Unha autoproclamada elite eríxese, tras a devastación do planeta, en salvadora dunha minoría de elixidos. Unha brutal loita pola sobrevivencia imponse na penosa peregrinación cara á Terra Prometida: Natura. O lugar onde non cabe a imperfección. Nin a humanidade. Porque emoción, memoria ou identidade serán amputados nunha sociedade de castas na que só a rebelión devén camiño para fuxir do destino asignado. Diso vai ‘Natura’ (Galaxia), a nova novela da escritora Iolanda Zúñiga. Unha homenaxe ao xénero distópico na que as mulleres son, para ben e para mal, as protagonistas. Falamos coa súa autora.

‘Natura’ é unha novela distópica, ben diferente de ‘Noites de safari’. Escribírala antes ou despois de ‘Noites de safari’? Houbo algunha relación (ou coincidencia) entre o proceso de escrita das dúas?

‘Natura’ foi escrita despois de ‘Noites de Safari’, tamén a idea foi posterior. Éme imposible compaxinar dous proxectos; teño que rematar un para “resetear” a cabeza e comezar outro. E máis aínda neste caso, pois son historias con temática e voz narrativa radicalmente oposta. ‘Noites de safari’ -que foi escrita en dúas fases: 2012 e 2016- trata a biografía amatoria lúdica e lúbrica dunha muller de nome Marleen MaLone, e reclamaba unha escrita diferente ao universo denso, asfixiante e cerimonial de ‘Natura’. Malia todo hai coincidencias, pois a escribidora é a mesma.

‘Noites de safari reclamaba unha escrita diferente ao universo denso, asfixiante e cerimonial de Natura’

Unha das primeiras cousas que chaman a atención é o estilo, que pode resultar bastante poético nalgúns aspectos. É un pouco a túa maneira de escribir, pero é como se esta novela coidase, especialmente, dicir o xusto -non máis-. Buscaches iso, dalgunha maneira, ou non foi algo consciente?

A elección do estilo é algo moi meditado. Buscar a voz narrativa é a tarefa primeira, principal e a máis dificultosa antes de abordar un texto. Esa voz non aparece polo camiño, froito dunha casualidade ou dun avanzar na historia ás apalpadas. No transcurso da escrita púlese, pero está desde o inicio. Cando a atopo, practícoa mentalmente, a modo de mantra, antes de enfrontarme ao texto. Logo todo flúe.

“Cando atopo a voz narrativa, practícoa mentalmente, a modo de mantra, antes de enfrontarme ao texto. Logo todo flúe”

Abandono o relato a esa voz que coñece mellor ca min o punto de vista desde o que contar a historia e o ton literario en que debe facelo. En ‘Natura’, a voz narrativa é testemuña do que acontece. E fala sobria, cinguida ao indispensable, pretendendo a elegancia, tentando non caer no vulgar ou artificioso: respectuosa, case solemne, e inevitablemente subxectiva.

Canto á estrutura, lembra a Biblia: un mandamento -e un pequeno fragmento dun diálogo- encabezan cada capítulo. Do mesmo xeito que en ‘Noites de safari’ había unha letra do abecedario, ou en ‘Vidas post-it’ músicas… Por que a Biblia en ‘Natura’?

Porque preciso crear ao abrigo de estruturas pechadas e sólidas, de continentes ben definidos onde verter as diferentes etapas que atravesan unha historia. E porque todo o que sucederá como especie xirará en torno ás relixións. No futuro, a Biblia e as súas doutrinas terán, de novo, un peso fundamental e decidirán a deriva do ser humano occidental.

“No futuro, a Biblia e as súas doutrinas terán, de novo, un peso fundamental e decidirán a deriva do ser humano occidental”

‘Natura’, aludindo á definición "órgano xenital dos animais que paren", parte das entrañas do animal para pasar a ser monopolio da relixión: comezando polo bautismo e continuando polas demais doutrinas cristiás. Só se acatas todas as normas asegurarás a promesa da resurrección. O eixe de ‘Natura’ é a fe: as xentes, ascuas últimas nunha civilización arrasada, buscan a salvación. E, como no caso de todas as fuxidas multitudinarias, provocan un éxodo. Aferradas a unha esperanza, foxen da desaparición para tentar resucitar noutro espazo, no norte. ‘Natura’ vén ser Deus.

“O eixe de ‘Natura’ é a fe: as xentes, ascuas últimas nunha civilización arrasada, buscan a salvación”

Se o libro anterior, ‘Noites de safari’, foi deseñado para que todo xirase ao redor dun léxico cinexético e sexual, aquí centreime na linguaxe bíblica: o éxodo, as bestas, o Creador, a bendición, a esperanza, a carne, o gozo, a prédica, as parábolas, a misericordia, a resurrección e, por fin, a apocalipse: primeiro da sociedade e, unha vez derruída esta, dos individuos.

