“Como sería o mundo se o cinema non tivese sido inventado?. Horríbel”. Estas palabras marcan o principio e o final de ‘Carpe Diem’, a primeira montaxe galega dunha obra de Rubem Fonseca. A compañía responsable desta aposta por un texto dun dos grandes nomes mundiais do xénero negro é Producións Excéntricas. ‘Carpe Diem’ non se encontra entre os máis celebrados relatos de Fonseca. Non está atravesado por feitos truculentos. Non está poboado polas clases marxinadas. Mais baixo unha simple -e por veces parece que naíf- historia de adulterio entre dous membros da burguesía brasileira, subxace un retrato dunha sociedade na que as pantallas tenden a substituír a vida, conformando os nosos desexos e expectativas, e na que as relacións de poder -de clase, de xénero- seguen a ser, en grande medida, as mesmas de sempre. Falamos con Quico Cadaval, que dirixe nesta peza a María Costas, Marcos Vieitez, Víctor Mosqueira e Mon Orencio.

Di o programa de man que Rubem Fonseca é o mellor escritor na nosa lingua...

Co permiso de Ferrín e de a quen lle toque, así é, na miña opinión. Mia Couto, Gonçalo Tavares, Ferrín… e Rubem Fonseca, poderían ser. Autores vellos e e aposentados literariamente… Quitei os vocês e algunha cousa máis e o resto é case o texto orixinal. Fixen algúns cambios, introducindo algúns galeguismos: paparte por comerte, por exemplo...

Ese coidado coa lingua está en todas as túas obras, en realidade.

Si, pero nas outras é un traballo de aproximación do galego ao padrón portugués e neste caso é levar o portugués de Brasil ao galego de Lugo… (Din tu, non ti). É a forma de falar que teñen os meus tíos que foron para o Brasil. Falan á galega....

Por que precisamente este conto, ‘Carpe Diem’?

Eu adoro a obra de Rubem Fonseca, mais este conto non é o mellor da súa produción.

Por iso pregunto. 

É que é un texto preteatral, con escenas dialogadas, moi rítmico… A acción non avanza, só se ve xente que é incapaz de facer nada, que é dependente, mantida por outras persoas, e que só fantasea. O texto ten certo lirismo e os personaxes son moi contemporáneos. Eles falan de cine, do que viron, coma nós, que falamos moito do que vimos en internet, sacamos o móbil nunha conversa para facerlle a quen está con nós ver un vídeo… A ficción acaba substituíndo un pouco a vida.

“A ficción acaba substituíndo un pouco a vida”

É algo que xa pasaba antes, pero acelerouse con internet, que facilitou o acceso á ficción. A miña avoa viu catro ou cinco teatros: a parateatralidade carnavalesca, as representacións de Semana Santa, a misa, os cantares de cego… Catro cousas. Nós temos internet.

Os personaxes falan de películas e están lonxe da realidade, non queren ver a súa vida. Na selección que fixemos de filmes para proxectar en escena -só puidemos coller filmes de dominio público- eu díxenlle a Petete (Marcos PTT Carballido, adxunto á dirección) que escollese películas que representasen as fantasías dos personaxes, no sentido de que son, por exemplo, filmes nos que vai frío, que é algo afastado da súa realidade tropical, porque eles viven en Rio.

“Os personaxes falan de películas e están lonxe da realidade, non queren ver a súa vida”

Na roupa, por exemplo, vese que na súa cabeza, na súa imaxinación, son euroamericanos. Queren ser coma a xente dos países fríos. E iso é algo habitual na burguesía do Brasil. Isto é, ao mesmo tempo, unha maneira de falar de nós máis eficaz, penso, que se tivese escollido un conto que falase de mozos pobres e marxinais que matan turistas, por exemplo.

Entendo. Como foi o traballo de adaptación do texto orixinal?

Cando estás traballando, por un lado preocúpate o pormenor, o detalle, e por outro a onde vai a función… A min gústame o pastiche, o collage, non sei se o notastes…

Supoño que si.

