Á xornalista Montse Dopico encargáranlle un libro sobre Luísa Villalta, unha biografía. Como se adoita facer nestes casos, a súa primeira idea foi investigar o seu arquivo persoal e os manuscritos inéditos da autora, que a familia depositara do Centro Ramón Piñeiro. Porén, dado que o persoal da entidade tiña prioridade para realizar esta pescuda, Dopico tivo que optar por outra fórmula, moi xornalística: falar coas persoas que a coñeceron. 

Así naceu Abonda con vivir (Xerais), unha biografía de Luísa Villalta en forma de reportaxe de 200 páxinas, un libro que compón a complexidade da homenaxeada nas Letras Galegas a través de decenas de voces. Unha sinfonía de visións que dan lugar a un retrato completo da Villalta poeta, da música, da narradora, dramaturga ou ensaísta, da mestra, da activista, da amiga, da muller, da persoa. Ás veces as persoas que nos queren son, en conxunto, quen mellor nos coñecen e nos poden definir.

O libro artéllase ao redor destas conversas, organizadas polos moi variados ámbitos nos que Villalta desenvolveu a súa actividade e a súa vida, unha vida na que tomou partido, un mundo que embeleceu coa súa obra. E unha obra que, agora si, comeza a ser recoñecida na súa xusta medida e, sobre todo, lida, como reclamaba con urxencia Ana Romaní con esta exhortación: "ler a Luísa Villalta".

Interésame o proceso do libro. Entendo que a túa primeira idea era afondar na vida de Luísa a través do arquivo depositado no Piñeiro e que ante a imposibilidade de facelo optaches por outra fórmula de biografía, en forma de reportaxe, de ensaio sociolóxico e literario, máis coral, que -persoalmente- opino que foi todo un acerto.

"Agora penso que esa imposibilidade de acceso ao arquivo, ao final, para min foi unha sorte. Porque non tiña tempo para revisar todo o arquivo. Ademais así decidín facer moitas máis entrevistas das que tiña previstas inicialmente. E dese xeito acabou saíndo unha reportaxe de 200 páxinas"

Xa desde o principio tiña pensado analizar a obra de Luísa, por un lado, e consultar o arquivo para ver a súa documentación persoal, polo outro. Pero o segundo non foi posible porque no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, depositario do legado de Luísa, dixéronnos aos investigadores que non era posible acceder ao arquivo ata que acabasen eles de dixitalizar e ordenar todo -o legado fora cedido pola familia de Villalta ao Ramón Piñeiro no 2018-. 

A verdade é que agora penso que esa imposibilidade de acceso ao arquivo, ao final, para min foi unha sorte, Porque non tiña tempo -o prazo que me deron para entregar a biografía foron tres meses- para revisar todo o arquivo -hai cartas, inéditos, manuscritos, etc-. Ademais así decidín facer moitas máis entrevistas das que tiña previstas inicialmente. E dese xeito acabou saíndo unha reportaxe de 200 páxinas feita a partir de entrevistas que se combina cunha entrevista final máis longa en formato pregunta-resposta ao final de cada capítulo. A parte sociolóxica saíu porque tratei de explicar quen era Luísa desde o seu contexto social, que é tamén histórico.

Grazas ao feito de que contactaches con tantas persoas que coñeceron a Luísa ao longo da súa vida, de momentos tan distintos, podemos observar algunhas referencias constantes sobre ela que empregan varias persoas e que, polo tanto, semellan definila ben. Unha delas ten que ver coa anécdota persoal coa que abres o libro e que ten que ver con ese “afán pola vida” e por aprender cousas novas, que ademais se liga moi ben coa súa proximidade coas persoas novas…

"Luísa trataba as persoas novas como iguais. E tiña interese en aprender de todo o mundo. Tiña moita curiosidade por todo, ademais de ser unha muller cunha personalidade especial. Era magnética"

Coñecín a Luísa unha vez que, estando de prácticas no xornal O Correo Galego, me enviaron para cubrir unha mesa de escritores. Alí pasou algo que conto no libro. Un escritor cuestionou a miña lexitimidade para estar alí cunha pregunta pouco afortunada que estou segura de que hoxe non me faría. Luísa ergueuse, veu falar comigo e, aínda que non lembro o que me dixo, fixo que o meu malestar se disipase. Luísa trataba as persoas novas como iguais -é algo que me contaron os seus ex-alumnos e poetas que empezaron a publicar canda ela pero que eran moito máis novas ca ela-. E tiña interese en aprender de todo o mundo. Tiña moita curiosidade por todo, ademais de ser unha muller cunha personalidade especial. Era magnética. 

