O Festival de Arte Audiovisual Contemporánea Intersección da Coruña dedicou este ano un foco especial ao traballo de DSK: Belén Montero e Juan Lesta, ademais de proxectar na súa sección de Galicia varias curtametraxes e unha longametraxe feitas por galegos. Repasamos estas pezas a partir de entrevistas cos seus directores e directoras.
Defínense como directores de proxectos audiovisuais relacionados coa música, videoclips, videocreación, sesións de vídeo en directo e instalacións audiovisuais. Traballaron para artistas coma Astrud ou Fangoria e as súas pezas foron expostas en entidades coma a CGAC, a Fundación Seoane ou o Injuve. Son tamén os creadores da produtora audiovisual Esferobite. Chámanse Belén Montero e Juan Lesta e asinan como DSK. O Festival de Arte Audiovisual Contemporáneo Intersección vén de adicarlles o seu foco deste ano, para o que realizou unha selección dos seus traballos.
“A traxectoria dos directores, produtores e creativos fundadores do colectivo DSK é tan extensa como variada, pero, aínda que traballaron en numerosos xéneros e formatos, a experimentación e o son sempre teñen unha importancia especial na súa obra, que permaneceu (durante os seus anos de actividade) en movemento constante. Este movemento ás veces é frenético, esaxerado, e a través da repetición ou a velocidade desprégase en toda clase de xogos audiovisuais: xogos de palabras, de imaxes, xogos de corpos e coreografías, xogos de vestiario, xogos de humor e de crítica. Exercicios para xogar a pensar”, sinala a web do Intersección sobre DSK.
“Vide foi un encargo en colaboración para Antía Otero que se incluíu na Xornada Xela Arias e Luisa Villalta do Consello da Cultura Galega hai uns anos”
Na escolma realizada polo festival puideron verse varios vídeopoemas: Vida, O tempo perdido e Vide. En O tempo perdido, a pantalla dun ordenador mostra uns versos que se alternan con imaxes variadas.“O primeiro foi O tempo perdido. Vén da colaboración previa co poeta zamorano Víctor M Mozo, xa que Belén fixera varias exposicións con el, e máis da necesidade de expandir Esferobite até unha zona máis experimental onde se mesturasen diversas disciplinas artísticas. Nesa época, a produción de Esferobite ía cara unha empresa de servizos de vídeo e multimedia e sentiamos esa necesidade de fuxir da zona de confort, das barras de progreso e do estudo mesmo”, explica Juan Lesta.
“Vide”-engaden- “foi un encargo en colaboración para Antía Otero que se incluíu na Xornada Xela Arias e Luisa Villalta do Consello da Cultura Galega hai uns anos. Para esa xornada participamos con varios videopoemas. Esa relación con Antía tamén se explica en base a traballos anteriores (videobooks...) e o interese pola arte. En Vide exploramos a idea da luz como parte da trascendencia da poeta Xela Arias, os seus versos escritos coa luz natural, algo efémero como a vida. Tecnicamente é un xovo visual totalmente analóxico, manual e de moi baixa tecnoloxía, que son campos que de sempre nos gustou explorar”.
Videopoema colectivo
Vida é como unha bóla que dá voltas mostrando versos. “Vida” -sinalan- “foi un videopoema colectivo resultante do live-cinema acontecido na preestrea do documental Versogramas onde se dá visibilidade ao xénero da vídeopoesía. O poema está elaborado a partir de versos enviados polos mecenas do documental e escritos sobre cinta de vídeo de 3/4 de pulgada, cuxos fotogramas proxectáronse de xeito directo na gran pantalla da sala do Auditorio de aBanca, en clara alusión ao título do documental. Foi una peza clave no proceso da procura de financiamento a través do micromecenado para achegarmos á realización da longametraxe. Nesta obra, como non podía ser doutro xeito, tamén contamos coa participación da poeta Celia Parra, que ademais formou parte indispensable do propio documental realizando diversas labores creativas e como produtora asociada”.
Na escolma de Intersección hai tamén varios videoclips. Un é o do tema Miro la vida pasar de Fangoria. Outro é Twin Power, que parece unha parodia do videoclip feito por ordenador. E un máis podería ser Estiven en Galicia e lembreime de ti, cunha muller que baila cunha curiosa interpretación do traxe galego, e que semella situarse no mesmo ton humorístico do anterior. “Empezamos coa nosa produtora Esferobite a facer encargos de vídeoclip e fixemos un bo feixe deles. O vídeo de máis orzamento foi este de Fangoria, Miro la vida pasar, pero anteriormente só con eles fixeramos tres máis. Sempre viñan á Coruña en furgoneta ou en tren porque teñen medo a voar.... Pensamos en facer outro tipo de vídeos porque non había cartos nas discográficas para desenvolver as ideas dos videoclips e a SGAE tampouco o pon nada fácil aínda agora: cada vez pedíannos máis por menos, traballabamos practicamente gratis e non era rendible. Pasamos a facer traballos dese tipo, moi precarios, pero que nos interesaban por algunha causa máis persoal”, indican.