Se queres falar tamén da imaxe de portada (non sei se é tamén de Pelu Vidal), e do que representa…

A imaxe é da deseñadora de Galaxia, Hayat Husein. Foi a súa primeira proposta e gustoume; era máis idónea que a imaxe resumo de Natura que eu pensara. Fala dunha muller atrapada que foxe dun lugar empantanado na asfixia e na desesperanza, que debe sumarse ao éxodo e peregrinar cara ao norte na busca dun lugar de salvación. Pero alí volve quedar atrapada, encarcerada máis ben. E a única saída posible constitúe un pecado.

Comeza o libro cun relato do caos, o devastación, natural e social. Sabemos que sobe a temperatura (que o cambio climático chega ás súas últimas consecuencias)… Mais non sabemos realmente que é o que pasou. Non se nos conta por algunha razón especial? 

Non considerei necesario describir a catástrofe e os seus estertores finais. As primeiras consecuencias das alteracións climáticas, por mor das prácticas ambiciosas, ruíns e necias ás que a raza humana someteu ao planeta xa están aquí, non son ningunha distopía. Non buscaba demorarme nese desenlace. O obxectivo do relato era outro: avanzar cara á construción dunha hipotética sociedade futura e incluír cada etapa nun dos dez capítulos, un decálogo que equivale aos Dez Mandamentos: dez normas que acatar a cambio de ingresar na nova civilización.

No medio do desastre -no que o pobo por fin lidera algo, que é o espolio- comeza un grande éxodo que lembra os actuais desprazamentos de poboación refuxiada -ou máis ben á procura de refuxio-. Isto forma parte de toda a historia da humanidade mais, houbo algún feito (ou feitos) concreto que inspirase a novela, nese sentido?

Por unha banda, está o Éxodo, segundo libro da Biblia: os hebreos do antigo Exipto foron liberados por Moisés, que os conduciu cara á Terra Prometida. Do mesmo xeito, un rumor orixinado nun sur devastado promete conducir á poboación cara ao lugar da salvación, Natura, neste caso, coa promesa da redención. O éxodo bíblico non foi a primeira peregrinación masiva da que temos constancia, pero si a que máis culturas atravesou.

Por outro lado, está a crise dos refuxiados: guerras, pobreza, epidemias, a busca dun El Dorado, propician que as xentes crucen o mundo na busca de amparo. Na novela, o "exterior" ou o "territorio da desaparición" equivale á suma dos lugares dos que a poboación se ve obrigada a fuxir para alcanzar unha vida mellor. Pero ao arribar ao "territorio da salvación" baten cunha Zona de Control, outra de Ingreso e, no caso de ser catalogados como improdutivos, marxínanos nunha Zona de Exclusión. Campamentos de refuxiados, en definitiva.

Polo demais, no libro aparecen moitos dos elementos dos clásicos do xénero distópico: o control social a través das drogas e da manipulación da linguaxe, unha brutal xerarquización social na que “os de abaixo” non valen nada... Mais, quizais coma n’’O conto da criada’ de Margaret Atwood, as mulleres son as protagonistas: elas son o principal obxecto da violencia. Como xorden a nai e a filla que protagonizan o libro e por que decides contar a historia a partir delas?

O libro xorde como unha homenaxe á novela ‘A estrada’, de Cormac McCarthy. E quixen xogar aos contrarios. Na novela de McCarthy os protagonistas do desarraigamento eran un pai e un fillo, aquí son unha nai e unha filla -non só as que inician o relato, senón tamén as que o pechan-. Se alí sucedía o frío, aquí sobrevenlles a calor; alí fálase de estrada, aquí de camiño; alí de exterior, aquí de interior; alí de lume, aquí de desafecto; alí de recordos, aquí de esquecemento; alí talvez o escenario sexa Norteamérica e aquí talvez Europa.

“O libro xorde como unha homenaxe á novela ‘A estrada’, de Cormac McCarthy”

Nesta escolla á mantenta de elementos antagónicos só se dá unha coincidencia: Deus. Coñecín a serie de televisión en que está baseada ‘O conto da criada’ despois de escribir Natura. E si, trata algo similar: mulleres novas, con condicións físicas flamantes, son seleccionadas, logo de pasar unha criba implacable, para fabricar vida. E converterse así en Elixidas.

