A novela negra é tendencia. Nunca tanta se escribiu en galego como nos últimos anos. Houbo moitos avances, ao respecto, no papel dado ás personaxes femininas nestas novelas. Mais poucas veces esa revisión dos roles patriarcais que impregnaban o xénero chega ao nivel de Red Lion (Galaxia), de María Alonso Alonso. Falamos coa autora deste libro e da outra das súas obras recentes, o volume de conversas con mulleres emigrantes Migrantas (Galaxia).

A novela Red Lion é a historia de Lolita Dinamita. Como xorde esta personaxe?

“Con Lolita Dinamita quería traballar o empoderamento, sen caer na idealización, das mulleres que se rebelan contra un destino inxusto”

É unha personaxe que levaba traballando moitos anos dende que escoitara unha nova sobre a detención dun proxeneta que tiña un prostíbulo en Pontevedra onde unha muller que estaba alí retida desaparecera sen deixar rastro. Sempre fun moi consciente deste tipo de lugares onde as mulleres son obrigadas, na maior parte dos casos, a manter relacións sexuais con homes. Ao lado da miña casa en Matamá estaba o Mamba Negra e de camiño a un dos meus traballos en Coruxo estaba o Barbarella. Na maior parte dos casos, estas mulleres usan alcumes ou mesmo son simplemente anacos de carne sen nome. Con Lolita Dinamita quería traballar o empoderamento, sen caer na idealización, das mulleres que se rebelan contra un destino inxusto. Posiblemente isto foi o que aconteceu con aquela muller que desapareceu do prostíbulo pontevedrés e da que nunca máis se soubo.

Lola habita un mundo fóra da lei, dominado pola violencia. O feito de centrar a historia nela muda totalmente o que podería ter sido o típico thriller contado desde o punto de vista masculino. Querías falar dese mundo desde a perspectiva das mulleres?

“Na miña novela quería que todas as personaxes fosen vítimas e vitimarias ao mesmo tempo para cuestionar o mesmo xénero da novela negra”

Por cuestións académicas levo algúns anos traballando con novela negra e non hai cousa que máis me cabree que decatarme de que o patrón do hardboiled norteamericano dos anos sesenta segue a reproducirse na novela negra actual. Ese patrón é, como ti dis, moi masculino: unha femme fatale sofre algún tipo de infortunio e un home atormentado acode na súa salvación para que todo volva ao seu lugar. Na novela negra latinoamericana dos últimos quince anos parece que houbo un intento de refundar o xénero pero caendo nos mesmos tópicos de muller-vítima e home ou ben vitimario ou ben salvador. 

En Red Lion, Lolita Dinamita é vítima, sen dúbida, pero tamén é vitimaria e esa é unha idea moi atractiva coa que traballar. Certo é que hai moitos exemplos de novela negra onde a muller ten un papel diferente como pode ser o da detective, pero mesmo nestes casos parece que hai unha imposibilidade manifesta de cambiar os roles de xénero dentro dun xénero literario que parece que se está esgotando. Na miña novela quería que todas as personaxes fosen vítimas e vitimarias ao mesmo tempo para cuestionar o mesmo xénero da novela negra e ofrecer, á vez, unha especie de redención final.

Aínda así, coñecemos a historia desde o punto de vista dos dous personaxes antagónicos. CaraDeTolo, que non distingue amor de poder, ve como unha historia de amor o que o lector sabe que é abuso e violencia de xénero. Quixeches destacar esa confusión entre amor e poder?

Moi boa observación. Sen dúbida quen fai o mal non sempre é consciente do que está a facer. Cando a lectora chega á parte narrada dende o punto de vista de CaraDeTolo, xa coñece a historia de abuso que existe detrás desta parella pero aínda así resultaba moi suxestivo intentar imaxinar que pode pasar pola mente dun home que non sabe querer doutro xeito que non sexa a través da violencia. Alén disto, CaraDeTolo é un vitimario pero tamén é unha vítima, o que non xustifica o seu comportamento pero si pode indicar un punto de partida diferente para xulgar comportamentos alleos sen ter en conta un contexto cultural concreto nunha sociedade que podrece baixo o patriarcado. 

O CaraDeTolo é o malo da novela, pero non é o único. El considérase unha vítima dunha muller cruel como Lolita Dinamita que feriu a súa masculinidade ao abandonalo e cuxo único motor na vida no momento da narración é vingarse del. Foi especialmente complicado xogar con estes puntos de vista antagónicos pero coido que era necesario para darlle unha volta á historia entre estas dúas personaxes.