Twin Power foi un dos primeiros vídeos virais en español. Antes existir Youtube, acadou máis de 100.000 descargas nun mes
“Twin Power é un tema de Alma X que sacou Austrohúngaro. Fixemos algo simpático e gamberro para pasalo ben en sintonía coa canción. Nesa época estabamos dando clases en Barcelona e quedamos impactados coa cultura india que había polo noso barri, comezamos a ver películas de Bollywood e escoitar esa música, bailala... Todo era unha festa e tanto neste vídeo como no de Estiven en Galicia e lembreime de ti, onde saio eu bailando, hai moito desta cultura”, sinala Belén Montero. Twin Power foi un dos primeiros vídeos virais en español. Antes existir Youtube, acadou máis de 100.000 descargas nun mes.
Estiven en Galicia e lembreime de ti “xorde das performances que faciamos en directo para sesións de música. Materializámolas para a posteridade nesta peza de videocreación e videodanza. En todos os nosos traballos a música tamén ten un papel relevante, non só nos traballos de videoclip. Nesta peza é espectacular o traballo de Jesús Gallego, co que bautizamos o termo de chacarrastrónica. O tema que fixo Jesús (autoy) é posiblemente un dos primeiros achegamentos realmente radical da música tradicional galega á electrónica. Góstanos abordar os temas con sentido do humor e ironía e creo que estes dou traballos son un claro exemplo”, engade Montero.
Videocreación
Na escolma de Intersección hai outros traballos que poden achegarse máis á videocreación. Así podería ser o caso de 11-09 (The Drip), coas súas formas en movemento de efecto hipnótico; Crépitation, que se relaciona quizais coa alucinación e a relación entre realidade e fantasía e Square Religion, estudo das formas que fan cubos, no que o movemento está marcado pola luz. “M09, con música de The Drip, e Crépitation, dos ourensáns Apeiron son tamén videoclips. Quixemos facer pezas máis creativas e experimentais. Son pezas, como moitas outras onde a sincronía da imaxe é moi importante e a repetición nos leva a outro estado da conciencia”, explican.
“Ámbalas dúas son pezas para as que tivemos liberdade total creativa, na primeira o punto de partida era o ambiente posindustrial e repetitivo do tema e para o vídeo utilizamos un catálogo de enchufes de entre o material de arquivo que íamos recopilando. Apeiron, co seu disco, supuxeron o inicio doutra forma de integrar o rural e a cultura galegas nunha cultura electrónica e pop moito máis contemporánea que o que se facía naquel entón e quixemos reflectir esa aposta, que nos pareceu fascinante. Seguimos de cerca a Emilio José -líder de Apeiron- e seguemos a colaborar con el máis tarde nun proxecto noso (iconoscopio) do que saíu outra peza, Eirasvedras”, salientan. No caso de Square Religion, “é un vídeo que forma parte dun proxecto máis grande con carácter expositivo desenvolvido no malogrado MAC, Museo de Arte Contemporánea que había naCoruña, antigo MAC -non poñemos nome para non dar publicidade-. É unha metáfora da expansión dixital, un universo onde o píxel toma vida e a vida é o dixital. A idea de trasladar o dixital ao real explorámolo nun proxecto con moitas patas que se chama codeco”, comentan.
E reclamos de produtos codeco son, tamén, tres anuncios que puideron verse no foco DSK. “Son pezas de arte que existen e temos. Son físicas pero teñen o seu referente máis inmediato do mundo dixital, van cara o real e nelas aprécianse os rastros dos procesos anteriores: codificado – decodificado – codificado: codeco. Este proxecto artístico e multidisciplinar consta tando de pezas multimedia, como de vídeos, performances, esculturas... sempre con esa idea de tradución de linguaxes. A peza máis coñecida é un tetris xigante onde as persoas usuarias poden exercitarse xogando de xeito físico. Ten graza porque os dous comezamos traballando noutras produtoras facendo publicidade e é algo que temos abandonado. Nestes anuncios vendemos unha bufanda antivirus, unha camiseta onde podes bordar a punto de cruz e un programa para pasar arquivos a papel en código binario”, reflexionan.
Pertence tamén ao proxecto codeco o Morphing 3D, “un vídeo onde vemos nun bucle como unha cabeza de gato se transforma nun home e viceversa. É unha animación con cabezas reais impresas en 3D -en 2006!!- aínda que dá esa sensación de feito en ordenador. A peza física está no CGAC e naceu no contexto de Proxecto Edición, un proxecto expositivo comisariado por Manuel Olveira e que despois se expandeu na Fundación Luis Seoane. O vídeo fai referencia aos procesos dixitais do morphing ou cambio, transformacións dunha cousa en outra por medio da animación de programas de software en tres dimensións e onde se aprecian os ángulos e os modelos xeométricos propios desos entornos onde o máis raro pode acontecer”.
