non podes adiviñar a contorna do teu corpo”
A idea da estrela do rock é perfecta para falar disto por varias cuestións. Unha delas é que unha estrela é un referente a seguir para se orientar, xustamente porque sempre está no mesmo sitio, facendo un xogo entre a errancia do personaxe e a súa falta de referentes, así coma con un catasterismo secularizado -un star system que se ten convertido máis nun strash system, onde o ceo está cheo de personaxes grotescos e efémeros nacidos do real time televisivo-.
“É unha estrela errante, un referente que deixa de ser referente máis alá da súa constante metamorfose”
É dicir, unha estrela errante, un referente que deixa de ser referente máis alá da súa constante metamorfose. Un ceo de referentes que cambian e que pertence máis ó lumpen que a ese star system que Hollywood e os grandes grupos de Rock (Beatles, Rollings, etc) que reinaron durante o século pasado. Para máis inri, o rock ten moito que ver nesta rebeldía que supón crear contraculturas, onde se pode inscribir ironicamente a película: unhas contraculturas que son sempre fagocitadas polo sistema cultural para o seu beneficio, pero que son necesarias para combater en cero sentido a indiferenza na que estamos inmiscuídos como suxeitos políticos.
"A Movida?. Un fin de festa do século pasado que deixou moitas baixas, e que foi unha resposta ó sensentido formulado por unha transición sen pés nin cabeza"
Vigo xa non é o Vigo vivo de cando eles eran novos. É máis como as ruínas, os restos do que foi. Rober queda durmido -ou catatónico- entre ruínas. Vigo é unha pantasma. Como parece unha pantasma o terceiro amigo ao que buscan durante toda a película: Ronnie. Todo é tan fantasmagórico que ata hai momentos nos que desaparecen os personaxes, como levados por un raio. Como se non quedase nada. Só espectros. Non parece un discurso moi no sentido da mitificación da “movida” musical dos 80. Por que? Que pode ter esta película diso, de reflexión sobre ese movemento musical como algo, no fondo, tamén adormecedor?
A túa pregunta é máis unha interpretación. Non teño máis que dicir e faime moi feliz ter comunicado contigo coma espectadora esas sensacións. A Movida?. Un fin de festa do século pasado que deixou moitas baixas, e que foi unha resposta ó sensentido formulado por unha transición sen pés nin cabeza, unha resposta automática a unha sensación de falta de futuro. Unha benvida á posmodernidade e ó culto ao individuo, coas súas cousas boas e o seu reverso de aniquilación, coma toda esperanza ou utopía tomada demasiado en serio.
Na película xoga un papel importante tamén a droga. E o deterioro que provoca nas persoas, que ademais de pantasmas teñen algo de zombis. Penso que esa presenza non se debe só á intención de non mentir: porque a droga estaba moi presente na mocidade da época, e de feito acabou con parte dela. Que papel xoga a droga nesa deriva existencial dos personaxes na que parece centrarse a peli? (Ata ese repetitivo I love myself. Algo é algo).
A droga é unha analoxía da que me sirvo para falar do desexo romántico, que parece imposible que desapareza (que lle dá unha importancia desaforada á imaxinación), e que tanto ten que ver cos non-mortos (esas criaturas fillas da monstroficación romántica da razón: Frankensteins, vampiros e zombis e todos os seus derivados posmodernos) coma coa propia natureza do consumo. Ese buscarse a un mesmo é o que sostén esta cultura do consumo e da obsolescencia, como reza o anuncio de BMWX5 de cuño recente: “Ninguén por diante, ninguén en quen se fixar, o referente es ti”.
“Ese buscarse a un mesmo é o que sostén esta cultura do consumo e da obsolescencia, como reza o anuncio de BMWX5 de cuño recente: “Ninguén por diante, ninguén en quen se fixar, o referente es ti”.
Circulamos sen parar coma mercadorías detrás de nós mesmos. Puro desexo romántico: xa se sabe, o amor romántico presupón para a súa realización a inmortalidade, o que nos converte en mortos en vida, en imaxes imaxinadas polas propias imaxes que nos seducen. Unha tolería. O que pasa é que nese loop eternamente adolescente, hai algo que cambia, e ese algo somos nós, que nos facemos máis vellos e finalmente morremos. Nos consumidores de droga o deterioro faise aínda máis evidente, aínda que no momento do seu consumo haxa algo de endeusamento, de inmortalidade, de sentir a nada. Un alterarse que non deixa de ser ó mesmo tempo a base da creación de identidades, necesariamente asociadas ó consumo de imaxes.
“Circulamos sen parar coma mercadorías detrás de nós mesmos. Puro desexo romántico: xa se sabe, o amor romántico presupón para a súa realización a inmortalidade, o que nos converte en mortos en vida, en imaxes imaxinadas polas propias imaxes que nos seducen”
Nesa especie de viaxe sen rumbo, Rober vai en barco a unha illa. Está entre árbores a uns metros da xente que está na praia. E ten que pedir reforzos. Chega Nacho e é como se unha barreira invisible os separase da praia, do mar. Como se estivesen atrapados na mesma selva amazónica. Nese momento, Nacho parece tan perdido coma Rober. Que papel xoga na película esta secuencia? De que maneira se produce como unha especie de reforzo mutuo entre a deriva de Rober e a Nacho?