A historia da Machetes, a amiga de Lola, é a de todos os personaxes, en realidade. Medrar e sobrevivir no medio da pobreza, do desamparo social e institucional, da inxustiza e do abuso de poder... Ningún dos personaxes é, así, un heroe, senón máis ben o contrario. Lolita tamén. Mais todos son fondamente humanos, a pesar da violencia que sofren e exercen. Quixeches que fose así? Por que?

É certo que en Red Lion non hai nin heroes nin heroínas. Tanto Lolita Dinamita como a Machetes son personaxes moi atractivos e a maior parte das lectoras e lectores da novela destacaron o acaídas que son para unha trama trepidante como esta. É complicado imaxinar un mundo como o de Red Lion cando a vida non foi extremadamente inxusta con unha. O que tiña moi claro cando comecei a escribir a novela era que non quería caer no tópico de idealizar ás miñas protagonistas e convertelas en salva patrias de ninguén. Elas tamén son imperfectas e esa imperfección é a que consigue que sobrevivan dentro dese mundo sórdido que habitan. É todo cuestión dun contexto. Son personaxes moi versátiles, como o CaraDeTolo ou o Filete, pero que non queren ser exemplo de nada.

O Red Lion é un campo de concentración de mulleres. Un lugar de abuso sistemático que queda, ademais, completamente impune. Nada que ver co discurso da liberdade, pois alí ningunha muller a ten, o cal non significa que non teñan axencia (Lola consegue escapar). Como quixeches representar iso, é dicir, a posición das mulleres nese contexto? Houbo un traballo de documentación ao respecto, sobre esa realidade?

“Ninguén que non teña sufrido ese tipo de violencia sexual pode sequera imaxinar o que é ter que manter relacións sexuais con vinte ou trinta descoñecidos cada noite para simplemente sobrevivir”

Non podo dicir que houbese un traballo de documentación real, máis alá do moito que teño lido sobre a conexión entre a novela negra latinoamericana actual e o feminicidio. O que si houbo foi un exercicio moi profundo de reflexión sobre eses lugares tan comúns para moitas de nós, como o Mamba Negra ou o Barbarella no meu caso en particular, que tratamos de ignorar cando pasamos por eles até que un día decidimos miralos directamente sen xirar a cabeza. 

Ninguén que non teña sufrido ese tipo de violencia sexual pode sequera imaxinar o que é ter que manter relacións sexuais con vinte ou trinta descoñecidos cada noite para simplemente sobrevivir. Lolita Dinamita consegue escapar do Red Lion pero non da violencia que implica ter habitado ese lugar. Como escapar dun contexto tan hostil? Non é posible até terminar polos teus propios medios co que te mantén escrava dunha situación inxusta. A xustiza institucional neste caso non é un instrumento útil. A xustiza, como diría Rosalía, hai que tomala pola man.

Migrantas é un libro de entrevistas con mulleres galegas emigrantes, representantes das novas vagas migratorias: xente nova e con estudos, basicamente. Por que quixeches escribir este libro?

“Hoxe en día un título universitario non é garante de nada e Migrantas deixa isto de manifesto xa que todas nós tivemos que buscar fóra as oportunidades, tanto laborais como vitais, que non tiñamos no país”

Migrantas para min supón, ou iso espero, a fin do meu ciclo como emigrante. Despois de moitas idas e voltas coido que por fin atopei o meu lugar no mundo e tiña como débeda comigo mesma a reflexión sobre a emigración que aparece no libro. É un libro de conversas, máis que de entrevistas. Todas as mulleres que falamos sobre o que implica a emigración nas nosas vidas temos un perfil máis ou menos similar: temos entre vinte e tantos e corenta e tantos anos e, efectivamente tamén temos estudos superiores. 

O da idade non é algo anecdótico xa que a nosa madurez e entrada no sistema laboral coincidiu coa crise económica no 2008 que se estendeu durante unha década e cuxas consecuencias seguen vixentes na actualidade. O dos estudos superiores é algo tamén conxuntural xa que, por sorte, vivimos nunha época na que as mulleres enchen hoxe en día as aulas das facultades. Este feito é mérito das que nos precederon, sen dúbida, e que tiñan como obxectivo que as súas fillas e fillos, sobre todo nun contexto de clase obreira, chegase á universidade. Hoxe en día un título universitario non é garante de nada e Migrantas deixa isto de manifesto xa que todas nós tivemos que buscar fóra as oportunidades, tanto laborais como vitais, que non tiñamos no país. Seguimos nun bucle histórico do que non parece que poidamos saír.

