Sira, unha nena de oito anos, corre. Foxe da escola ata chegar a unha praia solitaria onde agarda por seu pai, un percebeiro furtivo. Alí coñece unha misteriosa nena que podería ser o seu propio espello. Que lle conta historias de como chegar ao outro lado. De forza, de resistencia. Sira é a personaxe arredor da que xira ‘A nena azul’, a curtametraxe de Sandra Sánchez que quedou finalista dos Mestre Mateo. O vindeiro sábado 2 de marzo no Palacio da Ópera da Coruña coñeceranse os gañadores deste premio, que conta con catro finalistas na categoría de curtametraxe de imaxe real e outras tantas na de curtametraxe de animación.

“A nena azul podería ser unha historia da transición entre a infancia e a etapa adolescencia. Mais vai máis alá”

‘A nena azul’ podería ser unha historia da transición entre a infancia e a etapa adolescencia. Mais vai máis alá. “A curta xurdiu” -conta a súa directora- “dun proxecto máis grande no que estaba traballando; un guión de longametraxe titulado ‘A Nadadora’, cuxa protagonista é unha adolescente de 15 anos que vive nunha pequena vila da Costa da Morte. Sentín a necesidade de afondar na personaxe e explorar o seu universo e, falando con Ángeles Huerta, a co-guionista da historia, xurdiu a idea de escribir un episodio da súa infancia”. 

A personaxe ten 8 anos en ‘A nena azul’ e 15 en ‘A nadadora’. “As dúas películas falan dun paso de umbral: da infancia á adolescencia en ‘A Nena Azul’ e da adolescencia á idade adulta en ‘A Nadadora’. Ás dúas obras, á súa vez, teñen elementos que xorden inspirados por un relato de Joseph Conrad, ‘The secret sharer’, onde un capitán recolle un home que chega nadando ao seu barco e ocúltao no seu camarote. Ese home, Leggatt, que acaba sendo unha sorte de "segundo eu" do capitán protagonista, suxeriume o personaxe da nena da praia”, explica Sánchez. 

Sira -dino os seus ollos- ten un pai -Sergio Zearreta- ausente e afogado nos seus propios problemas. Que non deixa de defraudala. “Hai un conflito familiar, social, que está suxerido, aínda que non explicitado. O espazo; a praia, o mar, a furna, os seres vivos que a habitan, fúndense coa historia coma un personaxe máis, que non achega información, pero si sensacións e emocións”, indica. A curta dá, así, as chaves para comprender. Mais deixa espazo tamén para que o espectador complete a historia. “Ás veces penso que hai unha certa obsesión no cinema por que todo quede perfectamente explicado. Na vida non pasa así. Hai moitas preguntas que quedan sen resposta. Non sei por que no cine vai ser diferente”, indica.

Sandra Sánchez: “Ás veces penso que hai unha certa obsesión no cinema por que todo quede perfectamente explicado. Na vida non pasa así”

Entre as dúas nenas xorde a complicidade. E é como se a súa nova amiga tirase por Sira. “Xustamente”, di a directora. “Pero esa forza para resistir, aínda que personificada noutra nena, está nela mesma, o que pasa é que ela aínda non o sabe. É esa parte oculta a que necesitaba saír para terminar de construír á súa identidade. Para crecer. Busquei construír unha imaxe de duplicidade a partires de opostos. Que unha tivese aquilo que lle falta á outra, aquilo que dalgún xeito a complementa. Forza, empuxe, valor. A nena que aparece na praia non deixa de ser unha imaxe dobre de Sira, o seu ‘doppelganger’ interior”, engade.

Sandra Sánchez buscou as actrices -Carla Díaz e Lucía González- facendo un casting na Costa da Morte, onde foi rodado o filme. “Eu tiña claro que quería que as nenas fosen galego falantes e que tivesen a fala propia da Costa da Morte. Fixemos o casting en diferentes localidades da Costa da Morte, e tras ver máis de cen nenas, finalmente apareceron Carla e Lucía. Lucía non é da Costa da Morte, pero adaptou moi ben o seu acento. E non podo estar máis contenta con elas, creo que fixeron un traballo incrible e complementáronse á perfección. Todo o peso da acción recae sobre elas e sopórtano perfectamente, porque as dúas teñen algo moi especial, unha mirada magnética que traspasa á cámara”, subliña. “Tamén me gustaría destacar” -engade- “o traballo de Sergio Zearreta, o único actor profesional da curta, que construíu con moita sutileza o personaxe do pai de Sira e está espléndido”.