Nesta relación coas persoas novas entra, necesariamente o seu traballo como mestra, un aspecto que sempre aparece como unha nota ao pé, pero que penso que a ela a enchía de maneira importante. Era así?

"Estaba moi contenta co seu traballo como profesora. Espertou vocacións de filólogos e foi unha profesora que, máis que unha docente, era alguén que te acompañaba na vida. A docencia tamén foi, penso, o inicio dunha mudanza vital nela, que foi o maior activismo cultural e político que abrazou desde inicios dos 90"

Non podería afirmalo cen por cen, pero penso que o seu primeiro desexo ao respecto da súa vida profesional foi dedicarse á música. Joám Trilho, director da Xove Orquestra de Galicia, en que ela estivo na segunda metade dos 80, explicoume que naquel momento ela aínda non tiña a formación suficiente para dedicarse profesionalmente á música nunha orquestra máis grande e que ademais daquela era moi difícil conseguir ser docente nun conservatorio. O caso é que a finais dos anos 80 Luísa saca as oposicións de secundaria e, polo que me contaron os seus amigos, estaba moi contenta co seu traballo como profesora. Espertou vocacións de filólogos e, tal como me contou Vítor Suárez, foi unha profesora que, máis que unha docente, era alguén que te acompañaba na vida. A súa relación coa docencia tamén se reflicte nos seus artigos xornalísticos, que critican as políticas neoliberais na educación ou a política lingüística que contribúe a desgaleguizar a mocidade. A docencia tamén foi, penso, o inicio dunha mudanza vital nela, que foi o maior activismo cultural e político que abrazou desde inicios dos 90.

Outra característica, que vexo que citan varias persoas que a coñeceron, ten que ver co feito de ser unha persoa moi crítica e autocrítica, esixente coa súa propia obra e co consumo cultural que realizaba e que adoitaba facer avaliacións e autoavaliacións…

"Era exixente co que escribía e co que lía, coa música que facía e coa que escoitaba. Era unha muller moi culta á que non se lle podía dar gato por lebre (...) Coa súa propia obra tamén era exixente: reescribía moito. Ideoloxicamente tamén era crítica e autocrítica"

Era exixente co que escribía e co que lía, coa música que facía e coa que escoitaba. Era unha muller moi culta á que non se lle podía dar gato por lebre. Supoño que algo ten que ver con isto o feito de ter empezado a estudar música no conservatorio desde nena. Era moi disciplinada e perseverante. A súa familia educáraa para ser así. Xa de pequena ía a concertos cos seus pais e de maior seguía indo a concertos, de música de cámara e de jazz sobre todo, e analizaba con detalle todo o que escoitaba. 

Non lía, tampouco, calquera cousa. Non lle gustaba todo, quero dicir. A un alumno aconselloulle deixar de ler a un autor moi coñecido por facer poesía fácil. Un tema que aparece moito na súa obra xornalística é a súa preocupación pola mercantilización da cultura. Coa súa propia obra tamén era exixente: reescribía moito. O rigor co que tentaba facer todo nótase moito no seu ensaio -era exhaustiva, metódica, densa, inesgotable-. Ideoloxicamente tamén era crítica e autocrítica. O seu amigo Miguel Anxo Mato Fondo contoume como constantemente se cuestionaba a si mesma e te cuestionaba a ti, dándolles a volta aos argumentos, cando debatía cos seus amigos, cousa que lle encantaba. 

Dáme a impresión de que a través dela podemos entender moitas cousas sobre o que significaba ser muller en Galicia no sector cultural nos ano 80 e 90, coas dificultades que iso implicaba e as barreiras que seguía a haber. Era unha muller nun mundo de homes? Como lle afectou isto?

"Era unha muller nun mundo de homes, desde logo. Era moi consciente diso. Nun dos seus artigos analiza en profundidade as dificultades que as mulleres tiveran historicamente para seren recoñecidas no mundo artístico"

Era unha muller nun mundo de homes, desde logo. Era moi consciente diso. Nun dos seus artigos analiza en profundidade as dificultades que as mulleres tiveran historicamente para seren recoñecidas no mundo artístico. E remata dicindo que no seu tempo ás mulleres xa non lles impedía ser músicas, pero que era máis difícil para elas chegar a ser por exemplo primeiro violino. Iso respecto á música. E respecto á escrita, non é casualidade que en Galicia se empezase a falar en serio das autoras poetas mulleres, polo menos a nivel de divulgación -coa excepción de Rosalía de Castro- nos anos 90. 

