"Tras do ceo' é un libro que fala moito de extincións, sabemos que estamos nunha época de emerxencia e unha das especies máis ameazadas é a do humor"

Era doado saír voando en Sanxenxo este mércores. Dixo Manuel Rivas que ía un día “anfibio”. O escritor e xornalista presentaba alí a súa última novela, Tras do ceo (Xerais), tan distinta do resto da súa obra mais, á vez, completamente coherente co seu cosmos literario. “Para falar de literatura e da vida gústame referirme á primeira escrita que tivemos aquí en Galicia, os petróglifos, que sempre me engaiolaron. Sobre todo, o conxunto de figuras dos círculos concéntricos. Á hora de falar da boca da literatura pénsoa con esa forma. Hai un poema que escribín, que se chama O pan negro, que estaba nun libro de poemas dos primeiros que publiquei, Balada nas praias do oeste (1985), e se o les ves que ten que ver con A lingua das bolboretas. O lapis do carpinteiro vai a continuación, é outro círculo. Os libros arden mal sería outro círculo e, así, seguen os círculos concéntricos; pero son como chanzos, un ten a semente do outro. Se coloco todos os meus libros xuntos penso que son un só, mais non porque se repitan, porque poderían estar nun mesmo volume”, debulla Rivas.

“Gústame pensar que escribir, moitas veces, é unha operación de rescate de cousas que quedaron en zona de sombra, soterradas ou esquecidas. Que ficaron fóra, como no libro de poemas [publicado en 2021 por Apiario]. O que fica fóra ás veces é o corazón central da humanidade”. Manuel Rivas (A Coruña, 1957) publica Tras do ceo, que define como “novela negra radical”, a pesar de non seguir os habituais esquemas do xénero, como primeiro chanzo dun novo círculo nese petróglifo que podería conter a súa literatura. Un proxecto no que leva tempo traballando e para o que ten moito escrito, moito máis que esta novela. A forma na que acabará saíndo á luz está por ver, mais avanza que o nexo común é a pulsión contra o poder: “Unha das motivacións é facer unha especie de electromiografía [un estudo detallado dos nervios que controlan os músculos do noso corpo] do poder en distintos períodos”.

“Hai un capítulo que me sentín especialmente ben facendo, que a min me serviu, que é cando Mia, a que está no Edén, está cortando a herba cunha gadaña e recupera a memoria de cando o facía. Para min foi moi emocionante escribir iso, pero tampouco o pensas: para min escribir é como respirar”. En Tras do ceo coñécese aos personaxes por como se expresa cada un, Rivas conta que lle gusta escoitar en voz alta aos personaxes mentres escribe e o que din non lle vale ata que o convencen. Sempre hai algún que o intenta enganar, pero acaban retratándose. Aquí hai moitos personaxes e cada un é diferente, mesmo sorprendente.

Hai un pouco de ecoansiedade entre as motivacións para escribir esta historia?

Seguramente. Para min escribir é dar resposta a unha excitación creativa, pero esa excitación pode estar provocada por unha sensación de dominio da excitación destrutiva. Dese dilema constante na historia da humanidade entre a pulsión do desexo e da morte, un ten a sensación de que vivimos nun momento de ansiedade provocada polo perigo real que se manifesta nun gran retroceso. Penso que a principal ferramenta da literatura, e o que a fai aínda necesaria, é o compromiso coas palabras; e as palabras tamén están afectadas por esta ansiedade. Este é un libro que fala moito de extincións, sabemos que estamos nunha época de emerxencia e unha das especies máis ameazadas é a do humor. Precisaba exercer algunha resistencia facendo ecoloxía das palabras e ecoloxía do humor.

"É un trazo do poder actual, que se manifesta como poder dominante, despótico e que manifesta un gran desprezo cara a iso que chamamos cultura. Un poder que resulta tan perturbador, que explica tamén a confusión na resposta a esta ondada reaccionaria"

Cando escribes sempre queres, polo menos é a miña idea, que naza unha especie nova. Dalgún xeito, que sexa unha especie nova dentro da biodiversidade da literatura que hai e da cultura. Moitas veces hai insatisfacción en parte, pero neste caso cando o tiven rematado nas mans –aínda que, por suposto, non podería escribir este libro sen o que escribín antes– sentín que estaba ante algo novo. E penso que o que ten de novidade é a loita continua entre o infernal e a comedia. No núcleo hai unha historia do poder, que quere dominar, mais entrelazado coa cobiza: o poder propio do pensamento bruto. É un trazo do poder actual, que se manifesta como poder dominante, despótico e que manifesta un gran desprezo cara a iso que chamamos cultura. Un poder que resulta tan perturbador, que explica tamén a confusión na resposta a esta ondada reaccionaria. Esta confusión, moi relacionada coa parálise, ten que ver co estupor: non estamos preparados para esa arroutada permanente.

Está a falar moito do medo a raíz da saída desta novela. Ten medo polo auxe da ultradereita en Europa, polo que está a pasar en países como Arxentina e o que pode (volver) suceder nos Estados Unidos?