Gústame que haxa pantomima, unha canción… Algunha ruptura estilística. ‘Carpe diem’ é, ademais, un texto singular. Eu penso que o autor se arrepentiu no proceso, e ao final quedou un texto que é demasiado curto para ser unha novela e demasiado longo para ser un conto: unha cousa intermedia. O final do conto, ademais, é unha parvada. Pero é que os personaxes tampouco ían a ningures… E iso lévanos tamén á idea de final, que en realidade non existe: é unha invención, unha convención literaria… Non hai un final dramático, catárquico. Hai un final de cinema negro no que alguén conta como lles foi aos personaxes.

“Eu penso que o autor se arrepentiu no proceso, e ao final quedou un texto que é demasiado curto para ser unha novela e demasiado longo para ser un conto”

O autor que aparece contando parte da historia, de quen fai -entre outros personaxes- Víctor Mosqueira, é o narrador do conto, supoño.

O narrador é unha homenaxe ao propio Rubem Fonseca. Unha das pecularidades de ‘Carpe Diem’ é que o narrador é pouco afirmativo. Normalmente o narrador é unha voz que sabe moito, que lle vai contando as cousas ao lector. Eu imaxineino coma alguén que non o sabe xa todo, senón que vai investigando, entón cada vez que fala sabe algo novo. Coma os ricos fan cousas como controlar as súas parellas, eu imaxinei que el podía ir así sabendo cousas… Ademais, o propio Rubem Fonseca foi policía. E despois avogado, antes de escritor. Por iso é tamén unha homenaxe a el.

“Rubem Fonseca foi policía e despois avogado, antes de escritor”

Falabas antes de collage. Nesta obra hai cine, música en directo… -E é unha oportunidade de ver a María Costas cantar, que non é tan habitual-. Mais di o programa de man que neste espectáculo o grande protagonista é o cine. Por que?

María Costas xa leva uns anos traballando con nós, e sii que canta. Canta, por exemplo, n’’A cabeza do dragón’. Menos ca aquí, pero chamou a atención. Sobre o do cine, a verdade é que me vacilan por iso, porque eu sempre dicía que nada de traer o vídeo ao teatro. Entón o que estou facendo é traer o “inimigo” á casa. Porque, claro, eu reivindico a capacidade creativa do actor… Non penso que fagan falta vídeos.

“Xa está escrito no programa que o cinema é a grande apelación á imaxinación humana do século XX”

Mais neste caso penso que está xustificado. Xa está escrito no programa que o cinema é a grande apelación á imaxinación humana do século XX. Falaba antes da miña avoa e dos seus catro ou cinco teatros. Miña nai tería uns 10 anos cando viu a primeira película sonora. En ‘Carpe Diem’, o cine está instalado na cabeza dos personaxes. Salvo o sexo, todo o que fan está influenciado polo cinema. Nós temos o móbil e xa non quedamos coma antes para ir ao cine, pero é o mesmo.

En realidade, tamén o sexo, supoño, pode ser imitación do cine. Son dous burgueses sen problemas reais que se lían porque están aburridos e que despois pensan en casar para animar un pouco máis a súa vida tediosa. Supoño que aí está a crítica de Fonseca. 

Eu non penso que sexa tanto unha crítica, no sentido de subliñar a frivolidade, senón máis ben unha exposición de xente que, si, non ten problemas. Pero é un pouco o que nos pasa a todos. Pensas que tes un problema e entón chega un problema real e o anterior relativízase. Hai un momento en que ela di que hai un home que a segue e pensa que a vai matar. E iso si é un problema, e non a película de Hitchcock que están montando entre os dous imaxinando uns asasinatos.

“Pensas que tes un problema e entón chega un problema real e o anterior relativízase”

Nese sentido, a min esta obra fíxome lembrar a anterior obra vosa ‘Da Vinci tiña razón!. Nunha casa ben, parece que non pasa nada ata que comeza a cheirar a merda. E a merda é unha metáfora de todas as merdas desa clase social. 