Ou que para o recoñecemento da narrativa escrita por mulleres houbese que agardar aínda a despois dos 2000. A escrita, como a música ou o teatro, era un mundo de homes. En teatro fundouse a compañía Malbarate porque non había case papeis interesantes para mulleres. Nos anos 80 na Coruña había un colectivo de poetas -De Amor e Desamor- no que a única muller que estaba era Pilar Pallarés. Nese momento non había case mulleres que recitasen en público -María Xosé Queizán, Luz Pozo Garza e poucas máis-. E mulleres coma Luísa, que xa escribían, empezaron a publicar nos 90 cando os seus compañeiros homes xa o facían nos 80. 

"Non se trata dunha especie de exclusión consciente das mulleres por parte dos homes. Pero si dunha tendencia social relacionada co xeito en que as mulleres somos socializadas con respecto á nosa presenza no espazo público. Había moito que vencer aínda aí"

Non lle pasou só a Luísa. Que pasaba? Non se trata dunha especie de exclusión consciente das mulleres por parte dos homes. E menos no seu caso, pois a maioría dos seus amigos eran homes. Pero si dunha tendencia social relacionada co xeito en que as mulleres somos socializadas con respecto á nosa presenza no espazo público. Había moito que vencer aínda aí. Moito máis que agora. Eu empecei a facer xornalismo cultural hai 20 anos. E hai algo que me pasou moitas veces, aínda que cada vez menos ao avanzar o tempo. Que é que mulleres me dixesen que non a ser entrevistadas para reportaxes porque consideraban que non sabían suficiente do tema, que non tiñan tempo abondo para preparalo… Cousa que me pasaba moitísimo menos con homes. E iso ten que ver con sentirse ou non lexitimadas para estar presentes no espazo público. Queda moito que facer ao respecto. E quedaba moito máis nos anos 80. 

Semellaba, ademais, estar en contra ou lonxe da cultura oficial e dos “saraos”, unha posición nas marxes (que supoño que estaba tamén relacionado co anterior, co feito de ser muller) que determinou a súa traxectoria no sector cultural do seu tempo. Foi isto determinante para o (penso que escaso) recoñecemento e proxección que tivo en vida?

"Non era unha autora de cultura institucional e alfombra vermella, en absoluto. Tampouco ía nada coa súa personalidade porque non era nada diva. E ademais era muller. E todo iso fixo que non tivese unha posición máis central no sistema. Proba diso é que boa parte da súa obra estaba, e aínda está, descatalogada"

Luísa escolleu a normativa da AS-PG -de “mínimos”- e iso bastaba para non atopar apenas onde publicar. Empezou publicando teatro nos Cadernos da Escola Dramática Galega. E fíxoo por convite do seu amigo Francisco Pillado, cocreador, xunto con Manuel Lourenzo, dos Cadernos. Francisco Pillado, con quen Luísa e o seu marido compartían concorridas veladas literario-musicais na casa de Oleiros de Pillado, creou Laiovento para que os autores e autoras galegos puidesen publicar os seus libros sen censura normativa nin ideolóxica. E Luísa non só era reintegracionista, senón nacionalista cunha posición pública moi crítica co poder. Foi membro da directiva dunha AELG que era moito máis belixerante que agora. 

Villalta era moi crítica coa política lingüística do alcalde Francisco Vázquez e coa política cultural, lingüística, educativa, económica, etc, do entón presidente da Xunta Manuel Fraga. Participou moito, por exemplo, no movemento Nunca Máis e foi asinante de manifestos contra Fraga polas ideas fascistas deste. Non era unha autora de cultura institucional e alfombra vermella, en absoluto. Tampouco ía nada coa súa personalidade porque non era nada diva. E ademais era muller. E todo iso fixo que non tivese unha posición máis central no sistema. Proba diso é que boa parte da súa obra estaba, e aínda está, descatalogada. E ademais houbo problemas para reeditala, relacionados cos dereitos de autoría. 