A localización escollida para gravar a curta foi unha praia, o cal causou máis dunha dificultade técnica. “Rodar nunha praia tan exposta, con nordés e frío, é cousa complicada. O vento condicionaba moitísimo o son e a area facía difíciles os movementos e ademais requiría que a xente de arte limpase as pegadas en cada toma. O equipo de fotografía, son e arte fixo un traballo magnífico”, salienta a directora. A cámara mostra, por momentos, planos de detalle de insectos, carangexos e prantas. “Gustábame a idea de baixar aos niveis máis pequenos da paisaxe. Descubrir que unha paisaxe aparentemente tan hostil e solitaria, no miúdo está chea de vida. E tamén pensei que iso nos podía trasladar a un universo máis propio da infancia, cheo de cousas nas que os adultos non nos fixamos. Cheo de marabillas e tamén de medos”. A música orixinal, de Nico Casal, consegue ademais “crear esa atmosfera de misterio que necesitaba a historia e trasladarnos a un universo que está máis aló do aparente”, conclúe.

Sandra Sánchez: “Gustábame a idea de baixar aos niveis máis pequenos da paisaxe. Descubrir que unha paisaxe aparentemente tan hostil e solitaria, no miúdo está chea de vida”

‘Soy una tumba’, de Khris Cembe, unha das curtas que compiten nos Mestre Mateo na categoría de animación, amosa algunhas conexións con ‘A nena azul’. Nun pobo costeiro de Galicia, un neno transita, obrigado pola dureza das circunstancias, entre a nenez e a etapa adulta. “Ese é o tema principal, si”, explica Cembe. “A intención” -como en ‘A nena azul’- “era contar unha historia combinando elementos cinematográficos que nos levasen a esta idea, pero sen ser explícita. É unha curta que narra en silencio e polo tanto suxire, propón sensacións para falar da saída forzada da infancia”. 

‘Soy una tumba’ xurdiu -subliña o director- das “ganas de contar unha historia sobre a infancia, a morte e a soidade Contar algo sobre min e a terra que me arrebatou a miña infancia. En termos culturais, Galicia sempre estivo castigada polo drama e creo que é un escenario perfecto para contar historias crúas”. Protagonizan a curta dous personaxes: un pai e o seu fillo que comparten fogar e mesa, mais case non se comunican. No ambiente percíbese a ausencia -da que o espectador sabe polas lembranzas do neno- e a tristeza. 

“A idea” -explica o director- é “sentir a incomunicación de pai e fillo a través do cotiá. Para conseguir este sentimiento ten que estar todo moi pensado: o desenvolvemento visual para xerar ambientacións, cores e composición de planos. A animación tamén achega moito nese sentido, é naturalista e fría sen caer na sobreactuación que estamos afeitos a ver en cine de animación. O estilo dos debuxos é minimalista, aparentemente sinxelo. As atmosferas son importantísimas para reflectir as sensacións de humidade, frío, escuridade, así como engadir peso físico aos terreos e estruturas achegando o espectador ao lugar onde ocurre. A intención de todo isto é que sintas que estás vendo algo real, esquecendo por un momento que é animación”.

‘Soy una tumba’ é animación debuxada, “o máis parecido á animación tradicional, debuxo a debuxo, de toda a vida. Ademais para las escenas oníricas utiliza transicións de animación feita con area natural sobre cristal. Os escenarios están pintados -en dixital combinado con texturas manuais en algún dos casos- de maneira tosca para os exteriores, con textura areosa e húmida”, explica Cembe, que aproveita ademais para reivindicar que a animación non é só para nenos e que as curtas “non son o irmán menor de nada. É máis: unha curtametraxe moitas veces conta máis sobre a vida, sobre a cultura e sobre as persoas que moitas películas que duran dúas horas e en numerosas ocasións nos fan perder o tempo. E o tempo é moi valioso”.

Khris Cembe: “Unha curtametraxe moitas veces conta máis sobre a vida, sobre a cultura e sobre as persoas que moitas películas que duran dúas horas”

De que non se precisa moito tempo para contar unha boa historia son tamén proba outras dúas das curtas que compiten nos Mestre Mateo na categoría de imaxe real: ‘Limbo’ de Dani Viqueira e ‘Mouras’, de Olga Osorio, ás que une, tamén, dalgunha maneira, a súa temática. A violencia de xénero está de fondo en ‘Limbo’, peza de notable virtuosidade técnica que, segundo comentou Viqueira nunha entrevista en Praza realizada con motivo do festival FKM, empezou sendo unha “curta apocalíptica”, na que un home se atrincheira na súa finca coa súa escopeta tentando “protexerse do mal” agochado detrás do valado da casa, para acabar sendo a metáfora do bucle de “psicose infinita” no que cae ese mesmo home tras asasinar a súa muller e a súa filla por atreverse a decidir deixalo e marchar. O terror e a paranoia -zombis, ruídos inquietantes- constitúen, segundo o director, o castigo deste asasino, que en ningún momento transmite remordementos polo seu crime.