Algunha relación podería haber, si… En ‘Carpe Diem’ non hai merda, pero si que Rubem Fonseca é bastante escatolóxico. Ten un conto no que quen falan son as bacterias que interveñen na putrefacción dun corpo...

Hai outro detalle interesante, que é a interacción entre o personaxe de Roberto e o matón de barrio pobre. Roberto trátao desde a súa suposta superioridade...

E ademais ela observa todo, no escenario está alí detrás... Ela sabe todo polo relato de Roberto, e é así como el llo conta. Despois, hai outra cousa que ten este espectáculo, que é que está cheo de citas, de referencias ao cinema. Hai un momento en que eu lle fago baixarse a Roberto -Marcos Vieitez- como para atar un zapato que non ten, en realidade, nada que atar, mentres conta a súa historia. Iso vén do ‘Hammett’ de Win Wenders.

Referíame ao retrato da relación entre as clases sociais, que é algo moi de Rubem Fonseca. 

Si, ese se cadra é o momento máis Rubem Fonseca. Hai un tipo que é de verdade o que parece, e outro que só di tópicos dun mundo ao que non pertence. Aí actúa unha diferenza de clase implícita, que os dous teñen interiorizada: un a superioridade e outro a inferioridade. Roberto tenta facer de tipo perigoso, pero di “motacas”, que é como se alguén de aquí que non coñece o argot di algo así como “guai del paraguai”.

Hai tamén algunhas chiscadelas á actualidade. Como o da sinatura da infanta. 

Iso está no texto de Fonseca. Coma o do Máster.

Non o creo. 

É fácil que o texto leve a iso que dis da infanta porque si que está a personaxe de Paula dicindo que ela os negocios non eran dela, que ela confiaba no seu marido. O do Máster forceino eu un pouco ao dicir Master, pero si que di no texto orixinal que comprou a carreira. A min gústanme, si, as actualizacións. Pero están pensadas para un público atento e non subliñadas. Son só pequenos detalles.

No programa de man hai un mapa de Río e un glosario de termos…

É un traballo de Ana Seoane, a escenógrafa. É un mapa de “turismo literario” de Rio, coma o típico mapa turístico, que ten só catro cousas. Rio é o lugar da acción, e pareceunos boa idea que o espectador, nada máis chegar, tivese un mapa que o fose metendo na historia. No teatro non é coma no cine, que podes poñer unha rúa da cidade coa xente pasando. No teatro un actor entra no escenario… E o programa podía ser unha maneira de meter a xente nun mapa, o mapa de Rio, que é tamén un mapa emocional.

A música, en directo, é de Mon Orencio. Como fixestes a escolla? 

Primeiro, Mon é un monstro, como músico. Ten un estilo propio e ademais moita experiencia en teatro. Xa traballara comigo en ‘Noite de Reis’, en ‘Jacques o Fatalista’... E sabe de dúas das músicas que son parte da obra: o cool jazz e a bossa nova. O cool jazz é a música de cine dos 50, de cando está desaparecendo a música orquestral. É entón cando entra o jazz, unha música popular, e faise inseparable do cine.

“Os brasileiros comen de todo: collen o que queren, sen preocuparse de se é do seu país ou non”

Mon achega unha sensibilidade que é moi próxima á obra, na que temos por exemplo a versión de Tom Zé de ‘Você é o mel’. Os brasileiros comen de todo: collen o que queren, sen preocuparse de se é do seu país ou non. E Tom Zé, como antropofaxista brasileiro que é, colle ‘You’re the top’, de Cole Porter, unha peza que vén do jazz. E di “Você é O Museu do Prado/, Você é Meu supermercado”, por exemplo. É unha mostra do que os americanos chaman ‘silly music’. Música que di parvadas. É unha broma sobre a “alta cultura” e o consumo, coma ‘Carpe Diem’ en si. Despois temos tamén, por exemplo, ‘Infinito delirio chamado desejo’, de Maria Bethânia. Iso xurdiu nos ensaios: díxenlle a María que cantase, e ela cantou esta canción. María ten repertorio abondo…

E ‘A Cabeza do Dragón’? Segue en cartel? Fostes vós os primeiros en montar un Valle-Inclán ao pasar a dominio público os dereitos sobre a súa obra. 

