Raquel C. Pico escribe sobre como era a representación feminina nos xornais dos anos vinte do século pasado e sobre os estereotipos que chegaron ata os nosos días por non cuestionar determinados discursos

O que comezou como a preparación dunha reportaxe sobre a moda nos anos vinte do século pasado, levantou unha espita que espertou a curiosidade de Raquel C. Pico ata o punto de converterse no seu primeiro ensaio: Noticias da modernidade. A muller moderna na prensa galega dos anos 20, publicado na editorial Galaxia. A xornalista compostelá, que traballa como freelance e é cofundadora do medio de tendencias Disquecool, indaga na representación feminina nos xornais da época. E, a través dos seus achados, traza unha liña ata a actualidade que nos permite facer autocrítica sobre cuestións que demos por boas sen prestar demasiada atención.  

Lendo este ensaio chama a atención como lle seguimos comprando o discurso á ditadura franquista a respecto das mulleres daquela época.

Estes últimos anos houbo un proceso para facer máis visibles a todas estas mulleres, no que destaca o boom das SinSombrero, que axudou moitísimo a que vexamos que a historia non ten por que ser como nola estiveron contando. Pero lembro que cando comecei con este tema, por absoluta casualidade, tiven a sensación de que estaba tratando algo novo que non imaxinaba que puidera estar aí.

Gústame pór como exemplo o que nos ensinan como o traballo referencial dos xornalistas do pasado cando estamos na facultade de xornalismo. Non sei se cambiaría, pero eu tampouco estudei hai tantísimos anos. A cuestión é que o exemplo sempre eran homes. Eu saín da facultade pensando que a práctica do xornalismo encuberto a inventara un xornalista alemán nos anos setenta, cando en realidade el non foi o primeiro: xa nos anos trinta facíase en España e a pioneira foi a xornalista estadounidense Nellie Bly a finais do século XIX. É certo que ela era moi popular alá, pero aquí non sabiamos tanto do seu traballo. Pero é que, en xeral, a memoria das xornalistas dos anos trinta estaba moi esquecida, sacando o traballo de investigadoras especializadas.

Aínda agora, cen anos despois, comezamos a ver que a imaxe que temos das mulleres non era exactamente así.

Ao comezo do libro sinalas que ao pouco tempo de mergullarte nos xornais e na documentación dos anos vinte ves que é o estereotipo da muller o que nos chegou ata hoxe, non si? Mesmo fas referencia ás fotografías de Ruth Matilda Anderson como parte desa construción dunha idea de muller.

Ruth Matilda Anderson viña a Galicia a documentar a poboación para unha sociedade etnográfica, por iso ela se centrou na tradición. Por iso, cando nos quedamos só coa tradición non atendemos a todo o que está a pasar nese lugar nese momento. É como cando vas recuperar as cantigas tradicionais, iso non quere dicir que se estean a cantar agora. Cantáronse e é importante recollelas e atender a esas fontes e esas prácticas. Ruth Matilda estaba captando unha parte de Galicia, pero non debemos tomar unha parte polo todo.

"Cando te formas en xornalismo sentes que non hai referentes femininas no pasado e iso é un prexuízo porque si que as hai"

Íalle mellor ao patriarcado coller só esa parte para a posteridade?

Cando nos anos corenta todo se volve máis conservador, en España por razóns obvias pero en xeral no mundo occidental, hai unha volta a unha imaxe da muller como ama de casa, familiar... Pois as imaxes da muller no fogar son moito máis compatibles co que querían vender que ten que ser unha muller. E moito máis se queres que as mulleres queden na casa, teñan fillos e deixen o mundo do traballo libre para os homes. Poñer unha foto dunhas rapazas tomando o vermú nunha terraza ou sendo telefonistas choca un pouco coa imaxe que se pretendía transmitir. Aínda que tamén temos que pensar en por que hai pouco que coñecemos e puxemos en valor estas fotografías de Ruth Matilda Anderson.

A través da prensa tamén atopas que hai mulleres asinando contidos a diario nos xornais.

Si, supoño que isto chamoume moito a atención por deformación profesional. Cando te formas nisto sentes que non hai referentes femininas no pasado e iso é un prexuízo porque si que as hai. Pero os nosos referentes sempre son as crónicas da guerra de non sei quen e o xornalismo é moitísimas máis cousas. Por exemplo, en España hai revistas de moda desde o século XIX, e estaban escritas por mulleres. E con isto pasa o mesmo, había mulleres xornalistas escribindo sobre diferentes cousas, pero quen son estas mulleres? Non o sabemos. Está Leonor Olózaga, que asinaba un montón de cousas. Penso que traballaba para unha axencia porque non só asina nos medios galegos, facía crónicas de temas femininos: moda, costumes, sociedade... Na prensa estatal si que hai mulleres facendo crónica política ou tratando outros temas. O que pasa é que, ás veces, dámoslle máis valor a un tipo de contidos que a outros cando todo é traballo. Damos sempre por bo o traballo dos xornalistas homes, pero en realidade estarían escribindo como todos. Non é máis nin menos o xornalismo local, que o internacional ou o de cultura.