As persoas procuran a salvación no norte do norte, en Natura, que é un rumor, unha promesa. No camiño prodúcese unha loita feroz pola sobrevivencia. En xeral, no libro, hai bastante reflexión -como xa había en ‘Noites de safari’- sobre a animalidade dos seres humanos. Sobre a nosa parte animal e a esa “loita de todos contra todos” ao xeito “hobbesiano”. Nese sentido, hai constatación. Non xulgamento. De que xeito é, tamén, ‘Natura’, reflexión sobre iso, sobre a nosa animalidade?

Loitamos por agachar a parte máis respectable do animal que habita en nós e vangloriámonos da máis ruín do ser humano. Creo que afastarnos do noso xerme, esforzándonos en diferenciarnos ou obviar, mesmo rexeitar, outras especies, é un erro. Certo que debemos de practicar convencións para a convivencia entre humanos, pero non ata caer presos nunha existencia que consideramos moderna e que só nos conduce á idiocia.

“Loitamos por agachar a parte máis respectable do animal que habita en nós e vangloriámonos da máis ruín do ser humano”

Cando o único que resta é a supervivencia, regresa o animal en estado salvaxe, o instinto exento de protocolos e a necesidade de salvarse sen atender a prexuízos propios ou súplicas alleas. Regresa tamén o animal máis honesto. Ademais, este, coma todo texto ao que me enfronto, ten unha vocación ecoloxista diáfana. O punto de partida é unha catástrofe ambiental, e o relato hermético e solemne está en loita permanente contra o indómito.

Mais iso non quita que a novela sexa, como calquera boa obra distópica, unha crítica ao poder. Unha autoproclamada elite planifícao todo para salvarse -só- ela mesma, unha vez destruído o planeta. Para iso, a humanidade é dividida nunha sorte de clases/castas. Lembra a crecente desigualdade socioeconómica e os discursos que a xustifican, xunto co tamén actual rearme do patriarcado. De que xeito relacionarías o contido do teu libro coa actual expansión dos discursos neofascistas e machistas?

Agradezo a túa descrición do relato porque é exacta, e así confirmo que ‘Natura’ conseguiu o seu obxectivo. Cando o mundo tal e como o coñecemos colapse, o poder seguirá a ser masculino. Polo de agora, ese poder non pode ascender sen unha masa cívica que o secunde. Conservadorismo relixioso, supremacía branca, políticas antiinmigración, populismo e oposición á democracia son algúns dos elementos en auxe, e que rexorden, cíclicos, logo dun tramo de Historia.

“Conservadorismo relixioso, supremacía branca, políticas antiinmigración, populismo e oposición á democracia son algúns dos elementos en auxe, e que rexorden, cíclicos, logo dun tramo de Historia”

Os acontecementos políticos e sociais das últimas décadas fannos caer na desesperanza de que imos afundir neste pozo involutivo e represivo. Indo ao máis mundano, nas rúas cada día batemos con actitudes machistas, clasistas e racistas; ese é o termómetro certeiro, alén dos desorbitados números globais. Se o cotián é pouco confortable, a gran escala sempre será peor, pois os reaccionarios suman forzas e convencen as xentes necesitadas de líderes.

En ‘Natura’ dáse unha xerarquía tradicional, eclesiástica e patriarcal, ríxida, por tanto son os homes quen espremen os ventres das mulleres. Por outra banda, Natura é un búnker colosal cuxa arquitectura ten forma de esvástica ou cruz gammada.

Natura combate a memoria para suprimir a emoción, a empatía, a identidade. Mais o que fará mudar as tornas será a volta á “necesidade da imperfección”, a ser humanos. Pode parecer un discurso pesimista -os humanos prefiren pelexar, odiarse, ferirse, que vivir seguros, sen sobresaltos e sen emocións- mais se cadra non. É máis, penso que o fondo do libro é, precisamente iso, unha reivindicación da humanidade como imperfección. Seres dotados para o mellor e para o peor. En que sentido e por que é isto, tamén, o libro?

Reivindicar a imperfección é saudable. Máis nesta sociedade competitiva con árbitros anónimos que ditaminan cales son os canons da perfección. Convén desmarcarse ou non tomalo demasiado en serio. Ou convén, de cando en vez, entregarse a iso que a relixión chama "baixas paixóns": cobiza, envexa, ira, luxuria... Ao cabo, son os desacertos, os fracasos, os traumas, as carencias, o que nos forxa como humanos.

“Convén, de cando en vez, entregarse a iso que a relixión chama "baixas paixóns": cobiza, envexa, ira, luxuria...”