"Canto ao tema do recoñecemento que tivo, non é algo moi doado de medir. Institucional desde logo que non. Mediático, escaso: case non hai entrevistas con ela. Pero tampouco sería exacto, penso, dicir que non foi nada recoñecida no seu tempo. Gañou o premio Espiral Maior e se vivise máis seguramente tería gañado máis premios"

En vida editárona, basicamente, Laiovento, Espiral Maior e A Nosa Terra. Tamén, en menor medida, Vía Láctea, Baía, Sotelo e Ediciós do Castro. Xerais publicoulle relatos en volumes colectivos. Galaxia, que non lle publicou ningún libro en vida, reeditou o seu ensaio O outro lado da música, a poesía e acaba de sacar En Concreto, orixinalmente publicado por Espiral Maior, e o Libro das colunas, editado orixinalmente por A Nosa Terra. Galaxia tirou do prelo ademais, tamén despois de coñecerse que se lle ía dedicar o Día das Letras, a súa poesía reunida -na que falta o seu libro Papagaio- e a súa narrativa reunida. Cuarto de inverno reeditou As chaves do tempo, tamén publicado orixinalmente por A Nosa Terra, e Laiovento reeditou recentemente O Don Hamlet de Cunqueiro. Canto ao tema do recoñecemento que tivo, non é algo moi doado de medir. Institucional desde logo que non. Mediático, escaso: case non hai entrevistas con ela. Pero tampouco sería exacto, penso, dicir que non foi nada recoñecida no seu tempo. Gañou o premio Espiral Maior e se vivise máis seguramente tería gañado máis premios. 

É a súa aínda unha obra pouco reivindicada? Este ano das Letras está contribuíndo a facelo ou quedan aínda áreas (penso no teatro, no ensaio, no seu papel activista nos últimos anos...) nas que aínda é preciso que a súa obra adquira un peso maior?

"O Día das Letras sempre contribúe a que a obra da persoa homenaxeada se reivindique, claro. Outra cousa é, por un lado, como se faga iso, porque a perspectiva crítica é sempre necesaria, e por outro lado como iso se sostén no tempo, porque moitas veces pasa o día e pasa a romaría…"

O Día das Letras sempre contribúe a que a obra da persoa homenaxeada se reivindique, claro. Outra cousa é, por un lado, como se faga iso, porque a perspectiva crítica é sempre necesaria, e por outro lado como iso se sostén no tempo, porque moitas veces pasa o día e pasa a romaría… A obra de Luísa non é, ademais, literatura doada. É unha obra densa, moi traballada, híbrida, que require un esforzo por parte do quen a le. Mais si que quizais a súa obra poética eclipsa un pouco o resto da súa obra. E penso que iso ten que ver con varios factores. Un deles é o peso simbólico da poesía, como xénero, na literatura galega. E mesmo podería atreverme a dicir que pode ter que ver coa tendencia a asignar a poesía como xénero “natural” ás mulleres -penso nas teses de Helena Miguélez ao respecto, por exemplo-. 

Mais logo hai outras cuestións. Libros de poesía ten Música reservada, Ruído, a plaquette Rota ao interior do ollo, En Concreto e Papagaio. Os dous últimos xa non chegou a velos impresos porque faleceu antes. A Xunta editou tamén postumamente, co título As palabras ingrávidas, uns poemas que ela fora escribindo nun almanaque nos meses antes de morrer. Pero de teatro o que hai publicado dela son cinco textos, que a AELG e a Agrupación Cultural Alexandre Bóveda xuntaron nun só volume, Sinfonía de Escenas. Quero dicir, que a súa poesía tivo máis difusión que o seu teatro. 

"Canto á narrativa, creo que son moi interesantes os seus relatos, que están no volume Siléncio, ensaiamos, e logo dispersos en volumes colectivos. Quizais sexan máis interesantes os seus relatos que as súas novelas. Sería bo, en calquera caso, que se publicasen os seus relatos todos xuntos porque iso axudaría a que se recoñecese máis a súa obra como narradora"

Canto á narrativa, creo que son moi interesantes os seus relatos, que están no volume Siléncio, ensaiamos, e logo dispersos en volumes colectivos. Quizais ademais, na miña opinión persoal, sexan máis interesantes os seus relatos que as súas novelas. Sería bo, en calquera caso, que se publicasen os seus relatos todos xuntos porque iso axudaría a que se recoñecese máis a súa obra como narradora. Logo as súas dúas novelas Teoría de xogos e As chaves do tempo foron incluídas, xunto con Siléncio, ensaiamos, na narrativa reunida que sacou Galaxia. Pero este volume chegou ao mercado moi tardiamente, a moi poucas semanas do 17 de maio, o cal é bastante desastroso para contribuír a difundir a súa obra. Sobre o ensaio, creo que sería tamén moi bo que se recompilasen nun só volume todos os seus artigos publicados en revistas porque son auténticos ensaios. 

