Unha moza, Xoana, colaboradora do Padroado de Historia de Vigo, investiga feitos relevantes do pasado da cidade como a folga de 1972. Contará, para iso, cunha axuda inesperada, a de Irene, unha muller doutra xeración coa que vai creando unha estreita relación. A amizade entre elas é o fío condutor de Todo chega desde o mar (Medulia), de Santiago Ferragud, unha novela na que Vigo, coa súa puxanza e tamén as súas contradicións, é a verdadeira protagonista.

A relación entre dúas mulleres de distintas xeracións, Irene e Xoana, é o fío condutor da novela. Como xorden estas dúas personaxes?

Eu precisaba poñer en orde a cidade na miña cabeza, convencido de que iso significaba ordenar a miña propia vida. E tamén me cumpría non estar en primeiro plano, senón facelo a través de personaxes interpostos, que foron Irene e Xoana, dúas mulleres reais, malia que non son idénticas ás dúas protagonistas da novela, e ás que non deixei de ter presentes durante a redacción do libro, compartindo con unha, e máis coa outra, moitos cafés.

Mais a verdadeira protagonista podería ser Vigo: a cidade e a súa historia. Nese sentido, nótase que hai moita documentación. Como foi ese traballo de documentación?

“A cidade é a protagonista. A novela está escrita por ela e mais para os seus habitantes actuais e futuros”

É certo, a cidade é a protagonista. A novela está escrita por ela e mais para os seus habitantes actuais e futuros. No tocante á documentación, hai que ter en conta que o proxecto, no seu aspecto documental, comezou hai máis de quince anos. Polo tanto, a maioría da información na que se basea foi analóxica. Botei horas e horas na hemeroteca do Faro de Vigo, nas bibliotecas da cidade, nos arquivos municipais, nos de Comisións Obreiras e dos máis diversos organismos e asociacións. E, abofé, recomendo a quen queira escribir sobre a historia de Vigo que antes lea todo o que publicou Álvarez Blázquez.

Comeza o libro referíndose a un feito histórico, a folga de 1972. Por que é tan relevante esta folga desde o punto de vista histórico e simbólico?

“Manter unha cidade paralizada cunha folga durante dúas semanas en 1972 demostroulle ao poder o auténtico talante da sociedade”

A primeira sensación que lembro da folga do 72 é a sorpresa. Houbera algún antecedente mais fora irrelevante. E, de súpeto, por un incidente sobre horarios na fábrica de automóbiles, a cidade paralízase. Poucos meses antes morreran dous folguistas en Ferrol, polo tanto era unha situación de moito risco. Na cidade había unha minoría moi politizada e con capacidade de convocatoria e organización, as Comisións Obreiras, e unha gran masa de xente que ao longo da década dos sesenta coñecera outras formas de vivir e non quería que a ditadura se prolongase máis alá da morte de Franco. 

A folga foi unha derrota sen paliativos. Non se conseguiu ningunha das reivindicacións e ademais houbo unha chea de despedimentos. Pero manter unha cidade paralizada durante dúas semanas demostroulle ao poder o auténtico talante da sociedade. De modo que aquela folga, e mais outros moitos acontecementos, fixeron posible que, trala morte de Franco, as propias cortes franquistas aprobasen a Lei para a Reforma política. 

Inmediatamente despois aparece o personaxe de Vulcano, fío da reconstrución da historia dos GRAPO. Xoana comenta máis adiante que pretendeu presentalos como seres humanos que toman decisións nunhas circunstancias, alén de romantizacións e sen negar a realidade dos seus desatinos e da desconexión deste grupo co pobo traballador que quería defender. Era tamén a túa intención como autor? (Dalgunha maneira, Xoana es ti).

Ao longo da novela, Xoana, nos seus encontros con Vulcano e polas súas propias investigacións, vai variando a súa opinión verbo do GRAPO, desde consideralos, nos primeiros momentos, uns mozos fanáticos, ilusos, salvaxes, ata consideralos ao final, sen paliativos, responsables dun absurdo escenario de cadáveres inútiles. 

Outro personaxe, Joaquín Carballo, tivera un papel importante na folga pero decidira un retiro de silencio que aparece tamén noutros personaxes. Que representa, ao respecto, esa actitude deste personaxe?

Na miña opinión, Joaquín Carballo representa unha facción de intelectuais que, aborrecidos da ditadura, mais sen a coraxe nin a convicción suficientes para enfrontarse a ela, optaron por crear unha particular burbulla cultural, elitista e pasiva.

O libro titúlase Todo chega desde o mar porque fala de moitas cousas que lle viñeron a Vigo desde o mar. Entre elas, a música rock e o pop. Que papel xogou a música no último franquismo e na transición política?