Pedra e auga
Gallaecia Petrea, imaxes de pedra e auga dispostas a pantalla partida, foi “un traballo encargado por Fernanda del Nido para a Cidade da Cultura. Quixo que incorporásemos tamén a poesía neses vídeos e foi un traballo moi interesante desde o punto de vista da historiografía da arte do periodo barroco en Galicia, comisariado por Ana Goy Diz. Estes vídeos son unha recreación visual do patrimonio cunha nova mirada fresca. Son pequenas pezas documentais onde os elementos xogan o papel protagonista. Unha constante das nosas pezas é que están na fronteira entre o vídeo de encargo “comercial” e a creación artística, o que facía que unha peza tanto puidera verse nun museo como nunha canle de Tv de videoclips, por exemplo. Non definirse claramente por ningún dos dous ámbitos é moi interesante a nivel creativo, pero ten a súa complicación porque ao ser inclasificable podes quedar fora de ambos mundos, ou convivir nos dous”, subliñan.
DSK recibiron varios premios polo seu traballo. “O feito de que o noso segundo traballo, e o primeiro de encargo, o videoclip para Porzack Dualidad para o selo Elefant Dance Recordings, acadase o primeiro premio do festival de videocreación Alacant, foi un sinal de que iamos polo noso camiño. Ese clip que duraba máis de 6 minutos era un experimento que non cumpría os estándares do mundo das artes -era un encargo- e tampouco o das parrillas de Tv onde os clips teñen que durar 3:30 min, pero finalmente estivo en museos e entrou en parrillas de Tv contra todo prognóstico”, indican.
Entre os primeiros traballos de DSK estivera Artistiña, que non forma parte da escolma do festival Intersección
Entre os primeiros traballos de DSK estivera Artistiña, que non forma parte da escolma do festival Intersección. “Artistiña naceu coas residencias do MAC, anteriormente mencionado, e nun contexto de crise e de inxustizas artísticas. O nome fai referencia a unha persoa artista non realizada como tal.Nel fálase da precariedade do mundo da arte e do contexto socio cultural no que se movían os e as artistas na cidade. Vemos o panorama que houbo nesa época poscrise e decatámonos de quen loitaban por soster toda esa vida cultural, como compaxinar traballos, como facer colaboracións... Recibimos unha pequena cantidade da Xunta para súa produción que coa residencia local e a infraestrutura de Esferobite nos proporcionou o xusto para poñer en marcha estes traballos”.
Sección Galicia
O festival Intersección incluíu tamén unha sección de Galicia na que proxectou varias curtametraxes, ademais da longametraxe de César Souto e Fernando Gómez-Luna Interregno, intercambio de cartas filmadas feitas nun tempo entre paréntese, o do estado de alarma decretado a causa da pandemia. Nesta sección galega, indica Sara Donoso na web de Intersección, impúxose o criterio da “diversidade: de idades, traxectorias, linguaxes e eleccións formais”, cun “tratamento plural das imaxes, ás veces evocador e próximo ao pictórico, abstracto e radical” e “fórmulas que se integran no terreo do sonoro e o performativo, outras que aplican o atractivo popular do kitsch para lanzar mensaxes acedas ou rexistros documentais onde a palabra e a historia orientan o argumento”.
Dúas destas curtametraxes teñen relación coa música. Unha é Ópera Trap, de Edu Fernández, e a outra Oito, de Berio Molina e Alexandre Cancelo. “Despois de anos traballando coa música e a voz decidinme por comenzar a interpretar cunha voz máis lírica. Non son cantante profesional de ópera, pero gústame usar a voz como ferramenta para chegar a espazos do meu corpo que descoñezo. Persoalmente penso que a ópera e un xénero que podería funcionar cunha temática máis "rueira" e "chunga", por iso o do trap. O trap interésame como unha tecnoloxía que permite recoller elementos da rúa e da vida urbana, lonxe do glamour e elitismo dos palacios das operas. Para min o trap xa existía cando estaba a estudiar no 2008 en Pontevedra e saía de festa para ver drogodependentes fumando heroína nos caixeiros de Caixa Galicia”, explica Edu Fernández.
Música e poesía
A letra que canta contén algúns versos de Lupe Gómez. “Partín do fermoso título do poemaria como una reinterpretación libre sobre a identidade sexual e a rúa de galiza. A menstruación feminina e o sexo das mulleres é ese gran descoñecido para a maromocracia”, indica. Hai, de feito, un fondo feminista en Ópera Trap. “O tema do feminismo xa é marca da casa no meu traballo. Gústame imaxinar a identidade feminina como algo asequible para os homes educados no provincialismo heterotópico, demoledor, da Galiza dos 90, -eu! por exemplo-. Eu sinto moitas veces que un xeito de loitar contra o machismo é reivindicar unha masculinidade alternativa e afectiva, non tóxica,e disposta sempre a falar doutros escenarios sexuais posibles e inclusivos. Pero sobre todo capaz de escoitar. 2020 é o ano no que os homes calamos dunha vez para aprender de novo a escoitar aos demais”, reflexiona.