Como escolliches as entrevistadas? Buscabas perfís concretos? Son, no esencial, xente que buscou no estranxeiro oportunidades que en Galicia non tiña. Non necesariamente porque estivesen aquí no paro. 

Coñecía a tres delas e cheguei ao resto a través de amigas, coñecidas, veciñas ... despois de preguntar moito. Non buscaba ningún perfil concreto, simplemente mulleres que tivesen algún tipo de relación coa emigración actual polas razóns que fosen. Costoume bastante atopar un grupo de doce mulleres coas que conversar porque a xente, e é comprensible, ten certo tipo de reticencia a falar das súas vidas cunha descoñecida. Coido que o feito de que todas estas entrevistas tivesen lugar a finais do 2020 e vía Skype facilitou moito a reflexión. Efectivamente a razón para emigrar en algúns casos non foi meramente laboral senón tamén vital, aínda que unha cousa compleméntase coa outra.

Un dos temas que saen nas conversas é o do autoconcepto, ou a ausencia del, como emigrantes. Porque o estereotipo do emigrante é o dunha persoa pobre que vén de certos países. Que reflexións tiraches ti mesma ao respecto das entrevistas, e da túa propia experiencia como emigrante?

“Imaxino que a palabra ‘emigrante’ hoxe en día ten unhas connotacións que van máis alá do simple feito de vivir ou traballar no estranxeiro”

Coido que ese estereotipo xa está superado, igual que o de xénero. A nova vaga de emigración galega da última década implicou un cambio de paradigma nese sentido. O que me sorprendeu nalgunhas das entrevistas foi esa ausencia do autoconcepto de emigrante que algunhas destas mulleres tiñan. Imaxino que a palabra ‘emigrante’ hoxe en día ten unhas connotacións que van máis alá do simple feito de vivir ou traballar no estranxeiro. Penso moito nisto, na nosa noción de zona de confort ou na ausencia da mesma. Unha non ten que sentirse emigrante necesariamente cando leva moitos anos vivindo no estranxeiro; aínda que do mesmo xeito unha pode perfectamente sentirse emigrante o mesmo día que pon o pé en terra estraña. É todo cuestión da propia percepción.

Outro dos temas que se tratan é o da condición privilexiada que che dá ser europea ou estadounidense. Que conclusións tiraches tamén ao respecto?

Pois que é o noso grande privilexio. Por moi duro que sexa non atopar oportunidades laborais no país de orixe ou un enriquecemento vital que invite a buscar experiencias no estranxeiro, isto nunca terá nin punto de comparación co que implica ter que abandonar a túa casa, a túa familia e as túas amizades a causa da guerra, da fame, da violencia, de catástrofes naturais ... Ese desarraigo forzado foi polo que tiveron que pasar moitas das nosas devanceiras pero non é cousa do pasado. Ese desarraigo segue presente no noso día a día e ao noso arredor. 

Por exemplo, pregúntome que pensa o rapaz que vende bolsos de imitación no paseo da praia de Samil ou a muller que, con dúas crianzas ao lado, vai de mesa en mesa pola Praza da Constitución de Vigo vendendo pulseiras que ela mesma elabora. Que pensarán do noso privilexio de poder elixir un lugar de destino? De voar cun billete barato de Ryanair e sen ter sequera que solicitar visados? Obviamente non estou a dicir que se trate dunha competición de emigrantes privilexiadas VS emigrantes precarias, pero coido que é moi necesario ser conscientes do noso punto de partida para restarlle dramatismo ao que non deixa de ser un problema do primeiro mundo.

Outra das túas reflexións ten que ver co éxito e co fracaso. Só as persoas que tiveron relativo éxito, segundo as expectativas creadas socialmente, adoitan querer falar nas entrevistas. Tiveches moitas buscas infrutuosas ao respecto?

Claro, moitas das persoas coas que contactei non quixeron compartir as súas experiencias porque non se corresponden con esa imaxe de éxito que se transmite a través de programas de televisión que soamente se centran no lado bonito de vivir no estranxeiro. Algunhas das mulleres ás que cheguei tiñan verdadeiro reparo en falar. Para elas emigrar foi un auténtico trauma ben por ese sentimento de desarraigo do que falaba, pola soidade, por malas experiencias laborais, polo choque cultural ... Hai moitas razóns para que a idea de emigrar non funcione. A única muller que non ten reparo en falar da súa mala experiencia en Migrantas é Ana González Chouciño, unha muller á que admiro incriblemente. Para ela compartir no libro a súa experiencia foi unha especie de terapia e non lle estarei nunca agradecida dabondo porque considero que tamén é importante falar das cousas cando non saen ben. A súa é unha lección de vida.