En resumo, que o feito de que a súa obra estivese en boa medida descatalogada ou fose difícil de conseguir -eu tiven que buscar en distintas bibliotecas, en librarías de segunda man, en internet…- non axuda a que a sexa recoñecida na súa magnitude. E iso ten que ver coa posición non central de Luísa no sistema e tamén coas dinámicas do sistema editorial, enmarcables tamén no contexto da posición subordinada da literatura galega respecto da literatura en castelán, etc. Os libros, ademais, teñen en xeral unha vida cada vez máis curta. Imprímense poucos, reimprímense se hai demanda, promociónanse pouco e en pouco tempo a maioría desaparecen. E non necesariamente porque non sexan bos libros, que tamén acontece. 

Dá a impresión de que nos últimos anos antes da súa morte Luísa Villalta tornou máis decididamente activista, en causas moi diversas. Foi así ou sempre mantivera este activismo e foi só unha cuestión de dar un paso á fronte?

"Villalta tornouse máis activista por necesidade persoal -chega un momento, despois de superar a súa separación, en que precisa abrirse máis socialmente- e tamén por puro diálogo co tempo político que lle tocou vivir. Como non reaccionar ante a xestión política da marea negra do Prestige, por exemplo?"

Preguntabas antes polo seu papel activista, si. Creo que é algo que hai que comentar porque sen ese activismo a súa obra sería difícil de entender, o cal non significa que a súa sexa unha obra que descoide a calidade para poñerse ao servizo do activismo. Villalta tornouse máis activista por necesidade persoal -chega un momento, despois de superar a súa separación, en que precisa abrirse máis socialmente- e tamén por puro diálogo co tempo político que lle tocou vivir. Como non reaccionar ante a xestión política da marea negra do Prestige, por exemplo? Luísa publicou varios artigos e varios poemas sobre o tema, entre eles o precioso O sinal, recollido no volume colectivo Negra sombra: intervención poética contra a marea negra (Espiral Maior). Pero non foi só iso. 

En Papagaio é evidente, pois é un poemario que fala da violencia da prostitución e da violencia da especulación urbanística. En Concreto fala tamén de violencia: da especulación urbanística, da desigualdade social e da perda de memoria histórica. Parece que lle fala, de feito, a unha Coruña durmida que esqueceu o seu propio pasado republicano ou que tapa con ornamentos burgueses a realidade da inxustiza social. En En Concreto hai poemas máis directamente relacionados con mobilizacións sociais nas que ela participou, como as protestas contra o derrube do asilo. Mais en Ruído comezan a asomar algúns temas que desenvolve en En Concreto: aparecen nun poema as mulleres prostituídas de Papagaio, por exemplo. 

O seu activismo dos últimos anos está reflectido, sobre todo, nos seus artigos publicados en revistas e en prensa. Pero está presente en todo o que escribe. Mais penso que o seu pensamento -nacionalismo, esquerda, feminismo- si está moi presente no que escribe desde o principio, desde os seus primeiros textos teatrais, que foi o primeiro que publicou, antes dos seus primeiros libros de poemas. O seu activismo foi social, político e cultural: AELG, BNG, CIG, AS-PG, Foro da Cultura Galega, Mesa pola Normalización Lingüística, Agrupación Cultural Alexandre Bóveda, Foro Negro… 

"Era unha persoa que sempre estaba cando lle pedían algo. E tomaba moi en serio todo o que facía"

En xeral, era unha persoa que sempre estaba cando lle pedían algo. E tomaba moi en serio todo o que facía: colaborou por exemplo con moitas asociacións facendo conferencias -con O Facho, por exemplo-. Na AELG estivo na directiva e do BNG foi militante moitos anos, desde os 90 ata a súa morte. No Foro da Cultura Galega tamén participou moi activamente, como mostran varios artigos que publicou en Tempos Novos… A súa conciencia social veu antes que o seu activismo e o seu activismo foi unha expresión da súa conciencia social, como o é tamén a súa obra. O cal non significa que escribise principalmente para facer activismo, porque ela tiña claro que o que quería era facer literatura. Nese sentido, hai activismo na súa obra, pero tamén hai filosofía, ou música, ou moitas lecturas de literatura universal, por exemplo. 

É unha autora difícil de etiquetar nos habituais grupos e xeracións da literatura galega (poesía dos 80, poesía dos 90...). Esta dificultade para encadrala, para clasificala, encaixa ben coa súa forma de ser? Noutros aspectos (políticos, sociais...) era tamén difícil de etiquetar, ao non limitarse a seguir a corrente ou repetir consignas?