“Eu sinto moitas veces que un xeito de loitar contra o machismo é reivindicar unha masculinidade alternativa e afectiva, non tóxica,e disposta sempre a falar doutros escenarios sexuais posibles e inclusivos”
Ópera Trap está rodada “nas pontes da autopista do meu barrio, nas aforas da Coruña. Axudoume coa cámara Sabela Peinado, a incrible performer galega medio paya medio xitana que triunfa en Londres como fotógrafa. De fondo temos un mural de Yoseba Muruzábal, colega meu famoso por pintar as mulleres galegas xigantes en todo o territorio do país. Adoro estes espazos urbanos cheos de lixo, merdas de can, rapaces fumando petas e bebendo, homeless durmindo e yonkis drogados deitados no chan. Penso que estes espazos industriais onde un ten o primeiro encontro sexual con 15 anos supoñen a contrapartida da casposa Galiza Xacobea que temos que aturar polas institucións. Gustaríame ver os edificios oficiais de Santiago infestados de grafitis e latas de Monster e lixo por todas partes. Esa é a nosa identidade como galegos”, conclúe.
Oito, dirixido por Berio Molina e Alexandre Cancelo, é “unha escisión” do filme dos mesmos autores 7limbos. “7limbos non ten por que ter fin. Non é unha película, é un mundo. Seguirán saíndo manifestacións deste lugar paralelo, o universo que retratamos con 7limbos, unha especie de non lugar ou non cine no que non hai barreiras estilísticas nin dramáticas. Mañá 7limbos podería ser un monólogo nunha carnicería, desprenderse da cámara e reafirmarse na realidade”, di Cancelo. “Oito é outra combinación de voz, corpo e espazo que medrou de xeito medio espontáneo en Bristol hai uns anos e formou parte desa viaxe para a que non ousamos usar preconceitos ou discursos pechados. Queriamos que os elemento que formasen 7limbos dialogasen entre eles e co público e situarnos a nós mesmos como médiums dunha mensaxe que nos superaba ou que dalgún xeito se aproveitaba de nós”, indica Molina.
O texto e a voz de Oito son do músico Miguel Prado. “Miguel ten un traballo que nos gusta moito e estabamos especialmente interesados en Evacuation of the voice un conxunto de pezas realizadas xunto a Mattin onde pensan na acción de separar a voz da boca, coma un proceso de despersonalización subxectiva dando entrada ao fóra. A nós parecíanos un complemento que podía empatar moi ben con 7Limbos, onde había moitos xogos de separación, illamento, resonancias… arredor da estética do espectral. Establecer esta conexión foi a única premisa da que partimos. O demais xurdiu por un proceso de improvisación documental. Foi só no mesmo momento da gravación cando fomos conscientes da forma do vídeo e da voz de Miguel. É un traballo que na súa estrutura documenta unha improvisación”, subliña Molina
Nun principio vese un plano máis pechado que só deixa ver unha silueta na penumbra. Só ao final ábrese o plano e vese o que parece unha estación. “Clifton Rocks Railway é unha antiga liña de funicular que atravesa unha enorme pedra e salva un gran desnivel. Durante a Segunda Guerra Mundial foi reconvertida en refuxio antiaéreo, por iso as gradas do lugar, construídas sobre a antiga vía. Na parte máis profunda construíuse un estudio de radio da BBC, unha especie de Bristol Calling dende onde se emitía na época máis escura dos bombardeos nazis sobre a cidade. Pareceunos que o conxunto da voz de Miguel e a historia, a penumbra e humidade do lugar podían crear sentidos inesperados”, sinala Cancelo.
Crítica política
Na sección de Galicia puideron verse tamén Reality, de David Fidalgo, e Lume, Alberte Pagán, dous filmes asentados na crítica política e social. David Fidalgo levou xa a Cans e a Curtocircuíto a súa curta Reality, parodia dos programas de “telerrealidade” na que o debuxo da animación se mestura co son deformado de conversas reais. O filme mostra o espazo de degradación humana no que a “telerrealidade” se converte na súa loita pola audiencia, fomentando o conflito e a agresividade con falsos discursos sobre os concursantes como exemplo social.
“Preocúpame que se denomine telerrealidade a este tipo de programas. Se esta é a realidade, estamos perdidos”
“Preocúpame que se denomine telerrealidade a este tipo de programas. Se esta é a realidade, estamos perdidos. Nestes programas utilízase a violencia como motor. Neles participan persoas que aceptan someterse a condutas e probas totalmente vergonzantes e que me guste ou non son apoiados pola audiencia, na súa maior parte xuvenil. Isto é perigoso porque a televisión tamén é educación e máis cando uns programas presumen de que iso é realidade, premiando condutas miserables, porque non o esquezamos: a xente que máis atura nestes programas e os gana son as persoas máis insanas”, subliña o director.