Non penso que interpretar esta secuencia sexa a miña labor, pero si che vou falar de certas cousas que están presentes nas miñas intuicións. Esas cousas son a praia como lugar da infancia e o cine, ou como lugar a secas, facer camiño coma un simple cometido sen sentido dos personaxes na peli, e a imposibilidade de acceder a esa praia como autorreferente especular da peli. Os personaxes e o propio espectador vendo o filme están tentando acceder a un lugar que permita recoñecer o que están vendo. Penso que as sensacións que transmite esa secuencia dependen moito do espectador, coma o resto das secuencias desta e todas as demais películas. Hai que ter en conta que ese buscarse a un mesmo, non deixa de ser unha busca de sentido onde non o hai, un sucumbir ó canto das sereas do símbolo. -Que xa sabemos todos que foi utilizado no seu beneficio pola linguaxe publicitaria, que parece estar moi presente en todo o filme-.
Hai outro personaxe relacionado con Nacho (Nacho no baño, o outro no cárcere), que é un home que estivera 18 anos no cárcere por asasinato e deixara de cantar. Cal é a relación deste personaxe con Nacho e con Rober? (É como outra alma perdida, pero polo menos presente, non coma Ronnie)
Aquí xa estamos correndo perigo de facer spoiler demais!. Penso que na película hai varias películas e ás veces crúzanse. Esas interferencias fánseme moi interesantes para tratar eses temas dos que estamos a falar. Un home de raza xitana, testemuña do que acontece, que parece saír da televisión, ou que parece estar sempre presente, outeando, mentres o seu corpo está pechado nun baño público… Non sei hai algo que se quere expresar dentro destas coordenadas…
A banda sonora é moi importante na película. O son, en xeral, axuda moito a contar a historia. En que sentido? Podes falar da achega, nesta película, do responsable da banda sonora?
A achega é miña, o responsable da banda sonora (Jonay Armas), puxo o seu gran talento para materializar o que lle ía dicindo. Coñecémonos ben e non fixo falta darlle moitas voltas: só algunhas referencias, coma a magnífica canción de Sánchez Ferlosio que el versiona, e sobre a que pivota en certo sentido a película. Para non facer spoiler non podo seguir contando cousas, pero dicir que é moi importante o son en xeral, xa que cando hai unha sobrecarga de espazos significantes (imaxes) que non acaban de atopar un sentido concluso na montaxe (unha orde temporal), o recoñecemento faise máis cos oídos que recoñecen melodías, ordes temporais, que polos ollos, que están extasiados na busca da imaxe que lles falta para completar o puzzle.
Aínda que se perciba a decadencia por todos os lados, a película non deixa de xogar, tamén, -penso-, coa fascinación que nos espectadores pode provocar a propia imaxe. Mesmo que sexa de ruínas. Nese sentido, hai escenas que poden resultar especialmente impactantes: Nacho comendo chourizo mentres unhas rapazas fan aerobic ou Rober atravesando un río de polos nunha granxa. É como se ao espectador se lle advertise do control que sobre el pode exercer a imaxe, ao mesmo tempo que se tenta seducilo con ela, mais sen mitificacións. Sen propostas nostálxicas. Cal pretendes ou che gustaría que sexa a relación do espectador coa imaxe, nese sentido?
Nada que engadir ó que dis, nada que restar. Moi contento coa túa lectura, afinada e sintonizada coas nosas achegas. En realidade é unha película sinxela dentro da súa natureza monstruosa, e iso faime moi feliz.
Na película, é como se o propio director fose, dalgunha maneira, fulminado. Durante ela parece, moitas veces, como se os actores non actuasen. Como se non estivesen a recibir indicacións do director. Como se se xogase coa liña entre documental e ficción... Sen agochar tampouco o feito da manipulación posterior: a montaxe, os efectos. En que sentido a película cuestiona, tamén, o papel do director?
O director e a película son os máis zombis de todos, por non deixar de se buscar entre as imaxes.
Nacho atravesa un mar de polos, e os nenos xogan, fascinados, cunha galiña. Os nenos -e os animais- parecen case como o único vivo da película. Non son zombis. Non son espectros. Por iso non deixa de ser todo, tamén, pese a todo, unha reivindicación da vida. De que xeito contrastan os nenos cos adultos? (A Nacho danlle igual os polos. Non os pisa porque se apartan)
A sensación vendo esas imaxes que gravamos é de que os animais, os nenos e os tolos -as persoas que non se comportan segundo un modelo social establecido-, teñen máis verdade que os que que tratamos de explicarnos todo a través da linguaxe. Pero ademais, se temos en conta a canción dos créditos, os cantantes son eses que veñen da loma, onde se constrúen os frenopáticos, e como di a canción “cantan en llano”, cantan para o común dos mortais: é dicir, traen unha mensaxe recoñecible dunha dimensión diferente, a dimensión da música, que está mais aló o mais acó da dimensión do ser da linguaxe.
“Os cantantes son eses que veñen da loma, onde se constrúen os frenopáticos, e como di a canción “cantan en llano”, cantan para o común dos mortais”
Na túa outra longametraxe, O evanxeo de Gaspar Hauser, Gaspar Gauser desdóbrase en cinco personaxes que están pechados no interior dunha casa. Mais cada un vive abducido no seu mundo. Cal é a relación -e a diferenza- entre esta anterior película e La estrella errante?
Penso que son dúas formulacións moi diferentes para falar das mesmas cousas, aínda que hai certos avances biográficos na miña vida que se reflicten tamén nas diferenzas que hai entre elas.