"Luísa non respondería nin ao estereotipo de poeta dos 80 nin ao estereotipo de poeta dos 90, porque ela fai de ponte entre as dúas xeracións. Luísa era unha persoa moi libre que non aceptaba dogma ningún. Nin na escrita nin na vida"

Para responder a iso habería quizais que meterse no debate sobre a pertinencia ou non de usar etiquetas como xeración poética dos 80 e dos 90. Houbo heteroxeneidade dentro de cada unha desas xeracións, pero tamén houbo tendencias xerais. Eu penso que son etiquetas útiles para entender a realidade. Os poetas que pertenceron a unha ou outra tampouco escribiron sempre igual porque foron evolucionando. Mais, dito isto, eu penso que foi, xeracionalmente e nos seus primeiros poemarios, unha poeta dos 80. Pero que a súa obra, nos seus últimos poemarios, se foi tornando máis da xeración dos 90. Mais o seu feminismo, por exemplo, que é máis propio dos 90 por escolla das poetas e por tempo histórico, en Luísa xa está desde o seu primeiro teatro -O paseo das esfinxes, de 1991-… É complicado. 

En calquera caso, Luísa non respondería nin ao estereotipo de poeta dos 80 nin ao estereotipo de poeta dos 90, porque ela fai de ponte entre as dúas xeracións. Luísa era unha persoa moi libre que non aceptaba dogma ningún. Nin na escrita nin na vida. Era feminista pero crítica co feminismo, nacionalista pero crítica co nacionalismo e en particular co BNG, de esquerdas pero crítica coa esquerda. E crítica coa dereita, claro.. Era unha persoa de ideas firmes. Radical no sentido de ir á raíz das cousas. Pero crítica e autocrítica. Miguel Anxo Mato Fondo, que compartiu militancia con ela en Esquerda Nacionalista, contoume como ás veces os poñía firmes a todos coas súas críticas políticas. Pero sempre desde o diálogo racional, desde o debate de ideas e, tal como me contou Encarna Otero, tentando convencer con argumentos e non tentando impoñerse ou asoballar o contrario. 

A música sempre estivo moi presente na súa vida e na súa obra. Música e poesía sempre van da man?

"En toda a súa obra hai un gran sentido musical"

A música está moi presente na súa obra xa desde o seu primeiro poemario, Música reservada, que está escrito como para ser lido en voz alta. Ela mesma reflexiona sobre o nexo entre a súa poesía e a súa música nos textos en que explica a súa propia obra, como os limiares de parte dos seus libros ou o texto Sobre un certo estado de conciencia, publicado na Revista das Letras por encargo de Antón Lopo. E é normal que a música estea presente no que escribe porque a música estivo na súa vida desde que era nena. Empezou a estudar violín no conservatorio sendo pequena e acabou a carreira deste instrumento despois de estudar Filoloxía na Universidade. Tivo o grupo de música de cámara Escaino e formou parte da Xove Orquestra de Galicia. 

En toda a súa obra hai un gran sentido musical. Sobre a relación entre música e poesía, máis alá da súa propia obra, reflexiona ela mesma no seu ensaio O outro lado da música, a poesía, (A Nosa Terra). Ela explica que música e poesía foran sempre da man ata que nun momento da Historia se separan. Pon como exemplo as cantigas medievais. En varios artigos fala tamén de como a música se independiza da palabra, facéndose posible a música de significado non lingüístico. Non sei se poesía e música van sempre da man. Supoño que non. Pero desde logo a poesía de Villalta non se pode entender sen a música. 

A súa poesía si que tornou máis pegada ao “concreto” cara ao final, máis preto do cotián? Estaba Luísa cambiando a súa forma de escribir?

"Creo que é necesario que alguén da crítica analice en profundidade este tema: as confluencias entre a poesía última de Luísa Villalta e a poesía galega publicada dos anos 90 para adiante. Porque se atoparían cousas interesantes"

O propio título de En Concreto ten que ver con iso e ela mesma explícao nun texto moi importante para entender a súa obra, Poética da concreción, publicado no Boletín Galego da Literatura. Penso que chegou un momento en que sentiu a necesidade de deixar un pouco de lado o mundo intelectual en que vivía -sen deixar de ser unha intelectual- para tomar terra. E de aí o seu activismo e de aí a transformación do seu xeito de escribir, que comeza a notarse en Ruído, que despega en En Concreto e que xa está clarísima en Papagaio. Buscaba, como ela mesma, dixo, a concreción. Que era a vida, máis alá do acubillo intelectual. 