“A cidade (que se distinguía das do resto de Galicia, unha vez máis, polo mar) encheuse daquela de bandas xuvenís, os chamados conxuntos da época”

A mediados dos anos 60 frecuentaba a ría a frota americana de guerra, da que descendían cuadrillas de mozos (entre eles os primeiros negros que vimos en Vigo) que inundaban os bares da Ferrería. Traían discos e guitarras coas que organizaban festas nos bares, cantando rock and roll, blues, rithm and blues. Nós, a través das emisoras estranxeiras, comezabamos a coñecer aquelas músicas que aprendemos a tocar con aqueles militares un pouco maiores ca nós. 

A cidade (que se distinguía das do resto de Galicia, unha vez máis, polo mar) encheuse daquela de bandas xuvenís, os chamados conxuntos da época. Tralo rock and roll, á censura coáronselles discos de Bob Dylan ou de Leonard Cohen. Amigos que estaban embarcados e aprendían inglés nos portos arredados, traducían as letras das cancións, que amosaban outra forma de vivir a nosa idade. E aquela foi a sociedade que atoparon en Vigo os promotores da folga do 72.

Irene repasa con Xoana as últimas décadas do franquismo. E destaca a represión da época supostamente branda da ditadura: o TOP, por exemplo, coa condena á cúpula de Comisións Obreiras; os asasinatos de Niebla e Amador, a execución de Humberto Baena… De que xeito se canalizou politicamente a frustración e o fastío provocados na xuventude da época?

Foi un tempo, desde os últimos anos de a ditadura, a transición, a aprobación da Constitución, ata a chegada do primeiro goberno socialista, no que se sucederon as ilusións e os sobresaltos. Na cidade a morte de Baena, cuxo enterro describe Irene na novela, produciu sobre todo desprezo cara ás autoridades; axiña outros vigueses cobraron notoriedade, xa que algún dos PCE(r) vigueses, que participaran na folga do 72, deron o salto á loita armada e protagonizaron en Madrid os atentados fundacionais do GRAPO. 

Un tema que se trata varias veces é o desentendemento entre o PCE(r) e o nacionalismo da UPG pese a que, visto desde hoxe, as diferenzas ideolóxicas poden non parecer tantas. Que pensas sobre cales eran os motivos dese desencontro?

Uníaos o marxismo, a oposición á ditadura, a posibilidade de utilizar a loita armada, mais distanciounos algo fundamental: o nacionalismo da UPG fronte ao internacionalismo do PCE(r).

Pero non habería folga do 1972, probablemente, sen o movemento obreiro que viñera antes. Na novela hai varios saltos no tempo. Unha das partes encárgase do espertar no movemento obreiro na República. De que maneira conecta o movemento obreiro da II República co dos anos 70?

Non ben se instaurou a República na cidade, os sindicatos cobraron un enorme protagonismo. Por exemplo, o PSOE apenas contaba cun par de centos de militantes e, porén, a UXT contaba xa con 7.000. A CNT atopábase a moita distancia, mais ao longo da República medrou a súa afiliación, grazas ao ímpeto das xuventudes libertarias, ata practicamente equipararse á UXT. O golpe militar e a represión posterior deu cabo desas organizacións, cuxas ideoloxías se mantiveron, unicamente, no interior dos fogares onde se impartían esas doutrinas. E aqueles foron os pais, os avós, dos folguistas do 72.

Cando conta os acontecementos que se sucederon na II República, a narradora –Xoana-explica que Vigo se converteu en escenario do enfrontamento entre dúas ideoloxías revolucionarias, fascismo e marxismo. Comenta tamén que os movementos políticos tiñan posturas maximalistas e de odio ao contrario. Esta visión pode resultar problemática, porque pode desembocar no discurso franquista de que a guerra era inevitable debido aos radicalismos. Como explicalo desbotando esa idea?

O concepto guerra inevitable é unha falacia. A República apenas tiña cinco anos de vida e, xa que logo, capacidade para rectificacións e para conseguir o control dunha violencia política daquela xeneralizada. Os responsables do golpe, da guerra civil e da ditadura, son quen o deron e quen o apoiaron. Pero evitar a análise sobre como un réxime que chegara con tanta ilusión se desbaratou en tan pouco tempo, sería como facerlle unha última concesión ao franquismo. 

Xoana, unha historiadora nova, nacida na democracia e que con apenas trinta anos de idade, estuda aqueles sucesos en Vigo, non se intimida, desde logo, pola utilización que se poida facer das súas investigacións. Relata o clima de violencia na cidade, entre falanxistas e sindicalistas, o cruel asasinato dun esquirol, o tiroteo sobre Valentín Paz Andrade, e as desavinzas no día previo ao golpe entre as mocidades libertarias da CNT e Heraclio Botana, o líder socialista en Vigo en ausencia de Martínez Garrido. En fin, son páxinas moi dramáticas do libro, ante as que non caben reflexións minimalistas. 