Pois é unha obra que debería seguir en cartel, e se non segue non é porque nós queiramos. Ten unha eficacia demostrada con público xuvenil e iso debería ter algún efecto. Nós non nos queixamos: a xira estivo moi ben. Pero é unha obra que podía ter unha eficacia social moi grande. Mais os que podían facilitar que así fose están a outra cousa.

Hai algo de crítica social nesta peza de Valle-Inclán, como tamén, doutra maneira, en ‘Carpe Diem’. Hai tamén algunha conexión con ‘Jacques o Fatalista’. 

Si, penso que ‘Carpe Diem’ e ‘Jacques o Fatalista’ teñen cousas en común. A música en escena, un compoñente narrativo moi forte… Hoxe penso que igual debín contar ‘Jacques o Fatalista’ doutra maneira, dándolle talvez o control a ela, o personaxe da pousadeira. Son dous homes que están no camiño, o amo e o criado, que paran nunha pousada e comezan a contar historias, e acaban falando de amor e de mulleres. Despois entra ela, a pousadeira, que comeza a contar as súas historias desde un punto de vista ben diferente ao deles.

“Hai relacións entre ‘Jacques o Fatalista’ e ‘Carpe Diem’, coma o tema do amor, contado desde o estupor, a incomprensión”

Mais si, hai relacións con ‘Carpe Diem’, coma o tema do amor, contado desde o estupor, a incomprensión… Como puxemos no facebook de Mofa e Befa: o asasinato é un acto execrábel, repugnante. O amor ten mellor fama, pero tamén podo provocar dor e, ás veces, levar ao crime, como en ‘Carpe Diem’. Mais, xa que non podemos evitar nin o crime nin o amor, polo menos exixamos calidade e gocemos da beleza estética do amor e do crime. Que é algo cínico, claro.

Eu dicíacho polo tema da crítica social: a dominación de clase, volvendo a Rubem Fonseca. Que está dalgunha maneira en todas as obras que fixestes ultimamente. Pero dun xeito sutil. Como me dicías das citas de películas: para quen queira velo. 

É que eu penso que o teatro non debe ser moi asertivo. Ten que formular temas e convocar o diálogo posterior, propoñer a materia de discusión, non dar respostas. A dominación de clase está, si, en ‘Jacques o Fatalista’, ou en ‘Bobas & Galegas’, a través da relación amo-criado, que é un xeito de representación, si, da relación entre clases. Non contada en termos marxistas, claro, mais si hai aí unha representación dun conflito, dunha tensión, que se pode resolver de distintas maneiras: o criado listo, o criado parvo...

“A dominación de clase está, si, en ‘Jacques o Fatalista’, ou en ‘Bobas & Galegas’, a través da relación amo-criado”

Mais a dominación, as relacións de poder, son algo que actúa en nós, de xeito inevitable. Pensa por exemplo na relación cos nenos da familia… Como nunha relación de parella: hai unha tensión aí desde o primeiro momento. Antes non había dúbidas porque mandanba o home. Do home agardábase que fose compasivo, pero mandaba el. E si, a dominación, en xeral, é algo que me interesa moito. A ver, non é que fagamos obras revolucionarias…

Non dicía iso… Mais agora estaba pensando que o tema das relacións entre clases pode ser algo máis explícito en ‘Obra’. 

Si, claro, pero, como dicía Maiakovski, aos obreiros tamén lles gusta o viño. Hai unha escena na que están o obreiro e o fillo do patrón, o herdeiro. E penso que esa é a mellor escena que escribín. “A miña perspectiva de clase é a obra”, di o obreiro. É como a versión contemporánea do que era antes a representación teatral da relación entre amo e criado -a parella amo-criado de Diderot, Cervantes, Calderón, Shakespeare- que está moito no teatro clásico e na commedia dell’arte: o amo está namorado e o criado faille de mediador, lévalle as cartas… En ‘Obra’, o obreiro non discute a propiedade. Di que a obra é o seu sitio. Non ten conciencia de clase.