Papagaio non foi feito falando coas mulleres prostituídas que son as súas protagonistas. Mais non hai dúbida de que é un libro vivísimo, feito cos pés na terra. Tamén é outra Luísa, distinta da de Música reservada, a dos seus poemas eróticos: pode verse algunha mostra destes poemas no web da AELG. Mais non me refiro só aos temas, senón á forma. A Luísa poeta de Música reservada non é a de Papagaio. A min gústame máis a última. E ademais penso que esta última conflúe moito coas chamadas poetas das 90, que eran moito máis novas ca ela. 

Creo que é necesario que alguén da crítica analice en profundidade este tema: as confluencias entre a poesía última de Luísa Villalta e a poesía galega publicada dos anos 90 para adiante. Porque se atoparían cousas interesantes. A min ocorréuseme por exemplo pedirlle a Lucía Aldao que explorase os nexos poéticos entre ela e Luísa. Lucía fíxoo na presentación que fixemos na Coruña da miña biografía -estoulle eternamente agradecida, como a todas as outras persoas que me están acompañando en todas as presentacións-. E vaia se había conexións Lucía-Luísa. É só un exemplo, porque acontece con moitas outras poetas. 

Foi, evidentemente, unha autora e unha persoa feminista moi concienciada. Como era o seu feminismo?

"O seu era un feminismo da igualdade e antiesencialista. É crítica por exemplo coas coleccións de literatura “feminina” porque entende que poden ter o efecto de reforzar a posición subordinada das mulleres na literatura. Defende a igualdade como principio básico das relacións humanas e en particular a igualdade entre homes e mulleres"

Feminismo da igualdade e antiesencialista, como ben explica Pilar Pallarés. Hai varios artigos de Luísa que axudan a comprender isto. É crítica por exemplo coas coleccións de literatura “feminina” porque entende que poden ter o efecto de reforzar a posición subordinada das mulleres na literatura. Defende a igualdade como principio básico das relacións humanas e en particular a igualdade entre homes e mulleres. E nun dos seus artigos fala do feminismo como movemento liberador para mulleres e homes. Centra moito o seu discurso feminista na liberdade, ademais de na igualdade. 

Non creo que poida entenderse a súa obra sen o feminismo: pezas teatrais como O paseo das esfinxes, As certezas de Ofelia ou Os anos da guerra; poemarios como Ruído ou Papagaio; poemas soltos que escribiu en revistas; relatos de Siléncio, ensaiamos ou as súas novelas As chaves do tempo ou Teoría de xogos. Eu penso que sempre está aí, primeiro, a súa conciencia de vivir nun mundo de homes. E segundo, a súa defensa de igualdade de xénero e da liberación de homes e mulleres respecto do patriarcado. As personaxes femininas de As chaves do tempo están creadas por unha feminista: para min non hai dúbida. Como o están as personaxes femininas das obras teatrais que citei ou as de Teoría de xogos. 

E non porque sexan arquetipos da feminista moderna -pode pasar mesmo o contrario ou poden deixarse ver as contradicións entre discurso e acción, como na vida real-, senón porque o que lles pasa e como pensan e actúan ten que ver moito co patriarcado e coa resposta delas ante el. As mulleres de Papagaio sofren a violencia dos homes, pero non son mulleres sen axencia, dentro dos límites impostos polo patriarcado e pola pobreza -o Papagaio era un barrio completamente degradado cando foi destruído-. Hai un poema moi bonito no que unha delas di que nunca lle consentirá ao home violento que a desprece por ser puta, por exercer o privilexio patriarcal de usala. 

Papagaio é unha obra moi especial e valiosa, por moitos motivos, tanto pola forma en que foi realizada como polos temas que nela aparecen tratados, dende a prostitución á especulación inmobiliaria. É unha obra a reivindicar? 

"Papagaio é un libro cru, directo, durísimo. Mostra dunha Luísa que se sente absolutamente libre para escribir como lle pete, sen preocuparse polo que dirán na Coruña burguesa e conservadora en que se sitúa a súa procedencia social e da que tamén tivo que desprenderse para converterse na escritora que quería ser"

Desde logo. O Papagaio, o barrio vermello da Coruña, estaba sendo derrubado para construír un centro comercial -o Bulevar del Papagayo-, un enorme parking subterráneo e vivendas non precisamente baratas. É un barrio da cidade demasiado céntrico para non ser presa da especulación. O barrio estaba destrozado, claro, pero porque non se fixera nada para impedilo nin por mellorar a vida das marxinadas entre as marxinadas, tal como ben as definiu recentemente Pilar García Negro. A fotógrafa Maribel Longueira documentou aquel proceso de derrube e Luísa escribiu Papagaio a proposta de Maribel e a partir das súas fotos, aínda que xa previamente estivera traballando algo sobre o tema. 