Contas varios feitos históricos anteriores ao século XX. É unha historia moi conectada coa historia de España e do resto do mundo e nela transparéntase fascinación pola puxanza da cidade. En que sentido é este libro unha homenaxe á cidade en si, como espazo punteiro na economía ou nos movementos sociais e políticos do país?

Ata o século XVIII Vigo, polo seu enclave ao bordo dunha ría, sofre as agresións dos corsarios, dos exércitos regulares, das enfermedades e das pragas, mais os seus habitantes regresan sempre desde as montañas próximas cunha estraña vocación de permanencia, coma se intuísen que os seus descendentes, grazas á súa teimosía, gozarían dos beneficios daquel emprazamento. A partir do século XIX cúmprese aquel vaticinio, e, como se relata no libro, as mareas de emigrantes europeos cara a América elixen este enclave como último punto de aprovisionamiento dos transatlánticos que realizaban a travesía; daquela Vigo e toda a bisbarra industrialízanse e enriquécense.

Irene reprocha “a todo tempo e a un país” as limitacións que se impuxeron á súa vida. E boa parte delas teñen que ver co seu xénero. Irene, dalgunha maneira, consegue abrirse totalmente só con Xoana. Como quixeches definir a evolución da relación entre as dúas? 

“Literariamente penso que as páxinas que relatan a relación entre elas son as máis valiosas do libro”

Como escritor, a relación entre Irene e Xoana é o que máis me interesou do libro (e tamén o que máis me intimidou). De feito, repaso as túas preguntas e a entrevista resúltame excesivamente política; non é que o libro non o sexa, abofé, mais tamén é un libro de emocións; e un libro de aventuras, de relatos con numerosos heroes e viláns. 

Mais, volvendo á relación entre as protagonistas: Xoana goza da experiencia, os coñecementos, o talante de inventario e resumo que goberna xa os días de Irene; e a xuventude de Xoana esperta en Irene a necesidade de revisar o seu propio pasado, algo común nas mulleres desa xeración. Literariamente penso que as páxinas que relatan a relación entre elas, como che dixen, son as máis valiosas do libro, por exemplo o epílogo. Eu, polo menos, volvo sobre elas con frecuencia. 

A narradora fala do cansazo que vai acumulando Vulcano. Da conciencia de todo o que perderan coa súa vida clandestina. Parece que se queren evitar as visións maniqueas. Nin o heroe romántico, nin o terrorista sen alma que se pinta tantas veces desde os medios, nin o libertador da clase traballadora sen tachas e sen contradicións. Era o que querías?

“O disparate máis grave de GRAPO é asesinar e morrer, por suposto. Pero previo a ese está o disparate temporal”

O disparate máis grave de GRAPO é asesinar e morrer, por suposto. Pero previo a ese está o disparate temporal. A interpretación dun país nun tempo e nunhas circunstancias que só estaban nas súas mentes. Nun dos seus encontros, Vulcano, en certo modo, confésallo a Xoana; dille que cando os socialistas superaron a reconversión industrial, el comunicoullo a Madrid: “Aquí eu non pinto nada. Aquí todo Deus pensa que a revolución está feita”. 

O libro conta moitas cousas (e podería afondar aínda máis nalgunhas, como a conexión entre nazis e comercio do wolframio), mais quizais un dos riscos é que ás veces a narración perda fluidez polo peso que collen os acontecementos históricos. Pensaches nisto? Trataches de evitalo dalgunha maneira?

Non. Non fixen esa reflexión, nin antes de escribir o libro nin agora que o estou presentando. Vivín, escribín, sobre Vigo tal como sentín a cidade: un ser vivo onde conviven todas as súas idades. Do mesmo xeito que eu son agora o neno de Algemensí, o cantante dos Temples, o técnico industrial, o pai, o avó, o escritor, a cidade transita polo tempo, transportando todas as súas épocas. 

“Moitos lectores escríbenme sorprendidos polos descubrimentos que Xoana e Irene lles fornecen sobre acontecementos que eles daban por coñecidos”

Velaí vai un exemplo: a folga do 72 está relacionada cos poderosos sindicalistas da república; estas organizacións orixináronse na industrialización de principios do século XX, por mor do tránsito de emigrantes do que falabamos antes; e a cidade foi elixida para aquel tránsito porque os Marcó del Pont, no século XVIII, enriquecérona e dotárona de infraestruturas cos seus negocios corsarios que, á súa vez, se inspiraran nas incursións de Francis Drake na ría no século XVI. Por outra banda, moitos lectores escríbenme sorprendidos polos descubrimentos que Xoana e Irene lles fornecen sobre acontecementos que eles daban por coñecidos, ou descubrir, en profundidade, persoeiros admirables como Nicolás Taboada Leal.

Algo máis que comentar? 

Nada, grazas pola entrevista e grazas tamén a tanta xente que se está interesando por Todo chega desde o mar, malia non ser un libro para ler nunha fin de semana do verán.