Como non vas ter medo, non? Son unha persoa bastante optimista, incluso de xeito inconsciente. Non me sae ser pesimista, pero ultimamente sáeme algo. Supoño que todos temos detectores que actúan de xeito preventivo, por exemplo, neste libro é evidente que eu levei unhas cantas malleiras. Ese optimista recibiu por parte dese pesimista que asomou. Como non ter medo ao ver o que está a pasar en Gaza, foi como se se rompera o corazón do mundo. Dicía o informe Nunca Máis que se fixera sobre os crimes sobre a ditadura na Arxentina, que foi decisivo para poñer en evidencia todo o horror, que se exercera ‘un terror máis alá do terror’. Tes a sensación de que agora está a suceder ese terror máis alá do terror pero a ollos de todos nós, antes na Arxentina negaban que fixeran iso, pero agora vemos que se exhibe. Está aí, podemos mirar cara a outro lado, pero entón podemos dicir que a indiferenza mata.

Este ano non escoitei cantar ningún grilo, intentamos ver os vagalumes e non había ningún onde habitualmente os víamos. Eses síntomas de seres miúdos para min son as manifestacións dos maiores dos medos. Eses pequenos síntomas son como berros da terra que indican que están caendo as trabes do ceo. Como non vas ter medo? Fronte a iso, ao escribir tes que ser quen de non ter medo. Unha operación fundamental antes de escribir literatura, tal como eu a entendo...

Cando intenta construír unha nova especie?

Si. Para iso precisas que as palabras non estean intimidadas nin dopadas, que non sexan un obxecto decorativo. Iso é posible cando se produce unha limpeza do medo, pero non quere dicir que despois, cando levantas o nariz do papel, non volvas a ter medo. Pero é imprescindible levantar o nariz do papel. Hai unha idea de Miguel Torga que é que o primeiro compromiso do escritor ou escritora é escribir, mais ten en conta que todo o que escribas comprométete. Aquí parece que só é compromiso cando alguén é zurdo, despois as barbaridades que se escriben desde o campo reaccionario son... que vas esperar? Penso que é importante saber iso.

"Levantar o nariz do papel e escoitar son as mellores ferramentas que temos para narrar unha historia"

Na novela hai dúas personaxes que son os corvos Navia e Xallas, creounos para ter algo bo ao que aferrarse na escrita?

Ben, realmente é a mellor historia de amor que hai. Cando comecei escribir tiña a Navia, que era unha corva, e apareceu porque quería levarlle cousas á nena do Edén. O nome de Navia sempre me gustou e servíame porque Tras do ceo é un mapa físico e mental, é un lugar psicoxeográfico como din os situacionistas, que ten lindes pero que non se corresponden exactamente con Galicia. Despois apareceu o corvo porque estes animais adoitan vivir en común a vida enteira, supoño que tamén teñen conflitos entre eles, pero en principio son parellas fieis que van xuntas sempre. Pareceume natural que se estaba Navia tiña que haber corvo. Eu xa tiña amigos corvos desde En salvaxe compaña, e o ceo do río Xallas para min ten corvos. Así que decidín chamalo Xallas porque tamén é un encontro entre xeografías. Esta parella de corvos que sobrevoan a novela son testemuñas porque están onde teñen que estar, por iso o narrador sente moito afecto por eles, sénteos como compañeiros de curiosidade. Dombodán [que exerce como narrador na historia] é un personaxe complexo, inocente no sentido galego, pero tamén astuto. Pero ten unha moral un tanto desequilibrada.

Que flutúa.

Efectivamente. Mais é certo que hai algo que o fai un bo narrador: o seu permanente estado de abraio ante todo. O abraio en galego ten o compoñente da curiosidade e o do susto tamén. Dombodán ten unha característica da que carecen os seus xefes do poder despótico, e é que el escoita. Levantar o nariz do papel e escoitar son as mellores ferramentas que temos para narrar unha historia. Os outros non escoitan aquilo que pode incordialos ou desacougalos.

"O machismo é o poder dos poderes, para min está no punto cero do poder entendido como dominio sobre os demais"

Hai varios momentos que resultan incómodos, sobre todo pola manifestación evidente do machismo.

Está atravesando a obra completamente, é como o eixo dentro dese poder. Hai un poder que quere explotar ou dominar a unha persoa, e adoitan estar entrelazados, pero o machismo vai máis alá e quere chegar a posuír a unha persoa e a súa mente. Realmente ten unha dimensión bélica e vai moi asociado a unha palabra que tivo prestixio, que é a palabra virilidade. Empregábase como condición do bo guerreiro polo que está asociada á guerra, á afouteza ou á valentía cando, en realidade, é outra cousa. Pero podemos poñer en cuestión todo iso porque a humanidade está chea de guerreiros que non tiveron precisamente esa cualidade. Mais no seu uso cotiá aínda ten ese envoltorio machista. Pois o machismo é o poder dos poderes, para min está no punto cero do poder entendido como dominio sobre os demais.

Manuel Rivas salienta que “unha novela e algo que está feito con moita fraxilidade” e que vivimos uns tempos nos que a propia persoa que escribe, e en xeral a xente que se dedica a crear, está nunha condición moi fráxil. Nesta novela fala moito da morte precisamente porque lle gusta moito gozar da vida, di que “é unha forma de resistencia por parte desta presenza tan intimidatoria da brutalidade”.

“Algún día tiven o soño de que podes cambiar o mundo escribindo. Aí tiña algo de gracia Cunqueiro cando dicía que lle pedían que fixera a reforma agraria escribindo poemas. Eu xa sei que co libro non vou facer a reforma agraria, pero manteño unha faísca de esperanza porque cando leo algo que me conmove e me perturba, ou cando vexo un cadro que me emociona ou escoito unha canción [a única que se menciona na novela é Thank you for hearing me, de Sinèad O’Connor] notas que ese intre te transforma. Se consegues transmitir sensacións xa é moito”, defende o autor.