Lume, de Alberte Pagán, recolle imaxes dunha “manifestaçom antifascista (Compostela, 20 de novembro do 2007), projetada sobre raízes com som directo. Celebrada para contrarrestar as mánis franquistas no cabodano de Franco e como rejeitamento do assassinato, uns dias antes do militante antifascista Carlos Palomino, acoitelado por um franquista no metro de Madrid. A película forma parte da minha série Superfícies, que me permite reutilizar images que tenho na gaveta que doutro jeito ficariam ocultas. As images em si nom tenhem mais valor que o documental, mas o processo de projetá-las sobre umha superfície e refilmá-las permite dar-lhes umha segunda vida e umha consistência que nom tinham anteriormente”, explica o director.
“Ás vezes tenho images que buscam a sua superfície, outras vezes tropeço com umha superfície que me leva a buscar images para projetar sobre ela. Foi o caso de Lume (raízes): fazendo jardinaria, saquei umha planta dumha maceta quadrada; apenas ficava terra, todo era pura raíz que conformava umha superfície perfetamente lisa (pola forma da maceta). As raízes levárom-me etimologicamente á radicalidade, e de aí às images desta manifestaçom que tinha meio esquecida. Algo que me entusiasma da serie "superfícies" é a textura que adquirem as images ao serem refilmadas. A intensidade das cores e a textura plástica som resultado unicamente do feito de projetar as images sobre as raízes e refilmá-las. Nom hai mais truco que a viage da luz dum soporte a outro, dumha superfície a outra”, asegura.
“Como crónica dunha manifestación antifascista, Lume “é umha película diretamente política e panfletária, no bom sentido da palavra: como incitaçom à loita”
Como crónica dunha manifestación antifascista “é umha película diretamente política e panfletária (no bom sentido da palavra: como incitaçom à loita). Acabo de rematar outra sobre a máni independentista do último 25 de julho; mas neste caso a superfície utilizada (umha máscara) reivindica a sua identidade como objeto, e a pantalha perde a sua forma rectangular para adoptar a forma da máscara. E tenho images da mani do 18 de outubro passado em contra do juízo político às e aos independentistas galegos que algum dia se converterám em película. Polo que poderíamos falar dumha trilogia de pélis de manifestaçons”, apunta.
O movemento
Tableaux vivants, Retrato de Olga, 1, de Iria Vázquez, e Sin título, de Diego Santomé, aséntase entre outros alicerces na reflexión sobre o movemento. En Tableaux vivants pódense ver as pernas e o torso en movemento da bailarina Olga Cameselle. “A peza encádrase dentro dun proxecto máis amplo de colaboración con diferentes artistas. Reflexiona sobre os elementos e nocións que interveñen na representación e proceso de creación dunha obra, explorando a conexión entre danza, paisaxe e pintura”, indica a directora.
“O modo de intervir e transformar o espazo a través do movemento é un dos temas da peza. O encadre, ademais, está presente xeralmente na miña obra como forma natural de amosar e aproximarme á realidade”, engade. “A peza, coma a vida, é un exercicio de interpretación. A música, o deseño de son, sumamente artesanal, realizado por Marco Maril, neste caso, conecta tanto co contemporáneo como co ancestral”, afirma. Sen título, de Diego Santomé, é “un filme hermético e molesto, abstracto e hipnótico. Un ensaio sobre a representación, liberado de rexistrar fenómenos externos á continuidade espacial, temporal e de causalidade dramática, dun punto negro sobre un fondo branco” . Un punto negro sobre fondo branco que se move provocando veloces destellos, e que pode lembrar a Malévich.
A vellez e o paso do tempo están presentes noutros dous dos filmes que puideron verse na sección galega de Intersección. Inside microtubile, de Judith Adataberna, amosa un camiño de neve desde unha perspectiva que fai pensar no interior dunha cámara. “Esta película fíxose nun momento no que eu estaba moi interesada en formalizar a idea dunha cámara-corpo. Nas miñas pezas sempre tratei de manter esa proximidade da cámara co movemento e a escala dun axente protagonista. A peza graveina nunha época na que incursionaba moito na montaña e gravaba. Acabei días atrapada en poboados de tres persoas no Courel ou en Pedrafita entre outros montes, falando con xente moi illada e algo trasnoitada. É innegable que a paisaxe se imprime nas persoas. Eu quería establecer un vínculo entre a paisaxe externa e a interna nun intento de traducir o "espazo da memoria", como un eco que xorde da terra e camiña polas canles neuronales dos microtúbulos. Andar é un acto de facer memoria”, explica a directora.