Os efectos especiais, a cargo de Gorka Aguirre, a fotografía, de Lucía C. Pan e a música -composta especialmente para esta curta por Germán Díaz-, axudan moito a apontoar un relato redondo, cunha estrutura de elipses e flashbacks que reforza o concepto do bucle como condena á eterna repetición na que o asasino quedou atrapado. Un castigo autoinfrinxido sen querer. O sangue non marcha, por moito que lave as mans. A súa pel agocha o demo no que se converteu. “Os efectos especiais eran moi importantes, porque se fallaba iso, todo ía chirriar”, sinala Viqueira. Limbo é tamén, así, unha curta na que a montaxe é especialmente relevante para a construción da estrutura narrativa. O protagonista -Xosé Eirín- non expresa máis emoción que o medo. E faino coa mirada, cos xestos. 

Entre o real e o fantástico sitúase tamén ‘Mouras’, de Olga Osorio. Nesta curta, as lendas de mouras que Ana lle conta á súa filla Iria, de 8 anos, mentres pasean polo bosque, propoñen un xogo de ambigüidade realidade-ficción no que pode albiscarse unha procura -desesperada- da liberdade por parte dunha muller que non consegue ser feliz nun mundo ao que non pertence e no que se lle derrubaron as expectativas que puxera no amor. 

“Iniciamente” -explica Osorio- “era unha curta sobre o fin da inocencia. Despois incorporou a relación entre nai e filla e finalmente evolucionou ata o que é agora, que é algo bastante diferente do que eu pensara ao primeiro. Nesta versión, a idea clave é a imposibilidade de coñecer a verdade, a subxectividade de todo o que vemos e vivimos. Teño comprobado que, dependendo de quen vexa a curta, normalmente escolle unha das lecturas posibles con moita rotundidade, como se non houbese outra opción. E non só a hai senón que a curta está así contada premeditamente para que todo quede na ambigüidade. Está a nai tola e a nena morreu? É unha moura? Está Iria no mundo das mouras? Non hai respostas claras porque na vida é complicado obter respostas claras”, asegura, confluíndo -sen sabelo- coa explicación de Sandra Sánchez sobre ‘A nena azul’.

Olga Osorio: “A idea clave é a imposibilidade de coñecer a verdade, a subxectividade de todo o que vemos e vivimos”

Unha das posibles interpretacións de ‘Moura’ conduce, coma ‘Limbo’, á violencia de xénero. Osorio acéptaa, mais, como ela mesma di, “con matices”. Porque -afirma- “houbo un momento no que ese semellaba tamén o camiño fácil. Se o pai é un maltratador a lectura é evidente e unívoca. Machi (Salgado) preguntoume durante a rodaxe se era un maltratador e a verdade é que a resposta é complexa. Se me preguntas a min eu opino que si no sentido de que el só está disposto a aceptar que ela sexa como el quere ou espera que sexa. Pero para min aquí empeza a graza da curta porque chegado un momento cambia o punto de vista e empezamos a simpatizar co pai que quere protexer á súa filla dunha nai tola. Onde están os límites? É un tema espiñento e complexo. Pero evidentemente do que non hai dúbida é de que a nai séntese atrapada e que a maxia se rompe cando chega o pai”.

Nesa sensación de desacougo da nai pode lerse, ademais, facilmente, a decepción causada pola ruptura das expectativas creadas arredor da relación de parella. “Creo que é a primeira vez que o menciono explicitamente, pero esta curta coincidiume coa ruptura dunha relación sentimental moi longa. Eu non pretendía falar diso na curta pero foi como escribídonse soa e xurdiu todo iso. Cando o equipo preguntaba sobre o meu punto de vista sobre o que pasaba na curta eu creo que as máis das veces dicía que se trataba da historia de dúas persoas erradas, dúas persoas que están empecinadas en querer a alguén que non é a persoa que teñen diante. Para min ningún dos dous é “malo”, senón que son incapaces de entenderse, queren cousas opostas e probablemente con outra persoa serían moito mellores. Pero claro, o problema é que está a nena no medio…”, conta Osorio.

