María Xosé Queizán visitou Chile coa curiosidade científica que a caracteriza. E trouxo dúas historias. Unha, a do penal de Puente Arenas, que contou en Meu pai vaite matar (Xerais). Outra, a dos colonizadores que ergueron esta mesma cidade, que é o miolo de A boneca de Blanco Amor, (Galaxia), o seu último libro. Nel, imaxina a orixe chilena da muller de porcelana do pazo dos Andrada. Fala con Blanco Amor, malia que este xa non poida responder. E pensa o mundo, coma sempre, desde a razón e o antisentimentalismo, malia contar historias de amor. Nas que as mulleres escollen o seu propio camiño.

Na túa visita a Punta Arenas, en Chile, viches unha boneca que che fixo pensar na de A Esmorga de Blanco Amor. Como foi?

Fun a Punta Arenas dúas veces. A primeira visitei o cemiterio que mandou construír Sara Braun. Despois regresei coñecendo xa mellor a cidade e sabendo máis dos que ían ser os personaxes da novela, que son colonizadores do século XIX. Punta Arenas é un lugar con moita historia. Foi alí onde Magalhães abriu o camiño para pasar ao Pacífico. Despois foi un penal, -que inspirou a miña anterior novela Meu pai vaite matar-, e despois chegaron os colonizadores, que eran xente con moito ollo para os negocios e moita capacidade para buscar a vida. Fun ver a casa de Sara, que aínda que o arquitecto era francés tiña algo da arquitectura inglesa: un boínter, que ademais neste caso estaba exento. Alí estaba a boneca. Vina e tiven a convición de que era a boneca de Blanco Amor. Como sabía que Blanco Amor estivera alí…

A historia e a ciencia están moi presentes nesta novela. Como é habitual na túa obra.

A ciencia é o máis importante que lle pasou á humanidade desde o século XVIII aos nosos días. Pero neste caso o que me interesaba máis é a comunicación. Supoño que non deixo de ser unha profesora, e escribir é unha maneira de comunicar, de transmitir o que sabes. Estamos no século XXI, ademais, e a novela xa non é como no XIX. É perfectamente asumible para o lector e a lectora que introduza varios xéneros, por exemplo. A historia de amor que conto na novela vén por algo, ten un pasado. E iso é o que reconstrúo.

"A homosexualidade fundou a súa vida, constituíu a realidade en todos os aspectos. Eu creo que marchou de Ourense porque se lle facía pequeno. Morreu só, pero é que tamén vivira só"

Contas tamén de cando Blanco Amor morreu. Só. Da xente que o louvou despois de telo criticado tanto en vida, -outros nin lle foron ao enterro-. E, sobre todo, de como lle falas cando acaba de falecer.

A homosexualidade fundou a súa vida, constituíu a realidade en todos os aspectos. Eu creo que marchou de Ourense porque se lle facía pequeno. Morreu só, pero é que tamén vivira só. Pero eu creo que non tería sido tan grave se el tivese outra actitude. Cando agochas algo, é sempre peor. Se amosas seguridade en ti mesmo sempre o vas ter máis fácil. Por iso eu tiven esa conversa con el, estando el xa morto.

"Os escritores preferían a fantasía, o rei Artur… Por iso non temos, por exemplo, unha novela que conte a emigración, como si teñen outros pobos"

De A Esmorga comentas que retrata as clases oprimidas sen idealizalas. Sen “sentimento da terra” e outros tópicos. É iso o que fai a novela especial?

É que Blanco Amor estivo fóra case toda a súa vida. E realmente non ten o concepto do país que tiñan outros escritores da súa idade ou do seu tempo, que tiñan moita tendencia a idealizalo -sexan os labregos, os fidalgos...-. Fuxían da realidade, e iso facía que a novela non falase de nós, da nosa historia, da nosa realidade. Os escritores preferían a fantasía, o rei Artur… Por iso non temos, por exemplo, unha novela que conte a emigración, como si teñen outros pobos. Pois, nese contexto, Blanco Amor é un dos poucos escritores que fan realismo, no sentido de escribir sobre a realidade.

O que dis sobre a novela e a emigración tamén o di Xavier Alcalá. El mesmo contou historias de colonizadores galegos en América. Algo hai, nese sentido.

Si, pero non o que debería haber, dada a relevancia da emigración. Non só social, senón económica. A forza de traballo marchaba, e iso era un problema para o país. Aquí quedaban os nenos, os vellos, os pusilánimes, mulleres casadas… E de todo isto sabemos pouco. Moito “este vaise e aquel vaise”, pero despois non sabemos: que fixeron en América… Hoxe sabemos que morren os africanos nas pateras. Pois daquela tamén morrían moitos galegos en naufraxios, enfermos nos barcos… Pois aquí nada, os escritores preferían a fantasía. E eu non estou en contra da fantasía, pero si dos escritores que puideron contar cousas e escolleron non facelo, desprezando o realismo ademais.

"A forza de traballo marchaba, e iso era un problema para o país. Aquí quedaban os nenos, os vellos, os pusilánimes, mulleres casadas… E de todo isto sabemos pouco"

A Blanco Amor tamén lle reprochas que non fose quen de deslindar a opresión de clase da de xénero.