“Paréceme moi interesante o discurso inconexo da miña avoa, a medida que se facía maior máis soa se sentía e máis soa falaba. Todo o seu diálogo era como un río alborotado no que brotaban todos os traumas”
Inside microtubile inclúe, en off, voces femininas que falan de distintas violencias: morrer coa matriz enferma sen ser atendida, caer na neve e que ninguén axude... “Esas voces son das únicas dúas gravacións que me quedan de miña avoa e dunha muller que vivía soa en Vilarbacú, unha aldea do Courel. Paréceme moi interesante o discurso inconexo da miña avoa, a medida que se facía maior máis soa se sentía e máis soa falaba. Todo o seu diálogo era como un río alborotado no que brotaban todos os traumas. Ela perdeu a súa nai con 8 anos e esa carencia segue vixente con 100 anos. A outra muller fala da morte da súa irmá, de como lle podrece a matriz -que palabra tan antiga- e inmediatamente penso na miña bisavoa. Ese sentimento de desprotección estaba aí latendo forte para todas. Na noite ermexen todos os lobos. As violencias empezan dende o factor biolóxico de que parimos. As violencia dun corpo que se abre para dar vida, protexela e non sucumbir no intento. Tal vez esa indefensión da miña avoa parécese á de sentir que una tormenta de neve te come e te soterra e o camiño de volta non está claro”, salienta.
Memoria e espazo
Esta peza foi exhibida só unha vez e “é un preludio dunha pelicula máis longa que veño tempo preparando. Memoria de Emerxencia é un proxecto que teño arredor da impregnación da memoria nos espazos -nos corpos, os de carne e os de terra-. Esta peza foi un intento de achegarme a esta idea e falar dos algoritmos familiares: as historias bucle que se repiten e forman a identidade dunha familia e dunha cultura. Hai moito de documental en todo o que fago aínda que igual non se perciba porque nunca abro a boca para pronunciarme. Hai a necesidade de gravalo todo e falar a través das miradas. Para min iso xa é unha maneira de documentar que os eventos que ocorren no natural son exactamente iguais ós nosos eventos. Como unha mecánica de fluidos, funcionan igual”, di.
Terminator Apetrena, de Olaia Sendón, reflexiona en clave do humor sobre o rexeitamento social da vellez. “Eu antes era de pensar moito os proxectos e todo o ensarillaba en discursos moi coidados. Pero a maternidade desafiuzoume dos meus procedementos e forzoume a outro tipo de pensamentos na marxe, no entrementres. Calquera que teña dous bebés na casa pululando nos momentos que un adicaba ao traballo creativo sabe que hai que adaptarse ou morrer. Así que agora actúo máis por instinto ca antes, pensando menos e actuando máis. Escribo moito ultimamente, será porque me é mais fácil que filmar, e este foi un texto que naceu un pouco así, da contemplación do neno que durmía adorablemente mentres algunha da xente que eu coñecera de adultos e logo de vellos convertíanse en anciáns. Os anciáns de cando eu era nena eran parentes que quedaban moi lonxanos nos meus afectos, e non pasa iso agora. Agora están mais presentes na miña vida e tamén a infancia, coma os dous extremos da mesma corda”, sinala a autora.
“Un vello e un bebé son simétricos en moitos sentidos, amosan en moitas ocasións a mesma dependencia, pero ao estaren en extremos opostos, un está de chegada e outro de ida, a connotación é radicalmente distinta”
O filme contrasta a imaxe dun bebé cun discurso sobre o olor das persoas vellas. O vintage gusta, vén dicir, pero non as persoas vellas. “Un ancián e un bebé son simétricos en moitos sentidos, amosan en moitas ocasións a mesma dependencia, pero ao estaren en extremos opostos, un está de chegada e outro de ida, a connotación é radicalmente distinta”, apunta. A voz que ironiza sobre o olor dos vellos está en off e a imaxe do bebé pasa do negro e voltarse cada vez máis nítida. “Visualiceino así de primeiras e pareceume que a idea de ir rebuscando na imaxe ate poder vislumbrar algo acaíalle ben. E entón tirei para adiante”, asegura.
A pertenza
A pertenza, o espazo propio do sentir e entender na lingua de cada cultura, son alicerce de La bouche, promèner, non, non, non, de Acacia Ojea. O filme comeza con imaxes de embarcacións na ría, nunha paisaxe industrial, para despois mostrar un neno bañándose. “As primeiras imaxes da peza son as vistas dende a terraza da casa da miña avoa, que dan á ría de Vigo. A ría e esta visión da mesma é un dos nexos que teño co meu curmán máis novo. El vive nunha beira da ría e eu na outra. Para min o interese destes planos está na textura, na procura dun achegamento máis abstracto desa realidade e nese ritmo lento que te obriga a mirar a mesma imaxe fotograma a fotograma. Despois quíxenme achegar fisicamente a esas imaxes gravadas e en Astilleros Armada déronme un permiso para poder gravar dende dentro. O neno que sae mergullándose na auga é o meu curmán. O intento de tratar a nosa relación coma curmáns que case non se ven foi o primeiro motor de investigación desta peza. Pouco a pouco fun avanzando por ecos e acabei reflexionando sobre outros temas”, sinala a directora.