As lendas de mouras inspiraron esta historia, interpretada por Machi Salgado, Claudia Suárez e Rosalía Castro. “O inmediato cando se fala de fadas é pensar nas fadas de Disney, seres etéreos con ás, loiras, bondadosas... pero a nosa tradición é moito máis escura”, sinala a directora. “As mouras son poderosas e por iso mesmo ameazadoras, ao tempo que seres de máxica beleza que gardan os bosques e os ríos. Gústame esa contradición porque o bo e o malo están sempre mesturados. Por outra parte creo que as historias de mouras están medio desaparecidas do noso acervo e son moi interesantes e quería poñer o meu grao de area para preservalas, ao igual que o intento coas paisaxes”, conclúe.

‘Mouras’ detense bastante na paisaxe, como tamén o fai ‘A nena azul’. Outra das curtas que compiten nos Mestre Mateo na categoría de animación, ‘Luscofusco’, de Javier Portomeñe, fai do propio bosque -que en ‘Mouras’ é escenario- o protagonista. E tamén recorre, coma a curta de Olga Osorio, ás lendas da tradición popular galega. En concreto, “á idea da existencia de criaturas ou espíritos que habitan o bosque e que non se poden ver a simple vista, senón só baixo a máxica luz do luscofusco”, sostén o seu director. “A idea é que esas criaturas máxicas só se revelan nun curto espazo de tempo, no luscofusco, e aínda que sexan diminutas si as poderiamos ver se ollásemos con atención. A inspiración vén do universo creado por Hayao Miyazaki e os Estudios Ghibli. En filmes coma ‘O meu veciño Totoro’, ‘A princesa Mononoke’ ou ‘A viaxe de Chihiro" podemos atopar criaturas máxicas que adoptan diferentes formas e son propias do folclore xaponés, como os kodamas, espíritos que habitan as árbores, gardiáns e protectores do bosque”.

Olga Osorio: “As mouras son poderosas e por iso mesmo ameazadoras, ao tempo que seres de máxica beleza que gardan os bosques e os ríos”

Unha das particularidades de ‘Luscofusco’ é a súa integración de animación e imaxe real. “Pareceume a técnica perfecta para contar unha historia que transita polo camiño do realismo máxico. No meu imaxinario eu paseo polo bosque entre o día e a noite e, nese intre, esas criaturas aparecían ante min entre as luces e as sombras. O proceso consistiu en internarme na fraga e buscar lugares que tivesen un aura especial, pequenos ocos, un tronco cuberto de musgo... para fotografalos e gravalos en vídeo e poder utilizalos de base sobre os que integrar as animacións”, explica Portomeñe que -resume- quixo facer co seu “poema animado” un “canto á natureza”.

A natureza é tamén protagonista de ‘Peixes’, de Juan C. Pena. Mais dun xeito diferente a ‘Luscofusco’. “A idea xorde no ano 2001”, lembra o seu director. “Naquel tempo traballaba en Dygra e acababamos de estrear ‘O Bosque Animado’. Eu estaba dándolle voltas a algunha idea que tecnicamente fose sinxela de facer en animación 3D. Por iso pensei en que os protagonistas fosenn peixes, xa que o modelado e a animación se simplificaban. A partir desta premisa, fun desenvolvendo unha historia arredor deles. Despois o guión quedou moitos anos aparcado, ata que no ano 2017, xa traballando na productora QatroGatos, retomei a idea e levámola a termo”.

Nunha pequena cova no fondo do mar, un vello peixe cóntalles aos máis novos a lenda dun peixe que quixo saber o que había máis aló do auga. Que persegueu, valente e ilusionado, a luz, ata chegar a outro mundo. Só que saír do propio mundo permítenos contemplalo desde perspectivas inesperadas. “A idea principal era” -asegura o director- “contar un paradoxo: como a partir dunha lenda previa, a xente pode darlle un significado completamente distinto ao que tivo inicialmente. Ademais, tamén quería que quedase aberto a outras lecturas como a busca dos soños, do descoñecido, das ilusións e desilusións... e todo iso dándolle un toque de humor negro”. Desde o punto de vista técnico -engade- “é unha curtametraxe de animación 3D. Os deseños están inspirados en diversos modelos escultóricos. Con esas referencias, Laura Blanco, a diseñadora das personaxes, fixo unhas esculturas que posteriormente no estudio modelamos en 3D”.