Papagaio é un libro cru, directo, durísimo. Mostra dunha Luísa que se sente absolutamente libre para escribir como lle pete, sen preocuparse polo que dirán na Coruña burguesa e conservadora en que se sitúa a súa procedencia social e da que tamén tivo que desprenderse para converterse na escritora que quería ser. Que é algo, por certo, que ela mesma conta en En Concreto a través de parte dos seus poemas -Xardíns, Habitar, Rañaceus, Viaxe…-. Cando lía Papagaio, a min víñanseme á cabeza nomes dunhas cantas poetas que comezaron a publicar canda ela pero que eran máis novas ca ela, coma Lupe Gómez. É como se houbese uns fíos invisibles que as conectan. Uns fíos tecidos pola mesma sensibilidade. 

"O movemento feminista do seu tempo -entón moito máis minoritario- non é o de hoxe. Por iso desde hoxe podería dicirse: é que fala en nome das mulleres prostituídas! Claro. Pero quen o fixo nese tempo coma ela ou mellor ca ela na literatura galega nun poemario dedicado a ese tema?"

Logo tamén hai aspectos da obra ou do pensamento de Luísa que igual foron superados polo tempo, como é natural. O movemento feminista do seu tempo -entón moito máis minoritario- non é o de hoxe. Por iso desde hoxe podería dicirse: é que fala en nome das mulleres prostituídas! Claro. Pero quen o fixo nese tempo coma ela ou mellor ca ela na literatura galega nun poemario dedicado a ese tema? Da mesma maneira, a súa concepción da cultura en xeral e da escrita como xeito de construción nacional quizais podería revisarse desde hoxe desde distintas perspectivas. Entre elas, o dos dereitos laborais das traballadoras da cultura. Yolanda Castaño, que tiña boa relación con Luísa, acaba de escribir un libro en que reivindica o dereito das poetas e comer do seu traballo. 

Non creo en absoluto que Luísa, sendo unha persoa de esquerdas, fose defender o contrario. Pero si penso que tanto defender a cultura como xeito de construción nacional acabou tendo como efecto non buscado que se dese case por suposto que os creadores e creadoras non tiñan que cobrar polo seu traballo, que xa che pagan abondo en status e orgullosa conciencia de contribución a unha misión histórica. E todos e todas facemos cousas sen cobrar ou por moi pouco. Pero unha cousa é iso e outra dar por suposto que teña que ser así e aceptalo como se fose unha catástrofe natural sen preguntarse que condicións levan a iso. Quero dicir, que o día que comecemos a reivindicarnos, primeiro, como profesionais da cultura, igual sentamos as bases para comezar a mudar as cousas. E sobre como mellorar a situación da cultura galega tamén deu Luísa unhas cantas ideas a través do seu traballo no Foro da Cultura Galega, por certo. Mais a cuestión é bastante máis complexa, claro, pois non pasa só coas culturas minorizadas. 

Que nos conta a obra de Villalta sobre a súa cidade, esa Coruña que ela coñeceu (tan marcada polo Vazquismo) e sobre a cidade real, a Coruña popular, que reivindicou?

"Luísa está constantemente reivindicando unha Coruña que non é a de postal, mais que está como agochada pola Coruña burguesa. Reivindica unha Coruña conectada coa memoria galeguista e republicana, consciente da desigualdade de clases e da inxustiza social e contraria á especulación urbanística"

Hai un poema de En Concreto, Foráneos, sobre os barrios populares da Coruña, que creo que deixa isto bastante claro. É a Coruña coa que a voz poética di sentirse identificada. Luísa era moi crítica coas políticas do vazquismo, igual que o era coas do fraguismo. Luísa está constantemente reivindicando unha Coruña que non é a de postal, mais que está como agochada pola Coruña burguesa. Reivindica unha Coruña conectada coa memoria galeguista e republicana, consciente da desigualdade de clases e da inxustiza social e contraria á especulación urbanística. Unha Coruña moi diferente á que retrata en Teoría de xogos, que é unha cidade deshumanizada, tomada pola mercantilización das persoas propia dun sistema capitalista que non era o que as xeracións que loitaron contra o franquismo agardaban. Pero Luísa non é unha autora localista, senón unha poeta que fala, simbolicamente, en En Concreto e noutras obras, dunha cidade que sería representativa do mundo que ela soñaba. Un mundo de paz -escribe bastante por exemplo contra o exterminio do pobo palestino-, liberdade, xustiza social, igualdade e, en fin, vida. De relacións humanas e non de corpos mercantilizados.