“Durante o confinamento” -engade- “houbo varias semanas nas que non podía saír gravar e adicábame case exclusivamente a ler. Creo que toda a peza está baseada en moitas lecturas. A maioría delas recomendoumas a cineasta Laida Lertxundi, quen me acompañou durante todo o proceso de creación. Dende Hélène Cixous, a Luce Irigaray, Astrida Neimanis, Lacan, R. D. Laing... ou os marabillosos escritos de Maya Deren. Na peza hai un anaco lido dun ensaio de Clara Schulmann, chamado Zizanies, que fala sobre a voz e tamén sobre a idea de texto dende a feminidade. Foi un grande descubremento para min xa que como persoa nada nun contexto bilingüe a verdade é que estes temas me interesan moito. Sempre flipo co proceso e a torpeza de aprender unha lingua nova, dende o fonético ao estrutural e o emocional. Interésame moito tratar a lingüística dende outros espazos que non sexan exclusivamente o da linguaxe coma idea literaria”.
“Interésame moito tratar a lingüística dende outros espazos que non sexan exclusivamente o da linguaxe coma idea literaria”
O mar, o mapa, o público e o privado son algúns dos alicerces temáticos da peza. “Penso que a idea de mapa, ademais da súa carga estética, está vinculada a un intento sempre de estar, de situarse ou de pertencer. A ría é un elemento concreto no espazo xeográfico, pero realmente hai rías en tódolos lados. Na peza hai distintas pulsións dentro dunha deambulación mental, porque física non podía. Parto da familia, do territorio, do interior... pero sempre cara fóra. Gústame pensar nas nosas reflexións coma imaxes simbólicas. As lembranzas, os xestos, as repeticións... O que queda dalgún xeito na cabeza e non sabemos moi ben por que”, reflexiona a autora.
Completou a programación galega Plumas en el arcén, de Santiago Teijelo, un documental rodado no parque nacional de Monfragüe e Torremochade, en Cáceres. “O confinamento colleunos á miña parella e a min en Torremocha, o pobo natal dos avós dela. O documental foi gravado tras saír do confinamento e cando aínda había limitacións para cambiar de provincia. En canto puidemos saír de casa sentiamos a necesidade de estar na natureza. Sempre levaba a cámara comigo e fun recompilando imaxes deses paseos. A paisaxe e a fauna estremeñas eran algo moi novo para min. Cando visualicei tempo despois o material que gravara deime conta que había unha historia que contar”, lembra o director.
“O obxectivo deste proxecto era reflexionar sobre os espazos compartidos entre o ser humano e o resto de animais e como se relacionaban os uns cos outros. Os animais seguen desconfiando do ser humano a pesar da longa relación que os une, non sen motivo, xa que en moitas ocasións a relación é obrigada e desigual. No Parque Nacional de Monfragüe os voitres viven en liberdade pero nin aínda así son capaces de evitar a interferencia dos seres humanos na súa contorna. As cegoñas e andoriñas xa son habitantes de pleno dereito nos pequenos pobos dos Llanos de Cáceres, mentres que o gando segue sendo explotado”, indica. A cámara comeza na montaña, onde voan os voitres. Despois vai descendo ao chan, ata chegar ao pobo poboado por andoriñas e humanos.
“Este traballo afástase dun documental clásico de natureza no que o seu obxectivo é o de informar, ensinar. Este documental busca a reflexión mediante a mínima intervención das imaxes”
“O documental comeza no Parque Nacional de Monfragüe. Alí vemos como os voitres aínda estando nun hábitat protexido non se libran da presenza do ser humano: como as persoas mesmo interviñeron neses espazos situando unha gran antena de comunicacións próxima a onde os voitres aniñan. Partimos dun Parque Nacional onde a relación que teñen os humanos co resto de animais é menor e ímonos achegando ata chegar ao mesmo pobo onde as andoriñas e as cegoñas constrúen os seus niños sobre as mesmas casas, campanarios, silos”, explica.
O filme non é, porén, como un documental de animais ao uso. “É máis” -subliña o director - “non se ve a nin un só ser humano. Vense as súas pegadas, a súa maneira de intervir neses espazos. A través diso reflexionamos sobre a relación que se xera co resto de animais. Pero quería escoitar a “voz” dos animais, observando as súas miradas e o seu comportamento quería saber como afrontan esa coexistencia. Este traballo afástase dun documental clásico de natureza no que o seu obxectivo é o de informar, ensinar. Este documental busca a reflexión mediante a mínima intervención das imaxes”.
Mulleres e memoria
Santiago Teijelo vén de presentar tamén, noutros dous festivais galegos, o FIC Bueu e o MICE, outros dous dos seus traballos, Filucha de Taramancos e Dende que chegou a luz.