Voltando ás curtas de imaxe real, compite tamén, nos Mestre Mateo, ‘Beautiful boy’, outra peza que -á súa maneira, coma ‘Peixes’- podería situarse na temática da procura da liberdade -con mellores ou peores resultados-. Fran X. Rodríguez dirixe ‘Beautiful boy’, a historia “dun “neno” de 37 anos que sofre unha enfermidade crónica dende que era cativo, causa da súa sobreprotección por parte de súa nai, educada nun patriarcado rancio, que inculcou no seu fillo a necesidade de manter o apelido familiar. De aí os celos que provoca en súa irmá, unha rapaza que se labrou un futuro propio a costa de traballalo e que sempre viu a seu irmán coma un inimigo que lle ocupaba todo o espacio na contorna familiar. Cando Andrés decide desaparecer, a súa irmá ve a ocasión perfecta para desfacerse del”, indica.

A curta nace, segundo explica o seu director, “da canción homónima de John Lennon ‘Beautiful Boy’, onde hai unha frase que di que a vida é eso que pasa mentres fas plans. Esta cita vén dicir que se adicas a túa vida a planificala, o que estás facendo é deixar de vivila. E o máis parecido a deixar de vivir é estar morto. Esta premisa, a priori, tan existencialista, serviunos para facer unha comedia negra onde reflexionar sobre o valor que lle damos ás cousas e o valor do tempo”. 

Fran X. Rodríguez: “A intención é retratar ese mundo absurdo no que vivimos obsesionados por acumular de xeito exacerbado cousas que realmente non serven para nada”

A intención -aclara- é “retratar”, a través do personaxe de Andrés, obsesionado por coleccionar obxectos, “ese mundo absurdo no que vivimos obsesionados por acumular de xeito exacerbado cousas que realmente non serven para nada e que, ademais de ocupar un espazo físico, ocupan iso do que realmente somos donos e soberanos: o noso tempo. Tanto este tema coma o das relacións familiares son recorrentes nos traballos que realicei ata o momento. Resúltame, ademais, interesante tratar as historias dende a comedia porque considero que é o xénero máis eficaz para que as ideas acaben calando e asenten”. ‘Beautiful Boy’ conta con elenco de actores ben coñecidos coma Santi Prego, Cova Berdiñas, Denís Gómez -nominado aos Mestre Mateo como actor de reparto por ‘O Sabor das Margaridas’- e Santiago Fernández. 

É tamén finalista dos Mestre Mateo, por último, unha curta de animación moi singular, diferente ás outras tres da súa categoría: ‘Fin de la cita’, de David Saborido e Luna Sánchez. Coma ‘Beautiful Boy’, ‘Fin de la cita’ ten unha intención cómica -ou máis paródica- mais motivada por un feito real: a ausencia de discurso do expresidente español Mariano Rajoy. “A idea xurdiu nun colectivo de animación que formamos na Coruña hai un par de anos, que se chama ‘Ánimas anónimas’. Antes de rematar cada xuntanza, entre tódolos presentes facemos un "brainstorming" para marcar uns requisitos cos que retamos aos animadores a facer unha peza que proxectaremos na seguinte xuntanza. Houbo unha vez que en estaba moi "on fire" o expresidente Mariano Rajoy coas súas frases en discursos que a veces non tiñan moito sentido, así que un dos requisitos foi usar frases de Rajoy. Sempre sen intención de faltar ao respecto, por suposto, xa que todo é en base de humor, e hai que saber separar o humor da política, aínda que a veces veñan collidiños da man”, explica Luna Sánchez.

A particularidade de ‘Fin de la cita’ é, ademais, que se trata dun western un pouco gore. Xunto aos fragmentos de declaracións reais de Rajoy aparecen as voces do resto de personaxes, aos que o “Alcalde Mariano” trata con máis ben pouca delicadeza. “Démoslle o papel de sheriff para unir o personaxe con esa frase tan célebre de "Es el vecino el que elige al alcalde....". A violencia que utiliza é un sensentido, marcando parecido coas frases expresadas”, comenta Sánchez. A ténica usada para facer esta curta é a stopmotion “e os personaxes son feitos en plastilina, sen armaduras. Fixémola fotografando o movemento cadro a cadro a 12 cadros por segundo. Soamente usamos imaxes da cara de Mariano Rajoy, que son públicas, para o seu personaxe. Moi amablemente a empresa de animación Algarabía animación deixounos traballar nun set de rodaxe, material e axuda experimentada para poder facelo, polo que estamos moi agradecidos. Non deixa de ser unha pequeniña produción, sen recursos, feita con cariño e humor”.