“Hai unha escena en ‘Obra’ na que están o obreiro e o fillo do patrón. Penso que é a mellor que escribín”

Falabamos antes de ‘Jacques o Fatalista’, de Diderot: a muller que comeza a contar as súas historias sen importarlle todas as parvadas que acaban de dicir os homes sobre as mulleres. Hai algo sobre relacións de xénero tamén en ‘Carpe Diem’. Baixo unha linguaxe moi tópica, de drama romántico, hai unha loita de poder: quen somete a quen, quen se aproveita de quen…

É un pouco o que dicía antes. Hai produción teatral, que acaba resultando bastante didáctica, que se apoia nunha literatura indicativa onde se demostran relacións de opresión. Eu son máis partidario de mostrar relacións e que a partir de aí xurda o debate, o diálogo. En ‘Luz de gas’, por exemplo, pasan cousas que hoxe lemos como violencia de xénero e que antes se entendían coma unha das cousas que podían pasar nun matrimonio se tiñas mala sorte. O que pasa nesa película é que os cartos son dela, da muller. Rómpese a norma patriarcal, el quere restaurar o control e tenta facela pasar por tola no que acaba sendo unha grande metáfora do maltrato psicolóxico.

Excéntricas fai 15 anos…

En realidade Excéntricas é a continuidade de Mohicania. Mudámoslle o nome por Producións Excéntricas, un pouco reivindicando a idea de que non formamos parte do centro. Ocorre que, ao ser a galega unha cultura minorizada, xa estamos nunha situación excéntrica, periférica. Por iso sempre buscamos unha certa centralidade, así que hai unha contradición aí…

“Ao ser a galega unha cultura minorizada, xa estamos nunha situación excéntrica, periférica. Por iso sempre buscamos certa centralidade”

Pero si: neste tempo, fomos alternando: Mofa & Befa e Da Vinci, Mofa & Befa e ‘Jacques o Fatalista’, Mofa & Befa e ‘A Cabeza do Dragón’, Mofa & Befa e ‘Carpe Diem’... É combinar a potencia do dúo de pallasos que forman Víctor Mosqueira e Evaristo Calvo co meu papel como narrador. Eses son os valores da compañía, que despois tratamos de expandir: chamamos outra xente para que colabore con nós, en ‘Shakespeare para ignorantes’ son eu como orador escénico e os dous pallasos… Un pouco a idea é que, desde o noso tempo e desde a nosa condición periférica, nós tamén temos dereito a ter o noso Shakespeare, o noso Diderot…

“Polos 15 anos, ademais de facer ‘Carpe Diem’ temos pensado recuperar ‘Cociña Económica”

Polos 15 anos, ademais de facer ‘Carpe Diem’ temos pensado recuperar ‘Cociña Económica’. Eu teño tamén un espectáculo de narración oral feito con Guti e Celso F. Sanmartín, ‘Tres vellas… polo menos’. E, mira, isto tamén ten que ver coas relacións de clase e de xénero. As mulleres vellas sempre foron enciclopedias, ata que chegou a ruptura cultural moderna e lles dixo que o que elas sabían non tiña importancia. O que sabían as súas netas si, que elas tiñan estudos... E Víctor, co seu talento para o clown, fará ademais o seu primeiro espectáculo para nenos, ‘Cartoons’, con Josito Porto. E faremos outro Shakespeare -outro texto de Shakespeare-. E, nada, despois xa podo retirarme.

“A sospeita constante é porque é cultura galega”

Non ou? Non falas en serio.

É que non hai moitos motivos para continuar. Preguntabas antes por ‘A cabeza do dragón’. Nun país normal estaría tres anos andando polos institutos. E despois pasa o de sempre: a sospeita constante é porque é cultura galega. A agresión, desde todos os frentes, á cultura galega e á lingua, é constante… E ha!, por certo, tamén vamos ter unha exposición sobre ‘A cabeza’ no museo Valle-Inclán da Pobra.