Filucha de Taramancos, gañador do premio Xohana Torres, é a historia dunha muller que se dedicara toda a vida ao marisqueo. “Coñecín a Filucha a través de Cristina, unha amiga que fora a súa veciña. Díxenlle que estaba interesado en contar a historia dunha muller que traballase no mar e ela presentouma. Ás veces é difícil atopar a alguén que se comporte de forma natural diante das cámaras, para iso é esencial crear un vínculo coa persoa que entrevistas e con Filucha creouse case de inmediato”, lembra o director.
Filucha fala da dureza do oficio, pero tamén da solidariedade entre compañeiras ou da mellora das condicións para outras máis novas. “A min interesábame moito a relación coas súas compañeiras. Nun traballo tan duro como ese creo que é esencial ter alguén que te apoia para poder seguir adiante. O testemuño de Filucha deixoume claro que, aínda que cada unha fai a súa parte, é un traballo en equipo. Falar das melloras das condicións no marisqueo axúdanos a entender que se hoxe en día é duro, antes érao moito máis. Grazas a toda a xente que traballou no mar e que loitaron por mellorar as cousas, a xente nova pode levar a cabo este traballo dunha maneira menos dura”, sinala.
O documental mostra a Filucha falando na súa cociña. “Mesturamos as imaxes da entrevista con Filucha con imaxes dun día de traballo das mariscadoras na praia de Testal, na ría de Noia. Queriamos saber o que senten elas aínda que fose por un día, así que lle pedimos uns neoprenos a Trini, amiga e excompañera de Filucha, e metémonos na ría para poder gravar o máis preto posible as imaxes de como traballaban as mariscadoras”, sinala o autor. Unha muller maior é tamén a protagonista de Dende que chegou a luz, que Teijelo levou á MICE. Esta muller fala do seu pasado mentres o resto da xente traballa na matanza.
Unha muller maior é tamén a protagonista de Dende que chegou a luz, que Teijelo levou á MICE. Esta muller fala do seu pasado mentres o resto da xente traballa na matanza
“Achegueime ao tema da matanza porque creo que é unha tradición que está a empezar a desaparecer. A miña intención era capturar o proceso de elaboración dos chourizos e a conservación da carne de maneira tradicional. Pero cando empecei a gravar deime conta que o máis interesante que pasaba naquela casa o día da matanza era a conversa que se producía na mesa da cociña con Carmen, a matriarca da familia. Nese momento o proxecto deu un xiro para poñer o foco sobre Carmen. A tradición oral converteuse no eixo principal do documental, como esas conversas servían para transmitir de xeración en xeración a cultura, os costumes e as supersticións”, sostén o director.
A tradición oral
Carmen fala da súa infancia: a escaseza de comida, a luz do candil, o felices que eran porque non coñecían outra cousa, as festas que facían... “Carmen é unha experta no que se refire a tradición oral. Pon coidado no que di e como o di. Fai que o que conta sexa interesante e estea ben contado. Cóntache unha anécdota e convértese nunha compañía de teatro, interpreta varios personaxes, cada un co seu propio ton de voz e a súa actitude. É esencial saber contar as cousas para que perduren e Carmen sabe como facelo. Como non tiña pensado gravar a entrevista non tiña ningunha pregunta preparada. Así que me deixei levar pola intuición. Deixei que Carmen fose libre de contarme o que ela estimaba oportuno e eu facíalle preguntas para afondar nas cousas que máis me interesaban. Foi unha conversa de case catro horas. Nela contaba moitas cousas interesantes pero na mesa de montaxe seleccionei as partes que tiñan máis cohesión para poder crear o discurso do documental”, salienta.
“A escuridade, como metáfora do descoñecemento, fainos buscar explicacións que aínda que aterradoras e inexactas axúdannos a comprender aquilo que non somos capaces de ver/entender ”
A protagonista fala, despois da guerra e a posguerra. “Xurdiu, pero eu tamén preguntei por iso. Carmen contou moitas máis cousas sobre a guerra e a posguerra, pero non quería que fose un dos eixos principais do documental, por iso decidín non incluílos. Gustoume moito a reflexión que fai “eu tiña 9 anos, uns loitaban contra os outros, pero non sei nin quen eran os que loitaron, nin por que, nin como se chamaban os corpos”. Creo que define moi ben o pensamento apolítico dun neno que non sabe nin o que está a pasar, que sofre as consecuencia e adáptase ás novas circunstancias”, explica.
Cara o final, Carmen fala da Estadea, que ela mesma sitúa nun tempo xa pasado. “Nesa parte Carmen describe á perfección, baixo o meu punto de vista, como nacen as supersticións. A escuridade, como metáfora do descoñecemento, fainos buscar explicacións que aínda que aterradoras e inexactas axúdannos a comprender aquilo que non somos capaces de ver/entender. Cando chega a luz, tanto dunha maneira literal como figurada, somos capaces de entender o que sucede e non creamos esas supersticións. Aínda que a chegada do coñecemento e o progreso tamén é o que causou que as tradicións comecen a desaparecer. Así que se reflexiona tamén sobre as consecuencias positivas e negativas do progreso. De aí nace o título do documental”, conclúe.