Blanco Amor non era feminista, senón máis ben o contrario. Pero é verdade que cando fala da opresión da clase obreira, decátase de que as mulleres son peor tratadas, teñen que traballar máis… Non ve a misoxinia, a opresión de xénero, pero é certo que por exemplo en A Esmorga as mulleres non saen mal paradas. As mulleres prostituídas non están desprezadas: son mulleres enteiras… Tamén aparece a moza violada…

"Blanco Amor non era feminista, senón máis ben o contrario. Pero é verdade que cando fala da opresión da clase obreira, decátase de que as mulleres son peor tratadas, teñen que traballar máis…"

O mesmo pasa con Darwin. Moito observar os animais, pero non as mulleres e os nenos que se consumían no traballo nas fábricas…

Si, esquecía por exemplo as mulleres yemenes, que parían, criaban e alimentaban a familia. Mais mesmo cando contemplaba pobos coma este, ao principio dubidaba ata se eran humanos. Hai que ter en conta que saíra de Inglaterra, da clase acomodada, que moito mundo non coñecía. Pero a viaxe que fai en barco ábrelle os ollos. Decátase de que o creacionismo non pode explicar o que ve. E así xorde a teoría da evolución.

Sara Braun escolle renunciar a Aurelio polo ben do nome da familia. E é el quen non o atura e non ergue cabeza xa máis.

Si, mais eu non diría que Sara se deixa guiar só polo “que dirán”. Hai que ter en conta que eran persoas que chegaran alí sen nada, perseguidas, e que conseguiran facer fortuna a partir da nada. Para estas familias a súa posición económica e social, -mesmo eran importantes pola súa influencia política-, era tamén unha cuestión moral. Elas levaran a civilización a un lugar no que é durísimo vivir: hai uns ventos que te levan por diante. Naquel ambiente conseguiron erguer as súas mansións, con tanto gusto artístico… Sara escolle conservar todo iso. Podía escoller outra cousa, porque era unha muller rica. Pero hai algo que a une á familia, e non é só o interese.

Eu dicíao porque ela segue coa súa vida e el non é quen. É o contrario da novela romántica convencional. Como o é a personaxe de Fina, a nai de Aurelio. Ten aventuras con outros homes toda a vida, e nin está ela traumatizada nin fai infeliz o marido por iso.

As dúas son mulleres independentes que escollen o seu camiño. Fina está polo seu, polo goce, pola vida, pola realización plena da súa sexualidade. É unha muller moi libre. A lectura que ti fas, nese sentido, creo que é a correcta. As novelas poden entenderse de moitas maneiras. O editor, por exemplo, entendeuna como unha novela romántica. O que ti dis pode pasar desapercibido. E, claro, a min sempre me gusta sacar as mulleres do lugar establecido.

"Que sexamos un país de pequenos propietarios rurais tivo consecuencias para o avance económico, social e cultural"

A novela tamén ten bastante de relato da decadencia dun estamento social, -o que queda da nobreza-, e de ascenso da burguesía. O pai de Aurelio Andrada é conservador. Os avós, socialistas, coma el.

Si, son os restos do Antigo Réxime, fronte ao ascenso da burguesía. Para contar isto, ademais, non me servía falar de nós. Porque aquí a burguesía que houbo eran os cataláns que se instalaron nas Rías Baixas, os maragotos e casteláns que chegaron a Ourense… E iso foi determinante para o futuro da lingua. Que sexamos un país de pequenos propietarios rurais tivo consecuencias para o avance económico, social e cultural.

"Tecnoloxía e ciencia son parte da cultura. Entón, non é só unha cuestión de armas. Se a cultura dos colonizadores non fose superior á dos pobos primitivos, a colonización non sería posible"

Nese sentido, chama a atención que fales, ao describir a colonización, de inferioridade cultural dos indíxenas. Refíreste á tecnoloxía?

A tecnoloxía non xorde porque si. Se hai en Londres unha sociedade culturalmente avanzada, con grandes científicos, é normal que teña unha tecnoloxía superior. Tecnoloxía e ciencia son parte da cultura. Entón, non é só unha cuestión de armas. Se a cultura dos colonizadores non fose superior á dos pobos primitivos, a colonización non sería posible.

O que pasa é que pode ser problemático aplicar o darwinismo ao tema da diversidade cultural. Mais acabas de publicar outros dous libros. Un deles é O solpor da cupletista. Que é reedición, non si?

Non é só reedición. Ademais da novela, inclúe unha biografía de Carolina Otero e un relato da miña procura detrás das súas pegadas, en Valga e en Niza. O libro, na súa primeira edición, era non venal. Era un libro de agasallo. Nesta nova edición, que publica Xerais, xa pode comprarse. Agora o que fago é recuperar a novela e contar a súa biografía prescindindo do mito, de toda a fantasía que hai arredor da súa biografía. Limítome a contar o que se pode constatar.

"Emilia Pardo Bazán é unha personaxe controvertida, pero pola lenda que se creou sobre ela, que inventaron Murguía e a xente que lle tiña envexa. Dinse moitas falsidades"

O outro é unha biografía de Emilia Pardo Bazán. Unha personaxe controvertida…

Unha biografía para público infantil. Non foi fácil facela. Contén a biografía e unha escolma de textos, feita por Mónica Bar. É verdade que é unha personaxe controvertida, pero pola lenda que se creou sobre ela, que inventaron Murguía e a xente que lle tiña envexa. Dinse moitas falsidades. A maior parte da obra de Rosalía está en castelán. Pois diso parece que moitos non se acordan. Toda esa lenda contra Emilia, da que participa Méndez Ferrín, non é máis que un intento de afundir a súa figura. Só hai que lela para decatarse das mentiras. É certo que era católica, pero tamén critica a Igrexa. Da mesma maneira que critica as clases privilexiadas do Antigo Réxime, e niso fíxoo bastante mellor que Otero Pedrayo. Tampouco é verdade que non defenda as clases traballadoras. Ela escribiu a primeira novela proletaria, centrada nas mulleres, ata que cheguei eu. É La Tribuna. E para escribila conviviu coas mulleres que traballaban na fabricación de tabaco. A personaxe é unha muller revolucionaria e republicana…, así que niso Emilia tamén é mellor que Rosalía…