Natura, obra titánica de enxeñaría, concibiuse para a perfección e foi dotada de profesionais sobresaíntes; pese a iso, eles tamén erran, pois obviaron que perseguindo cegamente esa ausencia de defectos provocaron a ausencia de vida. Sen poder remedialo, as Elixidas destinadas á procreación "caen" -emprégase esta expresión, lonxe da palabra "morte", porque nun entorno como Natura a morte ou o suicidio equivalen a imperfección ou pecado, respectivamente-. A vida é unha proba de obstáculos onde o erro xoga un papel primordial: sen desacertos non hai progreso; sen frustracións non prosperamos na experiencia de seres humanos.

Non hai case diálogo, por certo, ata que se introduce no relato certa volta á humanidade, a través dun fallo no sistema: unha historia de afectos. É este o motivo de que o diálogo apareza antes só, case, como pequenos fragmentos?

Os personaxes que transitan as miñas historias apenas conversan. A ausencia de diálogos é algo, en principio, contrario ás normas acerca do que se supón que é unha boa novela. Pero non crin necesario que os personaxes opinasen en ‘Natura’; ao cabo, non son máis que corpos, case autómatas, sen máis motivo que o de resistir vivos, e para iso teñen todo o que, segundo cren os expertos, necesitan: alimento, confort e descanso.

“Non crin necesario que os personaxes opinasen en ‘Natura’; ao cabo, non son máis que corpos, case autómatas, sen máis motivo que o de resistir vivos”

Vin máis interesante a voz narrativa salmodiada que as posibles reflexións dialogadas, quizais zombis, quizais alarmistas, dado o sometemento do que son vítimas. Os Dez Mandamentos, decálogo polo que se rexen os capítulos, require, ademais, un ton afastado de verborreas superfluas. Os diálogos mínimos que preceden cada capítulo adiantan, a modo de “spoiler”, e resumen en tres frases, a modo de “haiku”, o que vai suceder no mesmo.

Tampouco es condescendente con cada clase/casta social da novela. Na Máquina, habitada por Obreiros explotados, reina a lei do máis forte, as xerarquías internas, e as mulleres son sistematicamente abusadas. Os Comandos, clase intermedia, son corruptos. Podes explicar un pouco como é cada unha destas clases sociais na súa relación co poder? A propia protagonista, no mundo anterior, tamén tivera experiencias dolorosas cun obreiro autoritario, abusón e machista: o seu propio pai.

Partindo da base da pirámide de poder, as Bestas son as persoas rexeitadas de Natura. Son os marxinados, os improdutivos que ían frear a Misión, proxecto que o poder ambiciona e que está baseado na xestación de criaturas novas. Para sobrevivir no exterior deben regresar á esencia do animal. Os Obreiros son os escravos que fan traballar a Máquina, motor imprescindible para que o xigante Natura funcione.

“Os Obreiros son os escravos que fan traballar a Máquina, motor imprescindible para que o xigante Natura funcione”

O poder deulles a elixir ser deportados á Zona de Exclusión, onde malviven as Bestas, ou converterse en proletarios de vida efémera. Esta condición de subxugados non os fai mellores que os poderosos. Son os únicos que manteñen o instinto sexual intacto, pois non foron castrados, así como intactos permanecen os seus recordos, pois non llos borraron; exiliados na Máquina non supoñen un atranco para o poder.

Os Comandos son o brazo armado de Natura. O Comité de expertos está composto por un grupo nutrido de pensadores provenientes de diferentes ciencias; son os sabios e os encargados de resolver os posibles reveses que xurdan no desenvolvemento da Misión. O Equipo é o conxunto de médicos especialistas; os preservadores da vida flamante. Por último están os Gardiáns, unha sorte de apóstolos secuaces de Padre, o creador de Natura. Xesús Cristo.

“Non importa a clase social á que pertenzas, sempre vas abusar de alguén inferior a ti”

Non importa a clase social á que pertenzas, sempre vas abusar de alguén inferior a ti. Esa superioridade sobre un semellante tamén é un xeito de atopar o noso oco no mundo. Calquera escusa é válida para a supervivencia. Á fin, todos existimos para perpetrar absurdos: humillamos a un conxénere e así fortalecemos o ego propio, malgastamos os cartos dun traballo que nos restou tempo, procreamos malia o excedente humano orfo; en definitiva, son xeitos de vingarnos das sacudidas da vida. O pai da protagonista carece de empatía. É o único detalle biográfico que incluín. Sinto envexa dese desapego: cando nada sentes, nada nin ninguén ten o poder de doerche.

O final non é feliz, precisamente. Pero é aberto. Poderá haber continuidade deste libro?

Quixera que houbese. Alén da ficción, padezo pesimismo e teño fe nun futuro adverso e desesperanzado.