Ademais, o feito de que existiran seccións como a ′Pagina femenina′ do xornal Galicia tamén nos indica que había mulleres interesadas neses contidos.

E se miras os anuncios, que son un indicador moi importante para ver a quen se dirixen os medios, van ás mulleres. As revistas ilustradas, que eran moi populares na época, están cheas de publicidade para mulleres. Iso dinos que as mulleres eran as principais consumidoras desas publicacións. As mulleres estaban aí, accedendo á información, así que a historia é máis ampla do que pensabamos.

"Neses anos a muller está accedendo ao mercado laboral e está mudando a percepción social do que é ser unha 'solteirona″

Como se contaba nos medios que era esa ′muller moderna′ dos anos vinte do século pasado?

Creo que os medios da época non tiñan unha visión sempre positiva, como sempre pasa coas cousas novas. Pensa nos millennials e todas aquelas novas de "ai, as cousas que están facendo...!". Pois iso tamén pasaba coas mulleres modernas dos anos vinte e trinta. Os xornais van cubrindo as cousas que se poñen de moda e que elas van facendo. Hai que ter en conta que non é que todas elas fosen revolucionarias e feministas, ao mellor cortaban o pelo só porque estaba de moda. Pero iso non lle resta importancia a que se estivese producindo ese cambio nese momento. Co tema de cortar o pelo, ao principio todo eran novas sobre as cousas horribles que che van pasar se o fas, incluso con expertos que din que o pelo é algo natural e que se as mulleres cortan todas o pelo da cabeza, ese pelo terá que ir a algún lado, así que probablemente lles saian bigotes ou cousas así... Ese foi o ton que dominou ata que moitas mulleres tiñan o pelo curto e resultou un asunto demasiado común.

Por que quixeches dedicarlle un espazo propio no libro ao que significaba estar solteira?

Porque é un tema moi dos anos vinte. Había un problema xeral en Europa porque as mulleres non tiñan con quen casar, pois moitos homes morreran na Primeira Guerra Mundial. En España non se notaba tanto porque non se participara na guerra, pero si que había unha ″crise do matrimonio″ –como dicían os xornais– porque a xente casaba menos e moito máis tarde.

Que as mulleres quedasen solteiras máis tempo tamén di moito da época que se estaba a vivir. Podía ser porque non tiñan con quen, como recollían os medios franceses e británicos con titulares moi similares aos de agora co clickbait, ou porque tiñan alternativas. Neses anos a muller está accedendo ao mercado laboral e está mudando a percepción social do que é ser unha ″solteirona″. Isto di moito sobre o momento social. Eu cheguei a esta reflexión despois de ler un libro da xornalista estadounidense Kate Bolick, que cando soubo que a porcentaxe de mulleres solteiras nos Estados Unidos era a máis alta da historia, investigou a mulleres solteiras do pasado. Bolick descubriu que, aínda que sempre se mirou mal ás ″solteironas″, era algo que ía mudando en función das necesidades do mercado laboral e a situación económica.

Os anos vinte eran un período de cambios. Hai unha historiadora que se centrou en temas de sexualidade e erotismo, que di que o principio do século XX en España era similar á movida nos oitenta en canto ás relacións persoais e como se afrontaban.

Dalgunha maneira, todas estas mulleres das que falas no ensaio estaban aí pero non estabamos contando con elas. En cambio, cando diriximos o foco nesa dirección atopamos éxitos como o da obra de Luisa Carnés nos últimos anos.

Si, é que Luisa Carnés é o exemplo perfecto de todo isto. Ela a finais dos anos vinte era unha das escritoras máis prometedoras e tiña unha editorial moi importante en España. A editora crebou coa crise do 29 e ela atravesou un montón de problemas económicos nos anos trinta, pero estaba aí e a xente sabía quen era. Agora parece que a recuperamos da nada, pero no é así.

Como chegou a túa investigación a converterse nun libro?

Ao principio ía ser unha reportaxe, pero fóiseme moito das mans. Ademais, engancheime moito ao tema e non podía parar de ler. Hai un montón de cousas que quedan por escribir, porque o que comezou todo isto para min foi a moda dos anos vinte e sobre este tema no libro non escribo nada en absoluto. Tamén creo que sería moi interesante contar casos concretos de mulleres porque o libro é máis xeral, abordando temas do momento e características da muller moderna.

E haberá continuación?

Por min, estupendo. Teño que poñerme a seguir investigando... Cando empezas a pensar nelas dis: pero estaban aí realmente? E van aparecendo cando les un libro, vas a unha exposición ou ves unha foto da época. Están aí, nas notas a pé de páxina. Temos a expectativa de que todo sexa como unha película de Hollywood e as súas historias non son como a de Daisy Buchanan d'O gran Gatsby, pero ás veces as cousas máis pequenas son igualmente interesantes e relevantes.